LektsIYa – 1 psixologiya tariyxi predmeti



Yüklə 0,56 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/7
tarix13.04.2017
ölçüsü0,56 Mb.
#13831
1   2   3   4   5   6   7

 

BESINShI BO`LIM. 

Psixologiyanin`  o`z  aldina  ilim  bolip  bo`liniwi  ha`m  onin`  ashiq  krizis  waqtina  deyin  rawajlaniwi  (XIX 

a`sirdin` u`0-jillari-XX a`sirdin` a`0-jillari). 

 

BIRINShI BAP . 

Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda birinshi programmalari . 

Psixologiyanin`  o`z  aldina  ilim  sipatinda  birinshi    varianti  bolip  V.Vundtin`  (a`hqg`-a`9g`0)  fiziologiyaliq 

psixologiyasi kelip shiqti. Ol o`z izertlewlerin qabil etiw tarawinan basladi. Bulardan G`Qabil etiw etoriyasi boyinsha 

ochsherklerG`  degen  kitap  jiynaldi  (a`hu`g`)  .  Bul  osherklerde  Vundt  psixologiyag`a  ta`jiriybe  ilimi  sipatinda  qarap, 

a`hu`q-jili  shiqqan  G`Adamnin`  ha`m  haywannin`  jani  haqqinda  lektsiyalarG`  da  eksperiment  penen  birlikte 

psixologiyaliq izertlewdin tiykari sipatinda adamnin` janinin` ( ruwxinin`) analizin atap o`tedi . 

Solay  etip,  u`0-jillardin`  basinda  eksperimental`  ha`m  ma`deniy-tariyxiy  eki  metodti  birlestiriwshi 

psixologiyanin`  programmasi  qa`liplesti  .  a`hwo`-  jildan  baslap  Vundt  Leyptsig  universitetinde  islep,  a`hw9-  jilda 

psixologiyaliq laboratoriya do`retti, onin` bazasinda eki jildan son`, eeksperimentalliq psixologiya instituti payda boldi. 

Bul  institut  en`  bastan-aq  psixologlardi  tayarlaytug`in  xaliqaraliq  orayg`a  aylandi  .  Bul  jerde  E.Krepelin, 

G.Myunsterberg,  O.Kyul`pe,  A.Kirshman,  E.Meyman,  K.Marbe,  T.Lipps,  F.Kryuger  (Germaniya),  E.Titchener    

(Angliya),  E.Skripchur,  D.Endjell,  St.Xoll  (  Amerika  ),  V.M.Bexterov,  V.F.Chij  ,  N.N.  Lange  (Rossiya)  h.t.b.  oqidi. 

O`z aldina ilim bolg`an psixologiyanin` tariyxi baslang`an Vundttin` mektebi usilay qa`liplesti. 

Vundt  penen  birdey  waqitta  Rossiyada  psixologiyanin`  du`zilisi  programmasi  menen  I.M.Seshchenov 

(a`hg`9-a`90o`)  payda  boldi.  Ol  Peterburgtag`i  a`skeriy  injenerlerdi  tayarlaytug`in  ushilisheni    ha`m  Moskva  

universitetinin`  meditsina  fakul`tetin  pitkerdi.  Sechshenovti  ilimiy  psixologiyanin`  tiykarin  saliwshi  dep  esaplaydi  . 

Onin`  basli  miynetleri  U`  G`Bas  miyinin`  reflekslariG`  (a`hu`q),  G`Kim  ha`m  qalay  psixologiyani  islep  shig`adiG`  ( 

a`hwq), G`Aqil-oydin` elementleriG`       (a`hwh) boldi. 



 

EKINShI BAP 

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesken waqittag`i teoretikaliq gu`res . 

Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda payda bolg`an waqittin` en` basinan-aq psixologiya pa`nin, metodin 

ha`m ma`selelerin tu`siniwde ha`r tu`rli usillar payda boldi. Vundttin` traditsiyalari E.Titchener (a`hu`w-a`9g`w) ha`m 

onin` a`tirapinan ja`mlesken.  

  

ANTIK DA`WIRINDE PSIXOLOGIYaNIN` RAWAJLANIWI . 

Keshki  antik  da`wirinde  psixologiyaliq  bilimler  ideologiyaliq  filosofiyanin`  ha`r  tu`rli  ag`imlarinin` 

shegarasinda rawajlandi           (gnostitsizm, yahudiy-aleksandriya filosofiyasi, neoplatonizm, patristiki h.t.b).  

Keyingi  antik  ideologiyaliq  sistemasindag`i  neoplatonizm  ha`m  patristikada  adamnin`    du`n`yasina  u`lken 

dig`qqat  awdarilg`an.  Neoplatonizmnin`  tiykarin  saliwshi  (g`0o`-g`0w)  jannin`  kelip  shig`iwin    eemanatsiya 

protsessinde (eemanatsiya-lat.shig`iw) u`yreniw  haqqindag`i  ta`liymatti  rawajlandirdi. Al Avreliy Avgustin ( qo`n`-

n`q0)  bolsa, G`Men pikirleymen, demek, men barmanG`, - degen tu`sinikti kirgizedi. Tiykarinda , Plotin  de, Avgustin 

de, sana-seziminin`  ayriqshalig`i  ha`m ayriqsha ishki du`n`ya barlig`i haqqindag`i juwmaqqa  diniy  ma`selesin ko`z-

qarastan  kelip shig`ip juwmaq jasaydi. 

