M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

1.2. 
XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN ELMİ ƏSASLARI, 
MAHİYYƏTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ 
/iCarici iqtisadi 
əlaqələr xüsusi fəaliyyət sferası olub, 
beyn
əlxalq əmək bölgüsünə (BƏB) əsaslanır. Xarici iqtisadi 
əlaqələrin inkişafı həm daxili iqtisadi problemlərin həlli, həm də 
ölkələr arasındakı münasibətlərin yaradılması üçün mühüm 
vasit
ə 
24 

---

dir. BƏB-in mahiyyətini, əhəmiyyətini, yaranma səbəbləri və 
şərtlərini, daha dərindən öyrənmək üçün əmək bölgüsünün 
yaranması prosesi araşdırılmalıdırT| 
Əmək bölgüsü bəşər cəmiyyətinin ilk pilləsində meydana 
g
əlmiş və məhsuldar qüvvələrin təkmilləşməsi nəticəsində daim 
inkişaf etmişdir. İlk böyük ictimai əmək bölgüsü İbtidai icma 
quruluşunda yaranmış, maldarlıq əkinçilikdən, quldarlıq 
quruluşunun meydana gəlməsi ilə isə ikinci böyük ictimai əmək 
bölgüsü - sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmışdır. Üçüncü böyük 
ictimai 
əmək bölgüsü - ticarətin sənətkarlıqdan ayrılmasına və 
tacirl
ər sinfinin ayrılmasına səbəb oldu. Bu üç əmək bölgüsü və 
ictimai 
əlaqələrin inkişafı cəmiyyət daxilində əmək bölgüsünün 
yaranması və inkişafında mühüm rol oynamışdır. 
[^
əlumdur ki, yerli istehsal hesabına cəmiyyət üçün zəruri 
olan bütün mallarla əhalinin tələbatını ödəmək mümkün deyildir. 
H
ər bir müəssisə müəyyən növ məhsulların istehsalı üzrə 
ixtisaslaşır, bu isə istehsal edilmiş məhsulların mübadiləsini zəruri 
edir. Bu cür qarşılıqlı münasibətlərin nəticəsi olaraq 
müəssisələrarası əmək bölgüsü meydana gəlir. Zavod, fabrik və 
müəssisələrin istehsal xarakterinə görə müəyyən qruplar, sahələr 
v
ə yarımsahələrdə birləşməsi və bu sahələr arasında mal 
mübadiləsi əmək bölgüsünün digər formalarının yaranmasını 
t
ələb edir. Müəssisələrin ixtisaslaşması, malların mübadiləsi 
sah
ədaxili əmək bölgüsünün yaranmasına səbəb olufj Əmək 
bölgüsünün bu formasına kimya, maşınqayırma, yüngül sənaye 
müəssisələrinin kooperasiya əlaqələrini göstərmək olar. Ayrı-ayrı 
sah
ələrin müəssisələri arasında məhsulların mübadiləsi baş 
verdikd
ə əmək bölgüsünün sahələrarası forması meydana çıxır. 
M
əsələn, kənd təsərrüfatı ilə yeyinti, yüngül sə 
25 

---

naye sah
ələri, maşınqayırma və neft sahələri arasında məhsul 
mübadiləsi. Bir regionun müəssisələri ilə digər regionun 
müəssisələri arasında mal mübadiləsi ərazi əmək bölgüsünün 
yaranmasına səbəb olur. Buna ölkənin bir rayonu ilə digər rayonu 
arasında mal mübadiləsini misal göstərmək olar. 
İqtisadi ədəbiyyatlarda əmək bölgüsünün formaları 
müxtəlif göstərilir. Əmək bölgüsünə beynəlxalq sfera baxımından 
yanaşdıqda iqtisadçılar müəssisədaxili, ölkədaxili və ölkələr- 
arası əmək bölgüsünü fərqləndirirlər.^ 
j^eyn
əlxalq əmək bölgüsünün ölkə daxilindəki əmək 
bölgüsündən əsas fərqi odur ki, beynəlxalq arenada partnyor 
ro
lunda ayrı-ayrı ölkələrin müəssisələri çıxış 
eög
Bir t
ərəfdən 
BƏB-də iştirak edən müəssisələrin əksəriyyəti ölkənin daxili 
t
ələbatından çox məhsul istehsal edirlər, digər tərəfdən, 
t
ələbatdan artıq məhsulları tələb olunan və ya az istehsal etdikləri 
m
əhsullara mübadilə edirlər. 
Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi, BƏB-in də əsas 
xarakterik xüsusiyyəti istehsalın ixtisaslaşması və məhsulların 
mübadiləsidir. Məhz BƏB-in mahiyyəti onun bu xarakterik 
xüsusiyyəti ilə bağlıdır. 
Bel
əliklə, BƏB ictimai əmək bölgüsünün davamı olub, 
ayrı-ayrı ölkələrin mübadilə etdikləri müəyyən növ məhsul 
istehsalında İxtisaslaşmasıdır. 
H
ər şeydən əvvəl, beynəlxalq əmək bölgüsündə müxtəlif 
ölkələrin müəssisələri çıxış edir. Bununla yanaşı onlar dövlət 
maraqları ilə bərabər müəyyən iqtisadi maraqlar güdürlər. 
Müəssisələr öz məhsullarını ölkədən kənarda baha satmağa 
^