LektsIYa – 1 psixologiya tariyxi predmeti

Psixoanaliz sistemasi 

 

Psixoanaliz  ruwxiy  o`mirdi  u`sh  ko`z  qarastan  U`  dinamikaliq,  topikaliq  (ruwxiy  o`mir  du`zilisi  haqqinda 

ta`liymat) ha`m ekonomikaliq ko`z qarastan u`yrenedi. Freyd topikaliq ko`z qaras boyinsha psixikani u`sh sferag`a U` 

sana-sezimli, alding`i sana-sezimli  ha`m sana-sezimsiz dep bo`ledi . 

Freydtin` pikiri boyinsha, na`reste tuwilg`annan-aq  ha`weslerge  toli boladi . Ol-sap organikaliq  tiri jan. Sol 

ha`wesler  qanaatlandirilsa,  adam  ra`ha`tlenedi.  Organikaliq      ra`ha`tleniwdin`-  bul  differentsial`  emes  qa`lewlerin 

Freyd  jinisiy  ha`wesleniw  dep  ataydi.  Onin`  tiykarinda  libido  ku`shi  jaylasqan  boladi  .  Organizmnin`    rawajlaniwi 

ha`wesler ta`siri astinda bolip, bir qatar basqishlardan o`tedi U` a`) autoerotizmnen erte  genital` stadiyasina shekem ( 

bir  jastin`  aqirinda  )N`  g`)  balanin`  ha`wesleri  o`z    jaqinlarinin`    birine  qaratilg`an    boladi  (  to`rt  jastan    bes  jasqa  

deyin)N` q) jinisiy ha`wesleniw basilg`annan keyin latent da`wiri baslanadi, ol  pubertat jasina deyin dawam etedi . Al  

a`q-a`n`  jastan    baslap    jinisiy  rawajlaniw    dawam  etip    `  bala  o`zine    ob`ekt  tan`lay  baslaydi.  Bul    libidanin`  tabisli 

tu`rde  rawajlaniwi  boli  esaplanadi  .Al  tabissiz    tu`rde  rawajlang`anda,  belgili  bir  stadiyalardi  fiksatsiyalar  (  irkinish) 

ha`m regressiyalar ( o`tilgen stadiyag`a qaytiw) bayqaladi. Bul naduris protsess infantilizm  dep ataldi . 

Z.Freydtin`  ta`liymati  o`zinin`  payda  bolg`an  waqtinan  baslap  ha`zirgi    ku`nge  deyin      qizig`iwshiliq   

duwdiriwin dawam etip kelmekte. Sonin` menen birlikte bul ta`liymatqa  berilgen bahalar da ha`r qiyli . 

Psixoanalizde  adamnin`  psixikasinin`  biologizatsiyasi  ha`m  naturalizatsiyasi  bolip    o`tedi.  Adamg`a    o`z 

ha`weslerine toli bolg`an  tiri jan retinde qaraladi . Adamnin` minez-qulqinin`  tiykarinda ha`wesler jatadi, nevrozlar da 

ha`wesler      dep  tu`sindiriledi.  Ruwxiy  du`n`ya    sublimirliq  libidonin`  bir  tu`ri  dep  tu`siniledi.  Freyd  tariyxiy  

protsesslerdin`  ku`shi  ha`m  urislar  adamnin`  agressiya  ha`m    destruktsiyag`a  degen  beyimligi    sebepli  kelip  shig`adi 

dep esapladi. Freydtin` ilim menen  da`lillenbegen  o`tirikke jaqin  pikirlerin, ha`tte , onin`  ta`repdarlari bolg`an Yung, 

Adler, Xorni ha`m Fromm sing`a aldi . 

 

A.Adlerdin` individual` psixologiyasi  

 

