M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»
Yüklə 420,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
H.B. Allahverdiyev
Az ərbaycan Dövlət İqtisadi Universiteti «İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi» kafedrasının müdiri, İqtisad elmləri doktoru, professor GIRIS Beyn əlxalq təcrübə göstərir ki, dünyanın heç bir ölkəsi xarici iqtisadi əlaqələr qurmadan öz milli iqtisadiyyatının normal inkişafını təmin edə bilməz. Ölkələr arasında bu əlaqələr çox- şaxəlidir və onun müxtəlif formaları (ixtisaslaşma, kooperasiya, müştərək və elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziya (ingilisc ə «license» - qoyulmuş müddət ərzində və müəyyənləşdirilmiş şərtlərlə, göstərilən fəaliyyət növünün həyata keçirilməsinə icazə verən rəsmi sənəddir) və texnologiyalarla ticar ət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti, sosial-mədəni xidm ətlərin göstərilməsi, turizm, azad iqtisadi zonaların yaradılması və s.) mövcuddur. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin 2/3 hiss əsindən çoxu xarici ticarət əlaqələrinin payına düşür. Az ərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələrin müstəqil fəaliyyət tarixi çox gəncdir. Belə ki, təqribən 70 ildən çox bir müddət ərzində respublika iqtisadiyyatı SSRİ-nin vahid xalq təsərrüfatı kompleksinin t ərkib hissəsi olduğundan, dünyadan təkcə siyasi c əhətdən deyil, eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən də təcrid olunmuş şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarəti bütün sahələri, onun ayrı-ayrı strukturlarını ittifaqdan asılı vəziyyətdə saxlamış, bir növ onların müstəqil inkişafına mane olmuşdur. Lakin bununla yanaşı, Azərbaycan SSRİ-nin xarici ticarət əlaqələrində fəal iştirak etmiş və respublikamız 350 addan çox məhsulla dünyanın 80 ölkəsi ilə ixrac əməliyyatı aparmış, eyni zamanda, öz tələbatını ödəmək üçün mərkəzləşmiş qaydada məhsul idxal etmişdir. ittifaqın dağılması ilə bu İttifaqa daxil olan respublikalar, o cümlədən Azərbaycan öz milli iqtisadiyyatını müstəqil qurmaq və öz milli mənafelərinə uyğun inkişaf etdirmək İmkanı qazandı. Az ərbaycanın təbli və iqtisadi potensialının milli mənafeyə yönəldilməsi, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən istifad ə etməklə dünyada gedən iqtisadi proseslərə qoşulmaq üçün şərait yaratdı və Azərbaycan beynəlxalq hüququn subyekti olmaqla dünya təsərrüfatına inteqrasiya oluna bildi. Lakin qısa zaman kəsiyində Azərbaycanda mövcud olan xarici iqtisadi əlaqələrin bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi müstəqil tədqiqat sahəsi ola bilməzdi və təbii ki, bu iqtisadi əlaqələrin yalnız müxtəlif aspektləri tədqiq olunmuş və onun t əkmilləşdirilməsi üçün konkret əməli təkliflər verilmişdir. Xarici İqtisadi əlaqələrin müxtəlif aspektləri və problemləri ayrılıqda tədqiq edilsə də, ölkədə sürətlə gedən iqtisadi-siyasi prosesl ər fonunda bazar iqtisadiyyatı şəraitində xarici tica- r ət-iqtlsadi əlaqələr kompleks tədqiq olunmamışdır. M əhz bunlar nəzərə alınmaqla xarici iqtisadi əlaqələrin n əzəri əsasları, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsinə əsaslanmaqla Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin müasir v əziyyəti, iqtisadi əlaqələrdə disproporsiyalar, çatışmamazlıqlar v ə onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri tədqiq edilmişdir. Az ərbaycanda iqtisadi islahatların müvəffəqiyyətlə h əyata keçirilməsi, beyn əlxalq neft müqavilələrinin reallaşdırılması və bütövlükdə bazar iqtisadiyyatına keçirməsi iqtisadi h əyatın bütün sahələrində iqtisadi artıma, eyni zamanda, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Bununla yanaşı, Azərbaycan prezidenti H.