 

EKINShI Yu BAP . 

ORTA A`SIRLERDE HA`M OYaNIW DA`WIRINDEGI PSIXOLOGIYa MAShQALALARI . 

Orta a`sirlerdin`  tariyxi o`z ishine uzaq waqitti U`V a`sirden XV a`sirge deyin ha`m XVII a`sirdin`   birinshi 

bo`legin aladi. Sol waqitlari o`z ma`mleketlerin du`zgen bir qatar arab xaliqlari payda  boldi. Rus xalqinin` tariyxinda 

da  bul  waqit  bir  qatar  shig`is  slavyan  qa`wimlerinin`  ja`mlesken  ha`m  birikken  da`wiri  bolip,  shig`is  slavyan 

ma`mleketinin` payda bolg`an waqiti edi.  

Uliwma  tariyx  shegarasinda  Orta  a`sirlerde  Shig`is    ko`p  waqitlar  aldin`g`i  orinda  turdi  ha`m  qitay  ,  hind, 

arab, Iran, Orta Aziya ma`deniyati Batis ma`deniyatina qarag`anda erterek rawajlandi. 

Tariyxta Orta a`sirler ju`da` qarama-qarsi  su`wretlemelerge iye bolip, gumanistler oni nadanliq ha`m sadaliq 

da`wiri, dep atadi. Degen  menen, Orta a`sirlerde adamzat maqtana alatug`inday ko`plegen ulli adamlar jasadi. Mine, 

tek  olardin`  ayirimlari  g`anaU`  ulli  oyshillar  Avitsenne,  Averroees,  Yan  Gus,  Nikolay  Kopernik,  Djordano  Bruno, 

Galileo    Galiley,  Germaniyadag`i  reformatsiyanin`  basshisi  M.Lyuter,  ulli  shayir  ha`m  jaziwshilar  Omar  Xayyam, 

Nizami,  Dante,  Petrarka,  Bokashshchcho,  Rable,  Shekspir,  Servantes,  ulli  xudojnikler  Djotto,  Rafael``  Mikelandjelo, 

Leonardo  da  Vinchchi,  Andrey  Rublev,  Dyuyurer,  Rubens,  Rembrandt  h.t.b.  Ja`ne  de,  gotik  arxitekturasin,  budda 

xramlarinin` ustashilig`i ha`m skul`pturasi, mavritan  saraylai ha`m bag`lardi da eske alip  o`tiw orinli boladi . 

Bul  da`wirde    da`slep  antik  du`n`yasi    menen    baylanis  ku`shli    bolip,  bilimlendiriw  antik  oyshillarin 

u`yreniw  ha`m ta`biyat  ilimleri boyinsha Gippokrat,  Aristotel`  ha`m Galennin`  miynetlerin u`yreniw  tiykarinda alip 



barildi. Sonin`an bilim toliq ha`lsirip,  shirkewdin` ataq-abirayi ku`shli boldi. Mistika ha`m kabbalistika  professorlari  

payda boldi, al ximiya ha`m astrologiya  rawajlandi. Sonliqtan V a`sirden baslap XIII a`sirge deyingi da`wir G`qarang`i 

waqitG`  dep  ataladi.  Orta  a`sirlerde    du`n`ya  ju`zlik  dinler  bolg`an  buddizm  (Shig`is  Orayliq    ha`m  Orta  Aziyada),  

islam ( Orta ha`m Alding`i Aziyada, Arqa Afrikada) xristianstvo (Evropada, az da`rejede Alding`i ha`m Orta Aziyada ) 

payda boldi. Orta  a`sirler tariyxta  shirkewdin` so`zsiz ataq-abirayg`a  iye boliwi, oy-pikirlerdi tunshiqtiriw,  qorqinishi 

asketizm, toqtawsiz,Yu mistitsizizm, quwdalaylar ha`m inkvizitsiya  otlari da`wiri boldi . 

XI-XIII  a`sirlerde    qalalar  rawajlanip,  universitetler  payda  boldi,  al  XII  a`sirden  baslap  bolsa,  ilimiy  

jumislar  rawajlandi.  Birinshi  bolip  ta`biyat  taniw,  astronomiya  ha`m  matematika  rawajlandi.  Psixologiya  etiko-

teologiyaliq mistikaliq xarakterge iye boldi.  IX-XIII a`sirlerde miynet etken arablardi ha`m arabsha jazg`an oyshillardi 

atap o`tiw a`hmiyetli  boladi. Olar U` Avitsenna       ( Ibn-Sina) , Ashi`gazen, Averroes (Ibn-Rushd) edi. 