Vena universitetin tamamlag`annan son`, A.Adler ( a`hw0-a`9qw)  o`z praktikasin  ko`z  shipakeri sipatinda 

basladi.  Biraq  tez  arada  onin`    jumisinin`  tiykarg`i  bag`dari    psixiatriya  boldi.  Adler  nevrozdi  emlewde  u`lken  

qiyinshiliqlarg`a  dus kelgenlikten, Freydtin` tu`slerdi joriw usilina  diqqat awdardi. Ol Freydtin` G`Tu`slerdi joriwG` 

degen kitabin  joqari bahalap, bul kitap adamnin` ta`biyatin`  tu`siniwde u`lken u`les qosti , dep esapladi. Freydtin` bul  

kitabi    nevrozlardin` jinisiy etiologiyasin tastiyiqlag`ani  ushin ko`p  qarama-arsilaqrg`a ushirag`an  edi. Adler  baspa 

so`zde  Freydti    jaqlap  shiqti.  Adlerdin`  bu  isine  diqqat  awdarip,  og`an    psixoanalitikaliq    do`gerekke    ag`za  boliwdi 

usinis etti ( a`90g`). Degen menen, ko`p  uzamay olardin` arasinda  teren`  teoretikaliq qarama-qarsiliqlar payda boldi . 

Bunin`  basli sebebi Adlerdin`   nevrozlardin` jinisiy etiologiyasin ha`m basqa fenomenlerdi biykarlag`ani boldi.  Adler   

aqirinda Freydten  bo`linip ketip ( a`9a`a`), o`z kontseptsiyasin jaratti. Adlerdin`    pikiri boyinsha, adamdag`i  orayliq 

orindi jinisiy  ha`wesler  emes, al  adamnin`  o`zin pa`s seziwi ha`m kemshilikti du`zetiw  za`ru`rligi iyeleydi, ha`r bir  

adamnin`  rawajlaniwina usi faktorlar  ja`rdem etedi. Solay etip, adamnin`  o`zin pa`s ko`riwi oni minsizlikke,  ha`tte , 

ayriqshaliqqa iytermeleydi . 

Adam o`mirinde n`-o` jaslardan baslanatug`in  o`mir stili sem`yadag`i  jag`dayda, birinshi  gezekte anag`a 

qaray  qa`liplesip baradi. Sebebi balag`a du`n`yani tanitatug`in ana bolip esaplanadi. Jeke adamdi  ja`miyettet tis tu`rde   

u`yrnebew  tiyis.  Ja`miyetlik  sezim  ha`m    qizig`iwshiliq  o`mirdegi  u`sh  tiykarg`i  tarawda  rawajlanip  baradi.    Olar  U` 

ka`siplik , ja`miyette barqa adamlar menen qarim-qatnas jasaw, muhabbat ha`m neke arqali  balyanisiw bolip tabiladi . 

Balanin`  kishkene  na`reste  waqtinan  baslap  o`zin  pa`s  seziwine  birinshiden  fizikaliq  (  denesindegi 

kemshilik)  kemshilik  sebep  boliwi  mu`mkin.  Ekinshiden,  balani  naduris    ta`rbiyalpaw,  yag`niy  oni  erkeletip  o`siriw 

sebep  boladi  .  Bunday  balalar    basqa  adamlar    menen  til    tabisiwda  u`lken  qiyinshiliqlarg`a    ushiraydi  .  U`shinshi 

sebebi miyrimsiz balalardi   o`sirip shig`ariw bolip tabiladi . Bunday balaarda ja`miyette adamlar menen qarim-qatnas 

jasag`anda qiyinshiliqlarg`a dus  keledi. Bala  ta`rbiyasindag`i  bul qa`te-kemshilikler balada o`zin pa`s tutiw sezimin 

payda etedi . Adlerdin`  pikirinshe, ballaardi turaqliliqqa, g`a`rezsizlikke, sabirliliqqa u`yretiw, olardi ma`jbu`rlemew, 

pa`s ko`rmew,   u`stinen  ku`lmew, orinsiz  jazalamaw olarda o`z ku`shine  degen isenim payda etedi . Jeke adamnin`  

rawajlaniwinda  ja`miyettin`  tutqan  orni    u`lken,  degen  pikiri  arqali  Adler  psixoanalizdin`    rawajlaniwindag`i 

ja`miyetlik bag`dardin` tiyarin saliwshi boldi . 