Əliyevin d əfələrlə qeyd etdiyi kimi, sovet hakimiyyəti illərində Az ərbaycanda yüzlərlə sənaye müəssisələrinin, sosial obyektlərin istifadəyə verilm əsi, nəqliyyatın bütün sahələrinin inkişaf etdirilməsi Az ərbaycanda səmərəli ticarət-iqtisadi əlaqələr yaratmağa imkan vermişdir. Son ill ərdə respublikanın xarici ticarət əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmış, dünya bazarında əlverişli qiym ət konyukturası, ölkənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşması, ölkə iqtisadiyyatına xarici sərmayələrin cəlb edilməsi, makroiqtisadi göstəricilərin yaxşılaşması ölkədə iqtisadi artım üçün şərait yarştmışdır. Bütün bunlara çox çətinliklə nail olunmuşdur. Belə ki, müstəqilliyin ilk illərində respublikada hökm sürən qeyri-siyasi sabitlik, hakimiyy ətin tez-tez dəyişməsi, ermənilərin ölkəmizə qarşı ərazi iddiaları və torpaqlarımızın 20%-nln işğal edilməsi, ölkənin vətəndaş müharibəsi həddinə çatması iqtisadiyyatı iflic v əziyyətinə salmışdı. Görkəmli dövlət xadimi H.Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən siyasi hakimiyy ətə gəlməsi ölkədə siyasi sabitlik yaratmış, iqtisadi islahatları aparmağa imkan vermişdir. T əbii ki, gömrük sistemini də ölkədə gedən ictimai-siyasi prosesl ərdən kənarda təsəvvür etmək mümkün olmazdı. Məhz prezident H.Əliyevin təşəbbüsü ilə 1995-ci ilin yanvarında keçirilən geniş müşavirədə gömrük orqanlarının fəaliyyətinin h ərtərəfli təhlililə əlaqədar etdiyi nitqdə söylədiyi «...biz elə bir gömrük orqanı yaratmalıyıq ki, o, xarici iqtisadi əlaqələrimizdə öz yerini tutsun, iqtisadiyyatımızın inkişafına xidmət etsin, bütün hallarda müstəqil Azərbaycanın nüfuzunun yüksəldilməsinə öz töhfəsini versin» - göstəriş xarakterli tövsiyə bu orqanların f əaliyyət proqramı kimi qəbul olundu. Bununla əlaqədar faktiki olaraq hazırda xarici ticarət dövriyyəsinə kompleks gömrük n əzarəti beynəlxalq standartlar səviyyəsinə uyğun, müasir maddi- texniki v ə normativ bazaya malik Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi, Naxçıvan Muxtar Respublikası Gömrük Komitəsi, 2 Baş Gömrük İdarəsi, Xəzər D ənizində Azərbaycan Respublikasının İqtisadi Mənafelərinin Mühafizəsi İdarəsi və 13 gömrükxana, 1 xüsusi təmayüllü enerji gömrükxanası və Aksiz gömrük postundan ibarət yerli gömrük orqanları tərəfindən aparılır. F əaliyyət proqramının həyata keçirilməsinin nəticəsidir ki, bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində büdcənin mədaxil hiss əsində gömrük vergi və rüsumlarının xüsusi çəkisi 2002-ci ild ə 22,4% təşkil etmişdir ki, bu da 1994-cü illə müqayisədə 7,0 d əfə çoxdur. Buna xarici ticarətdə gömrük-tarif, qeyri-tarif t ənzimləmələrinin tətbiqi, məhsul istehsalı və göstərilən xidm ətlərin artımı hesabına, habelə gömrük nəzarətinin s əmərəliliyinin artırılması və bütövlükdə gömrük orqanları sisteminin modernl əşdirilməsi, məhz differensiallaşdırılmış tarif sistemin ə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının gömrük tarifinin müəyyən olunması, vasitəli vergilərin «son təyinat» prinsipi İlə