Sol  waqitlari  Evropada  nominalizm  basqa  bir  filsofiyaliq    ag`im  bolg`an  realizmge  qarsi  rawajlanip,  eki 

ag`ifm da sxolastika shegarasinda jumis alip bardi. 

Foma  Akvinskiy  (a`g`g`u`-a`g`wn`)  en`  ko`rnekli  sxolast  bolip,  onin`  sistemasi  katolititsizmde  basli  taraw 

boldi.  Foma  Akvinskiy  jan  beriw,  ol  deneden  bo`lek  bolg`an,  material  emes  ha`m  ayirmashiliqqa  iye    dep  u`yretti. 

Biliw    haqqinda    ta`liymatta  eki  bilim  bolip,  birinshisi  ta`biyg`iy  bilim,  ekinshisi  diniy  isenim    ha`m  ashiliwlarg`a 

tiykarlang`an g`ayrita`biyg`iy bilim bolip esaplanadi. Quday  biliwdin` joqari ha`m son`g`i maqseti bolip, oni tek ayan 

arqali biliwge boladi . Foma Akvinskiy matematikaliq aksiomalardi adamlarg`a Quday  ta`repinen berilgen bilim dep 

esapladi. Ol  biliwdin` arnawli operatsiyali dep, intentsionalliqti atap o`tti.  Ai Duns Skott      (a`g`u`o`-a`g`u`u`-a`q0h) 

ha`m  V.Okkan  (a`q00-a`qn`9-a`qo`0)  erktin`  jumisin  aqildan  joqari  qoydi.  M.ekkarttin`  (XIII-XIV  a`sirdin`  basi) 

mistitsizminde biliw ha`m erktin` ruwxiy  ku`shleri haqqinda pikirler rawajlanadi. 

Adamg`a degen qizig`iwshiliq Orta a`sirlerdegi Qitayg`a, ondag`i chchan-buddizm filosofiyasina ta`n boldi . 

Oyaniw  da`wirinen  burin  ilimde  jan`a  jollardi  izlegen  Rodjer  Bekon  (a`g`a`n`-a`g`9g`)  boladi.  Ol  o`zinin` 

sxolastlar  menen  tartisinda  ta`jiriybelerdin`    a`hmiyetin  atap  o`tti,  biraq  ta`jiriybe  tek  deneni  biliwge    mu`mkinshilik 

jaratatug`inin, al jandi biliwde ku`shsiz ekenin  aytti . 

XIV a`sirde Italiyada Jan`a Ochyaniw  da`wiri baslanip, ol pu`tkil Evropada  gu`lleniwige tiykar saldi . XIV 

a`sirge kelip  ulli gumanistler A.Dante (a`g`u`o`-a`qg`a`) , F.Petrarka (a`q0n`-a`qwn`), Bokachchchcho (a`qa`q-a`qwo`) 

miynet  etip,  adamg`a  ha`m  onin`  sezimlerine    u`lken  diqqat  audarildi.  Dante  o`zinin`  G`Qudaydin`  komediyasiG`, 

Bokachchcho novellarinda, Petrarka sonet ha`m kantsionarlarinda alximiyani, astrologiyani, magiyani, mistikani ha`m 

asketizmdi  ku`shli  sing`a  aladi  .  XV  a`sirdin`  en`  a`hmiyetli  na`rsesi  –  bul  kitap  basip  shig`ariwdin`  oylap  tabiliwi 

boldi.  Bul  a`n`n`0-jil  Germaniyada  I.Guttenburg    ta`repinen  iske  asirildi  .  Gumanistler  antik  klassik  a`debiyatinin` 

shig`armalarin basip shig`ara basladi . 

Oyaniw  da`wirinin`  a`hmiyetli  ayirmashiliqlari  bul  –  ilim  ha`m  bilimnin`  rawajlaniwi  boldi  ha`m 

naturfilosofiya payda boldi.        (Dj. Bruno, B.Telezio, P.Pomponatsui). Bul da`wirde ilim  universitetlerde emes, al 

su`wretshilerdin, skul`ptorlardin`, graverlardin` ha`m arxitektorlardin` ustaxanalarinda rawajlandi . Bul adamlar  ja`ne 

de  injener,  matematik  ha`m  texnik  te  bolip,  olardin`    ustaxanalari  haqiyqiy  ta`jiriybe  laboratoriyalarina  aylandi.  Usi 

jerde teoretikaliq jumis penen ta`jiriybe qosildi. 

Al XVI a`sir mexanika, astronomiya ha`m matematika tarawlarinda  ulli ashiliwlar da`wiri boldi. I.Kopernik 

(a`n`wq-a`o`n`q), I.Kepler (a`o`a`a`-a`u`q0), Dj. Bruno (a`o`n`h-a`u`00), G.Galiley (a`o`0n`-a`u`n`g`). Jan`a  waqittin` 

klassikaliq  iliminin` sag`asinda turadi. Olar ta`biyat a`piwayi qag`iydalarg`a boysinadi, dep da`lilledi . 