 

K.Yungtin` analitikaliq psixologiyasi 

 

K.Yung  (a`hwo`-a`9u`a`)  Bazel`  unirversitetinin`  meditsina  fakul`tetin    pitkergennen  son`,  Iyurik 

unirversiteti  janindag`i    psixiatrliq  klinikada  (a`900-a`909)  E.Bleylerdin`  qol  astinda  psixiatr  bolip  isledi.  Al  a`90g`-

a`90q jillardin` qisqi semestrinde Parijde  P.Janenin`  qol astinda jumis isledi . Bul jerde sana-sezimsiz komplekslerdi 

aniqlaw maqsetinde so`zlerdin` assotsiatsiyalari menen ta`jiriybe o`tkerdi. K. Yung  te Freydtin`  G`Tu`slerdi joriwG` 

kitabi menen qizig`ip, psixoanalizdin` printsiplerin  o`z praktikasinda qollana basladi. Degen menen, ol praktikasinda 

assotsiativ  eksperimenttin`  modifikatsiyalarinin` biri bolg`an qadag`alaw astindag`i assotsiatsiya usilin qollandi. Yung  

a`90u`- jildan baslap Freyd penen birge islese basladi . Freydtin` Libidonin` jinisiy  negizi boyinsha pikiri u`stinde olar 

arasinda  qarama-qarsiliqlar  payda  boldi.    Yung    a`909-  jili  Bleylerdin`  klinikasinan  ketip,  jeke  praktika  menen 

shug`illana  basladi  .  a`9a`g`-  jili  Yung  o`zinin`  G`Sana-sezimsizlik  psixologiyasiG`  degen  kitabinda  Freydti      sing`a 

aldi.  Yungtin`    pikiri  boyinsha  ,  libido-o`mirdin`  ku`sh  jigerin    ko`rsetiwshi  psixikaliq  energiya  bolip  esaplanadi.  Ol 

adam  o`mirinin`  ha`r  qiyli    da`wirlerinde  tu`rli  formalarg`a  iye,  al    aksual`liq  sol  formalardin`  biri  bolip  tabiladi. 

a`9a`n`-jili  Yungtin`    psixoanalitikaliq  traktovkalardan  bas  tartqani  sebepli,  Freyd      o`zinin`    bolimsiz  reaktsiyasin  

bildirdi. Sonliqtan Yung psixoanalix benen baylanisin  u`zdi, biraq   Freyd    jumislarinin`  tek yarimi duris bolsa da, 

olar ju`da`  jaqsi dep esapladi. Yung, Aljir, Tunis  ha`m Saxaranin`  ko`pshilik bo`legine sayaxat jasadi ha`m sol jerdin` 

ma`deniyatin`  qizig`iwshiliq  penen  u`yrendi.    Son`in  ala  ol  Amerika    indeetsleri    menen  de    tanisti.  Bul 

ma`deniyatlardin`  analizin,  fol`klor,  a`psana  ha`m  dinlerdin`  materiallarin  Yung    sana-sezimsizlik    psixologiyaliq 

kontseptsiyasin du`ziwde qollandi . 

Yung  o`zinin`  psixologiyaliq  kontseptsiyasin  analitikaliq  kontseptsiya  dep  atadi  .  Onin`  tiykari  sana-

sezimsizlik    ha`m  jeke  adamnin`  rawajlaniw  protsessi  haqqinda  ta`liymattan  ibarat.  Yung  sana-sezimsizlik  psixikani 

jeke  ha`m  ja`ma`a`tlik    dep  ekige  bo`ledi  .  Jeke  sana-sezimsizlik-  bul  adamnin`  jeke  ta`jiriybesine  baylanisli  bolg`an 

umtilg`an na`rseler, so`ngen  sezim ha`m qa`lewler, ju`rekti  jaralawshi umit bolg`an na`rseler bolip esaplanadi . Olar  

tu`sler ha`m  qiyallarda payda boliwi mu`mkin . Yung ja`ma`a`tlik sana-sezimsizlikti basli oring`a qoydi.  Ol adamnin`  

rahajlaniwina  ha`m onin` sana-seziminen  g`a`rezsiz bolg`an eski psixika bolip  tabiladi. Ol o`z ishine  milliy, rasaliq 

ha`m uliwma adamzatqa tiyisli bolg`an isenim, a`psanalar, haywananan adamg`a o`tken na`rselerdi aladi. 

Yung jeke adamnin` qa`liplesiw protsessin individuatsiya dep ataydi. Ol o`zinin` G`Psixologiyaliq tiplerG` ( 

a`9g`a`)    degen  miynetinde    bazisliq  eki  qollanba  barlig`in  aytti.  Olar  U`  ekstravertiraliq  qollanba  (  sirtqi  du`n`yag`a  

qaratilg`an  )  ha`m  introvertirovaliq    qollanba  (  ishki  du`n`yag`a  qaratilg`an)  bolip  esaplanadi  .  Ja`ne  de,  Yung 

psixikanin`    to`rt  funktsiyasin  - pikirlew,  sezim,  ta`sir,  intuitsiya  atap  o`tti.  Belgili  bir  psixikaliq  funktsiya  menen  

qosilg`anda usi qollanballardin`  qaysi biri basim kelse de, individualliqtin` h tu`rin   payda etedi. Yungtin` bul ko`z-

qaraslari psixologiyada dawam etip rawajlanip bardi . 