alınması qaydalarının, «on-line» texnologiyasının t ətbiqi, sabit informasiya mübadiləsinin təmini və s. nəticəsində nail olunmuşdur. Artıq 2002-ci ildə ölkədə Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) 29,6 trln. manat t əşkil etmiş və 2000-ci ilə nisbətən 1,3 dəfə artmışdır. Əhalinin hər nəfərinə ÜDM istehsalı 3676,4 min manat (756,3 ABŞ dolları) təşkil etmiş və ya 2000-ci ilə nisbətən bu artım məhsul istehsalı və göstərilən xidmətlər hesabına 1,1 dəfə çox olmuşdur. Göstərmək lazımdır ki, iqtisadi artım makroiqtisadi sabitlik şəraitində baş vermişdir. Ölkənin struktur isla- 10 hatlannın mühüm tərkib hissəsi olan özəlləşdirmə prosesi davam etdirilmişdir. Ölkədə həyata keçirilən İqtisadi İslahatlar n əticəsində ildən-ilə özəl bölmədə məhsul İstehsalı artır. İnvestisiya mühitinin yaxşılaşdırılması, xarici iqtisadi fəaliyyətdə sağlam rəqabət şəraitinin yaradılması və bununla da respublika iqtisadiyyatına xarici investisiyalar axınının daha da artırmı ilə baş verir. 2002- ci İldə xarici iqtisadi əlaqələr 2917,3 milyon ABŞ dolları, o cümlədən ixrac 1745,2, idxal 1172,1 milyon ABŞ dolları t əşkil etmiş, 573,1 milyon ABŞ dollarlıq müsbət xarici tica- rət saldosu yaranmışdır. Həmin ildə xarici ticarət dövriyyəsi əvvəlki il ə nisbətən 48,4 faiz, o cümlədən ixrac 1,9 dəfə artmışdır. 2002-ci ild ə xarici ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi 3833,1 milyon ABŞ dolları, o cümlədən ixrac 2167,5, idxal 1665,6 milyon dollar t əşkil etmiş, ölkə üzrə 501,9 milyon dollar m əbləğində müsbət xarici ticarət saldosu yaranmışdır. İxracın h əcmi ümumi dövriyyənin 56,5 faizini təşkil etmiş və idxalı 30,1 faiz üstələmişdir. 2001-ci illə müqayisədə xarici ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi 2,3 faiz artmışdır. Bu ill ər ərzində xarici ticarət əlaqələrinin tərkibi də xeyli d əyişmişdir. İdxalın ümumi həcmində respublikaya gətirilən ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi 1993-cü ildə 21,2 faiz, 1995-ci üdə 41,6 faiz olduğu halda, 2000-ci ildə bu göstərici azalaraq 19,0 faiz, 2002-ci ild ə isə 14,3 faiz təşkil etmişdir. Ərzaq m əhsullarının idxalının azalmasına səbəb ölkəmizdə uğurla aparılan aqrar islahatlar nəticəsində yerli ərzaq məhsullarının istehsalının ilbəil artması olmuşdur. 2002-ci ilin xarici ticar ət dövriyyəsinin 23,3%-i MDB ölkələrinin, 76,7%-i isə digər ölkələrin payına düşür. Azərbayca 11 nın xarici ticarət dövriyyəsində Rusiya, Ukrayna, ABŞ, Türkiyə, Fransa, İran, Böyük Britaniya, İtaliya, İsrail, İsveçrə, Gürcüstan yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər və onlar arasında sabit, daimi və möhkəm əlaqələr yaranmışdır. Azərbaycanın idxal-ixrac əməliyyatlarının təxminən 75-80%-i bu ölkələrin payına düşür. D ərslikdə xarici ticarət iqtisadi əlaqələrinin yaranma s əbəbləri, onun inkişaf qanunauyğunluqları, prinsipləri, onu şərtləndirən amillər ətraflı təhlil olunmuş, bu əlaqələrin inkişafına mane olan s əbəblər araşdırılmışdır. Az ərbaycanın xarici ticarət əlaqələri müqayisəli surətdə ' / t əhlil olunmuş, idxal-ixrac əməliyyatlarının strukturu, onun inkişafında olan çatışmamazlıqlar və onun aradan qaldırılması yolları, xarici ticarət əlaqələrində baş verən müsbət keyfiyyətlər aşkar edilmiş və onu təkmilləşdirmək üçün konkret təkliflər İrəli sürülmüşdür. Yüklə 420,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|