Ta`biyat  taniw    tarawi  boyinsha  ha`r  tu`rli  ellerde  meditsinanin`,  adamnin`  anatomiyasi  ha`m 

fiziologiyasinin`  rawajlaniwin  ayriqsha  atap  o`tiw  tiyis.  A.Paratsel`s  (a`n`9q-a`o`n`a`)  adam    organizminin`    ta`biyati 

ha`m  awiriwlardi  emlew  usillari  haqqinda  jan`a  teoriya  menen  shiqti.  Al  anatomiyada  Andrey  Vezaliy             

(a`o`a`n`-a`o`u`n`)  G`Adam  denesinin`  qurilisiG`  degen  miynetti  jazip  shig`ardi.  Vezaliydin`  Italiyali  zamanlaslari 

G.Falloniy,  B.Evstaxiy,  I.Fabritsiy  bir  qatar  ashiliwlar  jasadi    ha`m  olardin`  atlari  usi  ashiliwlar  arqali  anatomiya 

iliminen  ma`n`gige orin iyeledi. 

Vrachsh  ha`m  oyshil  Migel``  Servettin`  (a`o`09-a`o`a`a`-a`o`o`q)  jumislari    ha`m  onin`  qan  aylanisinin` 

kishi  shen`beri  haqqinda  ideyasi  u`lken  a`hmiyetke  iye  boldi.  Anatomiya,  fiziologiya  ha`m  embriologiyadag`i  jan`a 

da`wir bolsa, M.Mal`pigidin` (a`u`g`h-a`u`9n`) eksperimental`  fiziologiya boyinsha jumislari menen baslanadi. Al V. 

Garvey a`u`g`h-jili qan aylanisi mashqalasin sheshti. 

Solay etip, ta`jiriybe arqali bilim qa`liplesip, izbe-izlik  penen dogma ha`m sxolastikanin` ornin iyeledi. 

Nemets  sxolastlari  R.  Goklenius  ha`m  O.Kassman  birinshi  bolip  psixologiya  degen  termindi  kirgizdi  ( 

a`o`90– j). 

 

U`shinshi bap 

F.  Bekonnin`  psixologiyasi  ha`m  jan  haqqinda  ta`liymattin`    shegarasinda  psixologiyanin`  rawajlaniw 

basqishinin` juwmaqlaniwi . 

F.Bekon    (a`o`u`a`-a`u`g`u`)  jandi  u`yretiw  boyinsha  jan`a  liniyani  belgilep  berdi.  Ol  jandi  u`yreniw 

boyinsha uliwma ma`selelerden   bas tartip, jannin` protseslerin empiristik jol menen su`wretlewge shaqiradi. Beekon  

adam haqqinda  birlesken ilim boyinsha ideyani  rawajlandiradi . Bekonnin` pikiri boyinsha adam haqqinda ta`liymat  

eki bo`limnen turadi. Birinshi bo`lim  adamnin` o`zin, al ekinshi bo`lim onin`  ja`mietke qatnasin u`yrenedi. Birinshi 

bo`limdi  adamnin`    filosofiyasi,  al  ekinshi  bo`limdi  puqaraliq  filosofiya  dep  ataymiz.  Bekon  adamnin  denesin  ha`m 

janin  izertlewdi o`z ishine qamtiytug`in uliwma ma`selelerdi atap o`ttiyu. Bul – shaxs ( jeke adam) haqqinda ha`m  jan 

menen  denenin`  baylanisi  haqqinda  ta`liymat  .  Jeke  adam  haqqinda      ta`liymatta  ko`rnekli  tariyxiy  g`ayratkerlerdin` 

misalinda  adamnin`  mu`mkinshiliginin`  joqari  paziyletleri  bolg`an  este  saqlaw,  danaliqtin`  ka`ramatlari  ha`m  a`dep-

ikramliqtin` bekkemligi u`yreniledi . Jan menen denenin` birligi haqqinda  ta`liymat sirtqi belgiler  boyinsha kewildin` 



(jannin`) jag`dayin biliw  (fiziognomika), tu`slerdi joriw, denenin` awiriwi kewilge ta`sir etiwi ha`m kerisinshe, jannin`  

denege ta`sir etiwi siyaqli ma`selelerdi o`z ishine aladi . 

Bekon biliwdin` basli qurali- bul usil dep esapladi . Ta`biyatti aship ko`rsetiwshi usil-bul ilimiy induktsiya, 

dep sanadi ol. Bekonnin` ta`liymati barliq ilimlerge u`lken ta`sir etip, oni empiristlik ilimnin` tiykarin saliwshi qildi . 



 

EKINShI TARAW 

 

Sana – sezim haqqinda ta`liymatlar shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniwi. 



 

Birinshi bap  

 

Psixikanin` kriteriyi ( belgisi ) sipatinda  



 sana-seziminin` bo`liniwi . 