 

Neofreydizm 

 

Neofreydizm-  q0  jillari  shet  el  psixologiyasinda  payda  bolg`an  ken`  bag`dar    bolip  tabiladi  .K.Xorni, 

E.Fromm  ha`m  G.Salliven  usi  bag`dardin`  iri  wa`killeri  bolip  esaplanadi.  Bul  bag`dardin`  payda  boliwina  a`9g`9-jili  

bolg`an siyasiy krizis sebepli depressiya ta`sirine ushirag`an ayirim ka`sip iyeleri sebep boldi. Bunday qiyinshiliq ha`r 

bir adamnin` ta`g`dirine ta`sir etkenlikten, psixoanalizdin` ja`miyetke bag`darlang`an tu`ri, yag`niy neofreydizm payda 

boldi. 

K.Xorni  (  a`hho`-a`9o`g`)  freydizmnin`  ja`miyetlik  varianti  menen  shig`ip,  adamnin`  minez  qulqinin`   

qa`liplesiwine    ha`m  nevrozlardin`  payda  boliwina    ja`miyettin`  ta`sirin  u`yrendi.Xorni  o`zinin`  a`9qw-  jili  jazg`an 

G`Bizin`    da`wirimizdin`  nevrotikaliq  insaniG`  degen  kitabinda    Freydtin`  ta`liymatindag`i  ayirim  na`rselerdi  sing`a 

aldi. Degen menen, ol Freydtin`   tiykarg`i ashiliwlarn joqari bahaladi .  Xorni adam o`mirinin`  ko`plegen tarawlarinda 

U`  xojaliqta,    tuwisqanlar  arasinda,  mektepte,  ja`miyette,  muhabbatta  bolatug`in  jarispaq  yamasa  ba`sekelesiw  

protsessin  u`yrendi. 

G.  Salliven  (a`h9g`-a`9n`9) 

psixiatr-praktik,  oqitiwshi  G`PsixiatriyaG`        jurnalinin`  redaktori,  adamlar 

arasindag`i    psixiatriya  kontseptsiyasinin`  avtori  boldi.  Bul  kontseptsiya  -    ja`miyetlestirilgen  psixoanalizdin`  basqa 

formasi.  Onin`    negizin    jeke    adamnin`  ha`m  onin`    rawajlaniw    protsessinin`    qa`liplesiwinde  adamlar  arasindag`i  

qatnasiqlardin`  tutqan  orni  haqqinda  tezis  quraydi.    Jeke    adamdi  ja`miyetlik  qatnasiqlardan  bo`lek    halda  saqlawg`a 

bolmaydi.  Jan`a    tuwilg`an  na`reste    tuwilg`aninan  baslap-aq    adamlar  menen  qarim-qatnasta  boladi  .  Bul  qarim-

qatnasiqlar   na`tiyjesinde  personifikatsiya payda boladi. Balaliq  waqitta payda bolg`an  personifikatsiyalar  adamnn`  

keyin  ala  basqa  adamlar  menen  bolatug`in    qarim-qatnasig`in  belgilep  beredi  .  Balanin`    ja`miyetke  aralasiwina  onin 

tildi  u`yrenip    bariwi    ja`rdem  beredi,  bul  arqali    sinatksislik  ta`jiriybe  payda  boladi  .    Al  bala  so`ylemesten  burin 

protaksislik ha`m  parataksislik ta`jiriybeler boladi . 

E.Fromm  (  a`900-a`9h0  )-neofreydizm    psixologiyasinin`    en`  ko`rnekli    wa`kili  bolip  esaplanadi.  Ol  o`zi 

islep  shiqqan kontseptsiyasi  G`Radikal  gumanistlik psixoanalizG`  dep atadi.  Frommnin`  sistemasindag`i orayliq 

orindi      adamiyliq,  sonin`  ishinde    sana-sezimsiz    psixika    iyeleydi.    Ja`ne  de,  Fromm  tiykarg`i  diniy  kontseptsiyalar  

bolg`an  iudaizm, xristianstvo,  o`zen-buddizm boyinsha izertlewler  ju`rgizip,  olar boyigsha  miynetler jazdi. 