 

Dekarttin` ( a`o`9-u`0a`-u`o`0) ati menen psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwindag`i basli basqish arsinda 



u`lken  baylanis  bar.  Dekart  o`zi  qoyg`an  psixfizikaliq  ma`selenin`  kontekstinde  rawajlang`an  sana-sezim  haqqinda 

ta`liymatinda  psixikani  ayiriw  ushin  kriteriy  kirgizdi.  Psixika  adamnin`  ishki  du`n`yasi    dep  tu`sinildi    ha`m  ol  dene 

menen  sirtqi  material  du`n`yadan  o`zgeshe.  Ruwxiy    na`rse  bolip,  toliq  o`zgeshelik  Dekarttiq  ta`liymatinin`  basli 

puntkti edi . 

Dekarttin` o`liminen aldinan jazg`an son`g`i shig`armasi G`Jannin` ha`siretleriG` degen shig`arma bolip, ol 

jeke psixologiyaliq dep esaplanadi . 

Birinshi  gezekte  Dekart    sezimler  du`n`yasinin`  haqiyqiylig`ina    gu`man  tuwg`izadi.    Ol  U`  G`Bizler  

sezetug`in  yamasa    o`zlerimiz  ko`z  aldimizg`a  keltiretug`in  na`rseler  du`n`yada    haqiyqattan  bar  ma  WG`  –dep 

gu`manlanadi  .  Misali  U`  matematikaliq  da`liller  ha`m  negizlerge  de  gu`man    tuwdiriwg`a  boladi,  sebebi  olar  aniq 

tu`sinikli bolsa da, olar haqqinda pikirlegen ayirim adamlar aljasiwi mu`mkin- g`o. Degen  menen, men pikirleymen, 

demek, men barman, degen juwmaq ha`mmesinen duris boladi .  Son`inan Dekart bilip bariwshi sub`ekttin`  bar ekeni 

haqqinda juwmaqtan keyin G`MenG`  degen aniqlamani  izertlewge kirisedi. Ol G`Men  degen so`zdenG` pikirlewdin` 

ajiralmas  ekenin  aytip  ,  izertlewdin`  jan`a  usilin  oylap  tabadi  U`  G`MenG`    di  ob`ektiv  tu`rde  suwretlewden  yubas 

tartip, oylar, pikirler, gu`manlar, yag`niy sub`ektiv  jag`daylardi u`yreniwge o`tedi . 

G`PikirlewG` (cogitatio)  so`zi arqali men ha`mme na`rseni tu`sinemen, sonliqtan tek tu`siniw, qa`lew, ko`z 

aldimizg`a kelt`iriw g`ana emes, al seziw de  pikirlewge jatadiG`- degen edi Dekart . 

Pikirlew  dekarttin`  tu`sinigi  boyinsha  sap  ruwxiy  ,  aniq  degenin`  qatnasig`isiz  isenetug`in    jumis    bolip, 

material emes, pikirlewshi substantsiyag`a jatadi. Dekarttin` bunday juwmag`in, ha`tte, zamanlaslari da tu`sinbedi .  

Dekart  dene  ha`m  ruwxtin`  substantsiyalarin  salistira  otirip,  adamnin`  denesi,  jani  ha`m  ruwxi    arasinda 

u`lken ayirmashiliq bar, degen juwmaqqa keldi. Ol U` G`Dene o`z ta`biyatina ta`n tu`rde ba`rqulla bo`linedi, al ruwx 

hesh qashan bo`linbeydiG`- degen edi . dekar dene menen ruwx bir-birinen bo`lek halda jasay aladi, al pikirlewshi zat  

yamasa substantsiya- bul jan dep tu`sindirdi . 

Dekart adam  menen haywannin` denesin fizik sipatinda o`z zamaninin` ilimine su`yene otirip su`wretledi . 

Ol  U`  G`Bizlerdegi  barliq  jilliq  ha`m  is-  ha`reketler  bizlerdin  pikirlerimizden  g`a`rezsiz  bolip,  olar  tek  bizlerdin` 

denemizge  tiyisliG`-  degen  edi.  Dekart  jilliliq  penen  is-ha`reketti  jang`a    baylanisli    degen  pikirdi  u`lken  qa`te  dep 

esaplap, o`lim  hesh qashan jannin` ayibi  sebepli kelmeydi, al denedegi qanday bir basli ag`zalardin`  buziliwi sebepli  

keledi,  dep  tu`sindirdi.  Ol  adamnin  denesin  saat  yamasa  basqa  avtomat    penen  salistirip,  bizin`  denemizdin` 

G`mashinaG`  sinin`  qurilisin  ha`m  onin`    ayirim  funktsiyalari  yuolg`an  awqat  sin`iriw,  qan  aylanisi  ha`m  t.b. 

haywanatlar  menen  adamlarg`a    ortaq  degen  pikirdi  bildirdi  .    Fiziologiya  ha`m  ta`biyat  ma`selesinde  dekart- 

materialist.  Ol  nervlardin`    bulshiq  etlerdin`  ha`reketine  ha`m  seziw  organlarinin`  jumisina  degen  ta`sirin    tu`sindire 

otirip,  G`haywanliq  ruwxlarG`  haqqinda    tu`sinikti  qollanadi  .  Yag`niy,  bulshiq  etlerdin`  qisqariwinin`  yamasa 

ken`eyiwinin`  sebebi, bulshiq etler arasinda usi ruwxlar  jaylasadi  ha`m  ha`r bir bulshiq  ette kishkene  tesikler bolip, 

ruwxlar olar arqali o`tip ju`redi, dedi . 

Solay  etip,  denenin`  mexanizmin  tu`sindire  otirip,  barliq  is-ha`reketlerdi  emes,  al  tek  ju`riw,  dem  aliw 

siyaqli erktin` qatnasig`insiz islenetug`in, haywanatlar ha`m adamlarg`a ortaq bolg`an is-ha`reketler tu`sindiriledi . 

Erksiz islenetug`in is-ha`reketlerdi tu`sindiriw reflektor printsipti tu`sindiriw boyinsha birinshi qa`dem boldi. 

Dekarttin`  pikiri  boyinsha  haywanatlarg`a  jan  joq,  olardin`  is-ha`reketlerinde  ta`biyattin`  avtomatizmin  baqlawg`a 

boladi ha`m G`haywanatlar oylaydiG` degen u`lken qa`te.  Olar ta`biyg`iy is-ha`reketlerge jatatug`in g`a`zep, qorqiw, 

ash boliw, dawis  ha`m denenin` ha`reketin ariq ayirip bilse de, aqilg`a iye emes.  Haywanatlarda psixikanin` joqlig`i 

olardin`  adamlardan  ayirmashilig`in  ko`rsetie,  adamlarg`a  aqil  beretug`in  Qudaydin`    bar  ekenin  bildiredi  .    Dekart 

jannin` o`lmeytug`inini haqqinda ideyani neshe ma`rte aytqan bolsa da, oni aniq ashiq bermedi . Onin` oyi boyinsha, 

jan    deneden    bo`lek  halda  jasay  alsa  da,  negizinde  ol  dene  menen,  yag`niy  tek  adamnin`    denesi  menen  g`ana  birge 

jasay aladi. Ash boliw, sho`llew, nurdi, ren`lerdi, dawislardi, iyislerdi, da`mdi , jilliqti, qatti na`rseni h.t.b.  qabil etiw- 

bul jan menen dengenin` birgelikte islegen is-ha`reketine jatadi. Jannin` jeke isi- bul tilek ha`m erk. Bular tek jannin` 

isi bolip materialliq zatqa  jatpaydi. Jannin` ishki  sezimleri de materialliq zatqa jatpaydi . 

 Jan    pu`tkil  dene  menen  birikken  bolsa  da,  onin`  ko`pshilik  jumisi  miy  menen  baylanisli  boladi  . 

Anig`irag`i,  Dekarttin`  pikiri  boyinsha,  pu`tkil  miy  menen  emes,  al  miydin`  en`  teren`  jaylasqan  bo`legi  menen 

baylanisli . 

Jan  menen  denenin`  o`z  ara  baylanisi  mexanizmin  tu`sinidiriwde    Dekarttin`  filosofiyaliq  ta`liymati  u`lken 

qarama-qarsiliqlarg`a iye.  Bir ta`repten, ol dene menen tig`iz baylanisqa iye. 



Dekarttin`  pikiri  boyinsha,  jandi  biliwdin`  jalg`iz  joli-ishki  sana-sezim  .  Bul  bilim  deneni  biliwden    go`re, 

anig`iraq    ha`m  isenimlirek.  Dekarttin`  psixologiyasi  idelistlik  boldi.  Ol  qumarliqlar  haqqinda    ratsionalliq    ta`liymat 

jaratti  .  Dekart  o`zinin`    quamarliqlar  haqqinda    aniq  ilimiy  ta`liymatinda  qumarliqlardin`  sebepleri  ha`m    tiykarin, 

qumarliqlardin` klassifikatsiyasin, olardin` su`wretlemesin ha`m sezimlerdi  qalay ta`rbiyalawdi atap ko`rsetti. Dekart 

sezimlerdin`  psixifiziologiyasina  u`lken  diqqat  awdarip.  qumarliqlardin`  fiziologiyaliq  komponentlerin    ha`m  denede  

ko`rinetug`in belgilerin pul`stin` ha`m dem aliwdin` h.t.b.) su`wretledi. Qumarliqlardin` tiykari ha`r tu`rli boladi, biraq  

o`zgeriwi olardin` en` basli tiykari- bul sirtqi na`rselerdin` ta`siri bolip esaplanadi . 

Dekart birinshi ha`m ekinshi qumarliqlar bar, dep ayirip aytti.  

Birinshi  qumarliqlar  jan  dene  menen  baylanisqanda    payda  bolip,  olar  to`mendegiler  U`  tan`  qaliw,  tilek, 

muhabbat, jek ko`riw, quwanish ha`m qayg`i. Olardin`  waziypasi denege nenin` paydali, nenin` ziyan ekenin   jang`a 

bildiriw bolip esaplanadi . Olar bizlerdi haqiyqiy jaqsi  islerdi islewge jeteleydi ha`m bizlerdi jetilistirip baradi. 