Fromm  Salliven  ha`m  Xorni  siyaqli  Freydtin`  biologizmin    biykarlap,  adamdi    ja`miyetlik  jag`daylradan 

g`a`rezli  dep  tu`siniwge  umtiladi  .Ol  ja`miyettin`  eknomikaliq,    sotsial`  ha`m  siyasiy    du`zilisin  analizleydi.  Adam 

o`mirinin`  mashqalalarin sheshiwde u`sh jol boliwi mu`mkin. Olar U` avtoratarizm, destruktivizm ha`m konformizm 

bolip  tabiladi  .  Degen  menen,  olar  qiyinshiliq  ha`im  qa`weterleniw  sebebin  joq  qilip,  adam  o`mirinn`    mashqalalarin 

sheship  bere  almaydi  .  Olar  tek  qorg`awshi    mexanizmler  g`ana  bolip  tabiladi  .  Frommnin`  pikiri  boyinsha, 

ekonomikaliq, sotsialliq ha`m siyasiy  tarawlardag`i o`zgerisler adamnin`  o`mirine de ta`sir etedi. Fromm kapitalistlik 

ja`miyet  ha`m  ondag`i  jeke  adamnin`  o`mirine    u`lken  diqqat  awdaradi  .  Ol  kapitalistlik  ja`miyette  bolatug`in 

menmenlik,  o`zimshillik,  ashko`zlik  siyaqli    illetlerdi  qaralaydi  .  Fromm  bunday  ja`miyette  bolatug`in  jiynap-teriw  , 

qabil etiw , bazar  qatnasiqlari ekspluatatsiya siyaqli na`rselerdi de  atap o`tti . 

Psixoanatikaliq kontseptstiya tarawinda Ego-psixologiya degen bag`dar rawajlandi. Bul  bag`dar tiykarinan 

G`EgoG`  mashqalasin  izertledi.  Ja`ne  de,  ol  psixoanaliz  tek  sana-sezimsizlik    penen  shekleniw  kerek,  degen 

dogmatikaliq  ko`z-  qarasqa  qarsi  shiqti.  Z.Freydtin`  qizi  A.Freyd  (  a`h9o`-a`9hg`)  o`z  a`kesinin`  G`Ra`hetleniwG`  

printsipinin`  arg`i  ta`repi,  G`Toparliq  psixologiya    ha`m  Mennin`  adamiyliq  analiziG`  degen  jumislarinda 

rawajlandirg`an  tu`siniklerinen  shetke    shig`ip,  o`z  kontseptsiyasin  usindi  .  Z.Freyd    sol  miynetlerinde  G`EgoG`  nin`  

beyimliligi  ha`m    bag`darlarin  atap  o`tken  edi.  A.Freydtin`  kontseptsiyasi  G`EgoG`    psixologiyasi  dep  ataldi. 

Xe.Gartman  usi  bag`dardin`  iri  teoretigi  bolip  esaplanadi  .  Ja`ne  de,  bul  bag`darg`a  E.Kriz,  D.Rapport  (  a`9a`a`-

a`9u`a`),    E.Erikson  (  a`90g`-j  tuwilg`an),  M.Maler,  E.  Glouver,  R.Spitts  te  tiyisli    boldi.  Bul  bag`dardio`n`  maqseti 

G`EgoG`nin` mazmunin ha`m kelip shig`iwin izertlewden ibarat  boldi. Sonin` menen birge balanin`  rawajlaniwinda 

qarim-qatnastin`  tu`rleri, onin`  xizmeti ha`m tutqan orni da u`yrenildi ( Maler, Spitts). 

Frantsuz iliminde Jak Lakannin` ( a`90a`-a`9ha`) du`zilisi psixoanalizi ken`  tarqaldi . 