Qumarliqlardin` a`hmiyeti ulli bolip, olar denen ha`m jannin`  birligin ta`miyinleydi. O`mirden zawiq aliwda 

olarg`a  baylanisli  boladi  .  Degen  menen  ,  olar  kemshiliklerge  iye.  Olar  ha`mme  waqitta  da  payda  keltirmeydi  ha`m 

dene    ushin  ha`m  paydali,  ha`m  ziyan.  Sonliqtan    qumarliqlardi  basqariw  ma`selesi  tuwiladi  .  Dekarttin`  pikiri 

boyingsha,  kewli  na`zik  adamlar  da  o`zlerin  toliq  boysindira  aladi.  Biraq  olarg`a  tuwridan-  tuwri  ta`sir  etiw    qiyin 

bolip,  o`zin`de  qorqinish  sezimin  joq  qilip,  batirliq  payda  etiw  ushin  tek    qa`lewdin`  boliwi  jetkiliksiz.  Kereksiz 

qumarliqlar menen  gu`reste aqil ha`m erk jaqsi qural boladi . 

 

B.SPINOZANIN` PSIXOLOGIYaSI . 



 

Dekart  ko`terip  shiqqan  mashqalalardin`  jan`a  sheshimin  Gollandiyanin`  filosof-materialisti  B.  Spinoza  ( 

a`u`qg`-a`u`ww)  berdi.  Gegeldin`  bahalawi  boyinsha,  ol    Dekarttin`  filosofiyasindag`i  dualizmdi  alip  tasladi  . 

B.Spinozanin` basli shig`armasi - G`EEtikaG`. Bul shig`armanin` tiykarg`i maqseti  adamg`a individual minez-quliqti 

qa`liplestiriwge  ja`rdem beriw ha`m og`an azat o`mirge qaray jol ashiw. Usi ma`seleni B.Spinoza filosofiya boyinsha 

tiykarlang`an jol menen sheshiwge umtiladi . Kitap geometriyaliq jol  menen, yag`niy  lemmalar ha`m teoremalar h.t.b. 

arqali  bayanlag`an  .    Spinozanin`    Dekarttan  ayirmashilig`i,  ol  monistikaliq  ta`liymat  islep  shiqti.  Spinoza  mazmun 

menen  tirishilikti ayirpip aytip,  mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliw)  bul zattin` sol na`rse ekeni 

yamasa emesligi dep  tu`sindirdi. 

Spinoza  mazmun menen tirishilikti ayirip aytip, mazmun- bul  zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliu)- 

bul zattin` sol na`rse ekeni yamasa emesligi dep tu`sindirdi . 

Spinoza substantsiyani ha`m quday, wa`m ta`biyat dep atadi. Ta`biyatti hesh kim ta`repinen  jaratilg`an ha`m 

ma`n`gi  bolg`anliqtan  ,  al  qudayg`a  ten`  dep  esapladi  .  G`SubstantsiyaG`  tu`sinigin  Spinoza  bizlerden    tisqari 

byuolg`an  ta`biyattin`  tirishiligi  dep  tu`sindirdi.  Eger    Dekart  materiyani  Quday    jaratqan  dep  tu`sindirgen    bolsa, 

Spinoza ta`biyat baslang`ish  sebepke mu`ta`j emes dep tastiyiqlaydi 

Ha`r  bir  na`rse  substantsiyanin`  bir  bo`legi  sipatinda  araliq  ha`m  pikirlewge  iye.  Araliq  arqali  bizler  zatti 

dene  sipatinda  ,  al  pikirlew  arqali  zattin`    ideyasi  sipatinda  onin`    ruwxiy  ta`repin,  yag`niy  janin  ko`remiz.  Sonliqtan 

bular bir-birine toliq sa`ykes keledi. 

Spinoza usi ta`rizde Dekarttin` dualizmin  sheship berdi. Onin` Dekarttan  ayirmashilig`i sonda, ol adamnin` 

pikir  ju`rgiziwin  ta`biyg`iy qa`siyet dep esapladi . 

Spinoza ja`ne de  adam ha`m haywanatlardin` minsizliginin` ha`r  tu`rli da`rejeleri boyinsha da ko`rsetpeler 

berdi. Adamnin`  pikir  ju`rgiziwi  bul substantsiya atributi siyaqli pikir ju`rgiziwdin` jeke tu`ri. Substantsiya haqqinda 

ta`liymat tiykarinda Spinoza biliw ha`m affektlerdin` ma`selesin sheshedi. Bilimge erisiwdin` to`rt tu`ri bar. Olar U` 

a`.Esitiw arqali 

g`. Ku`tilmegen ta`jiriybe arqali  

q .Uliwma juwmaq arqali jeke juwmaqqa keliw 

n`. Sebep arqali. 