 

Besinshi bap 

 

Frantsuz sotsiologiyaliq mektebi  

 

Bul    mekteptin`  tiykarin  saliwshi  E.Dyurkgeym  (  a`ho`h-a`9a`w)  boldi.  Ol  ka`sibi  boyinsha  yurist  boldi, 

rawajlaniwdan  artta  qalg`an  xaliqg`lardin`  turmistag`i  huqiqlarin  u`yrene  otirip,  a`yyemgi  pikirlew  kontseptsiyasin 

jaratti. Onin`  ideyalarin L.Levi-Bryul`  rawajlandirdi , J.Piaje  de bir qansha waqit usi mektep penen birge islesti. Ja`ne 

de, bul mektepke M. Gal`bvaks ha`m Sh.Biondel` tiyisli boldi . 

Dyurkgeym o`z izertlewleri na`tiyjesinde  adam individual` , biologiyaliq ha`m sotsialliq  qa`ietlerge iye tiri 

jan    degen    pikirge  keldi.  Frantsuz  sotsiologiyaliq  mektepbinde  individ    bul  tiri  organizm  dep  tu`sindi.  Adamnin` 

haywanan  ayirmashilig`i  onin`  ja`mietlik    ta`jiriybege  iye  boliwinan  iyubarat.  Dualizm-  E.Dyurkgeymnin` 

kontseptsiyasina ta`n bolg`an belgili. 

Dyurkgeym ja`miyetti haqiyqat , ruwxiy  birikpe bep tu`sindi . Adamda bolg`an barliq  adamiyliq qa`siyetler 

ja`miyet sebepli payda boladi dep esapladi . 

L.Levi-Bryul`  adamnin`  pikirlewi  ha`m  a`yyemgi  pikilewge  ta`n  ayriqsha  o`zgeshelikler  boyinsha    tezis 

pnen shiqti .Onin` pikiri boyinsha , adamzat ja`miyetinin` rawajlaniw protsessinde du`n`ya  haqqinda bilimler jiynalip 

qoymay,   pikirlewdin` tu`rleri de o`zgeredi eken. Ha`zirgi zaman pikirlewi ( logikaliq) a`yyemgi pikirlewdin`, yag`niy 

Levi-  Bryul`  prologikaliq  pikirlew  dep  atag`an  piirlew  penen    orin  almasqan.  A`yyemgi  adamlar  siyqirli  ku`shler  

haqqinda  ko`birek  pikirlegen  .  Levi 

Bryul`din`  pikirinshe,  olardin`  is-ha`reketleri  (  idims  islep  shig`ariw,    sebet 

otqiw,  bo`rek  pisiriw,  bezew  h.t.b.)  miynetinin`  jemisi  emes,    al  oylawdin`  ,  pikirlewinin`  ,  sezimlerinin`  ha`m 

ta`jiriybesinin` jemisi bolip tabiladi . Ja`miyet adamnin` sana-sezimine kollektivlik tu`sinikler arqali ta`sir etedi . Olar- 

ha`r tu`rli isenimler ha`m siyqirli salt-da`stu`rler . Ha`zirgi zaman ja`miyetinde de prologiyaliq pikirlew toliq   joq bolip  

ketpegen ( din , jan haqqinda tu`sinik h.t.b. ). M.Gal`vaks ( a`hww-a`9n`o`) este saqlaw  materiallari, al Sh. Byundel` ( 

a`hwu`-a`9q9)  affekt- erk tarawi boyinsha adamnin` psixikasi sotsiall`iq  xarakterge iye ekenin tastiyiqladi. Frantsuz 

sotsiologiyaliq mektebi adam psixikasin izertlewde  jan`a bag`dardi using`ani arqali a`hmiyetke iye boldi . 

 

 

Altinshi bap 

 

Su`wretlewshi psixologiya 

 

Ashiq  kriizs  da`wirinde  nemets  filosofi  bolg`an  V.Dil`tey  (  a`hqq-a`9a`a`)  adamnin`  ruwxiy      du`n`yasin 

izertlew  boyinsha  jan`a  bag`dardi  usindi.  Ol  akademiyaliq  filosofiyaliq  mekteplerdi  sing`a  aldi.  Dil`teydin`  basli 

psixologiyaliq    miyneti    G`Su`wretlewshi  psixologiyaG`  (  a`h9n`)  boldi.  Ol  tariyxiy    ha`m  gumanitar  metodologiya 

haqqinda  o`tkir  talas-tartislar  bolip  atirg`an  waqitta  jumis    alip  bardi.  Dil`tey  ruwx  haqqinda  barliq    ilimler 

psixologiyag`a  tiykarlaniwi  kerek  dep    esapladi.  Ol  sol  waqittag`i  psixologiyani  qatan`  sing`a  aldi  .  Dil`tey    bul 

psixologiyani  tu`sindiriwshi    printsipke  iye  psixologiya,  biraq  ol  adamnin`  jan    du`n`yasin  haqiyqattan  tu`sindire 

almaydi  ,  dep  esapladi.    Ol  sol  waqittag`i  psixologiyani  qatan`  sing`a  aldi.  Dil`tey  bul  psixologiyani  tu`sindiriwshi 

printsipke  iye  psixologiya,  biraq  ol  adamnin`  jan  du`n`yasin  haqiyqattan    tu`sindire  almaydi,  dep  esapladi.  

Tu`sindiriwshi  psixologiyag`a    su`wretlewshi  psixologiya  qarama-qarsi  qoyiladi.    Su`wretlewshi  psixologiya 

rawajlang`an adam ha`m onin` ruwxiy o`mirin u`yrenedi, oni  toliq su`wretleydi, tu`sindiredi ha`m analizleydi. 

Ruwxiy  o`mir  dene menen birdey waqitta rawajlanip baradi ha`m a`tiraptag`i qorshag`an  du`n`ya, yag`niy 

fizikaliq wa`m ruwxiy ortaliqtan qa`rezli boladi .Sezimler ha`m tilekler   rawajlandiriwdi ha`reketke keltiriwshi ku`sh 

bolip esaplanadi.  Ha`r qiyli jastag`i adamlar ushin  o`zleri baqsha dep esaplag`an  na`rseler boladi. Balaliqta oyinlar, 

o`spirin waqitta o`mir  ideallari bahali boladi, erjetkende haqiyqiy bahali na`rselerdi tu`sinsen`,  qartayg`anda olar ele 

de ayriqsha bolip ashiladi .  Qartayg`anda jazilg`an shig`armalar ayriqsha man`izg`a iye. 

Dil`teydin`  pozitsiyalarin  ruwxiy  ha`m  ilimiy  psixologiyada  E.Shpranger  (a`hhg`-a`9u`q)    dawam    etirdi. 

Shpranger bahali na`rselerdin` klassifikatsiyasin ob`ektiv tiykar boyinsha jaratti . Bahali  na`rseler- sub`ektten qa`rezsiz 

bolip, og`an qarsi turatug`in  ha`m og`in ta`sir o`tkizetug`in ob`ektiv  birikpeler bolip tabiladi . Olar- pu`tkil du`n`ya, 

ta`biyat,  ilim,  ko`rkem  h.t.b.  Shpranger  ob`ektiv  bahali  na`rselerdin`  alti  tu`rin  atap  o`tti  U`  a`)  teoretikaliq  (  ilim 

tarawi, haqiyqatliq  ma`selesi) N` g`) ekonomikaliq ( material b`ayliqlar, paydaliliq) N`  q) estetikaliq ( o`z ta`sirlerin 

ha`m o`zin  bildiriwi)N` n`) ja`miyetlik ( ja`miyetlik isler, basqanin` o`mirine qatnas ) N` o`) siyasiy  ha`kimlik etiw- 

bul bahaliliq N` u`) diniy (o`mirdin` ma`nisi). Teoretikaliq adam barliq  umtiliwlarin bilim aliwg`a qaratadi, estetikaliq 

adam  o`zine  ta`n  qa`siyetlerin  toliq    ko`rsetiwge  tirisadi,  ekonomikaliq    payda  ko`riwge    urinadi,  ja`miyetlik  adam 

o`mirdin`  ma`nisi    qatnasiqta,  muhabbatta,  basqalar  ushin    jasawda  dep  biledi,  siyasiy    adam  basqariwg`a,  ataqqa 

umtiladi,  diniy  adam    o`mirdin`  ha`m  tinishliqtin`  ma`nisin  ha`r  bir  na`rse    arqali  tu`sinedi.  Bul  psixologiyaliq  

tu`siniklerge tiykarlana otirip, Shpranger  pedagogikaliq  juwmaq  shig`aradi. Yag`niy ,  uliwma bilim beriw  ha`mme 

ushin birdey bolmawi kerek dep  esapladi. Pedagog balada ele qa`liplespegen psixologiyaliq du`zilisti aldin ala tu`sinip  

jetip, balani maqsetke muwapiq ha`m ol ushin an`sat bolg`an o`mir jolina tayarlaw kerek .