 

Spinozanin`  G`EEtikaG`  kitabinda  bul  biliw  usillari    u`shke  bo`linedi.  Birinshi  eki  usili  birinshi  tu`rdegi 



biliwdi  payda  etedi.  Olar  U`  ko`z-qaras  ha`m  qiyal,  bular  obraz  tu`rinde  boladi.  Yubiliwdin`    birinshi  tu`rinin`  

na`tiyjesi ayirim na`rselerdin` abstrakt, yag`niy toliq emes tu`sinigi boladi ( misali, adamnin` attin` ha`m iyttin` h.t.b. 

tu`sinigi).    Biliwdin`  ekinshi  tu`ri-  bul  aqil    zatlardin`  en`  a`hmiyetli  qa`siyetleri  haqqinda  uliwma  ideya  beredi.  Usi 

na`rse ilimlerdin` tiykarin quraydi .  Biliwdin`- u`shinshi  tu`ri- bul induktivlik biliw bolip esaplanadi, ol adamlardin`  

negizi haqqinda  bilim ( tu`sinik) beredi .  

Spinoza  affektlerdi  u`shke  boldi  .  Olar  U`  tilek,  ra`ha`tlik  ha`m  ra`ha`tsizlik.  Bir  adam  ekinshi  adamnan 

qanday ayirmashiliq  ha`m pariqqa iye bolsa, olardin`  affektleri de sonday boladi. Spinoza stoiklerdin` U` G`Affektler 

adamnin`  erkinen  toliq    g`a`rezliG`,-    degen  pikirine  qosilmaydi.  Ta`jiriybelerdin`  ko`rsetip    bergenindey,  affektlerdi 

sheklew ha`m boysindiriw ushin  ko`p uqip ha`m ku`sh ke boladi . Sol sebepten affektlerdin` adamlar u`stinen ku`sh 

ha`m biylikke iye ekenin,  olar adamlardin` is-ha`reketlerin  belgilep  beretug`inin ko`remiz. Ra`ha`tlik, shadliq siyaqli 

payda  keltiretug`in,  yag`niy  denenin`  qa`biletin  ko`beytetug`in  affektler  bar  .  Degen  menen,    qiyinshiliq  ha`m  jek 

ko`riw siyaqli  ziyan keltiretug`in, yag`niy adamdi ezip jiberetug`in affektlerde de bar. Qanday boliwina  qaramastan, 

affektler adamdi aljastiraldi ha`m oni  zatlardan g`a`rezli qilip qoyadi . 

Spinozanin`  pikirinsheYu,  adamnin`  affektlerdi      boysindiriwda  ha`m  sheklewde    ha`lsizligi    qulliq  bolip 

esaplanadi.  Affektlerdi  boysindiriwdan  ra`ha`tlik  tu`rlerin  biliwden  jan`a  ayriqsha    affekt  bolg`an  joqari  ra`ha`tlik, 

yag`niy du`n`yag`a degen muhabbat payda boladi. Usi affekt arqali qumarliqlardi boysindiriwg`a boladi . 



Solay  etip,  azatliq    o`z  affektlerine  eriwden  emes,  al  onin`  za`ru`rligin    biliw  ha`m  usi  za`ru`rlikte 

boysiniwdan ibarat. Azatliq- bul bilimnin` jemisi bolip esaplanadi . 

Spinozanin` psixologiyasi Dekarttin` psixologiyasinan son`, sana-sezimdi psixologiyaliq u`yreniw  boyinsha 

jan`a wa`m a`hmiyetli qa`dem boldi. Olar  ekewi qosilip  sana-sezimnin` traktovkasinda ratsional` liniyani quraydi . 

 

EKINShI BAP 



 

XVII A`CIRDIN` FILOSOFIYaLIQ  A`LIYMATLARINDA EMPIRISTLIK PSIXOLOGIYaNIN` 

QA`LIPLESIWI. 

 

O`ndiris ha`m ilimnin` rawajlaniwi jan`a teoriya bolg`an  empirizmdi talap etkenlikten, Angliyada usi jan`a 



teoriya qa`liplesti. Eempiristlik bag`dardin` tiykarin saliwshi F.Bekon, al dawamlawshisi T.Gobbs boldi. Al Dj. Lokk 

arqali empirizm toliq qa`liplesti. 

T.Gobbs ( a`o`hh-a`u`w9) Dekarttin` eki substantsiya haqqinda ta`liymatina qarsi shiqti. Substantsiya ha`m 

dene bir na`rse, dep esapladi . Gobbs pu`tkil psixikani  obrazlarg`a jalg`astiirip, barliq  qiyal  etiwlerdin` basi sezim den 

esaplaydi. Qiyal etip, ko`z aldin`a keltiriw- bul ha`lsiz sezim, eske aliw bolsa  qiyal etiw, tu`siniw so`zdin` ta`sirinen 

payda bolatug`in obraz, pikir ju`rgiziw obrazlar ag`iminin`  negizi , dep sanadi . 

Gobbstin` psixologiyaliq ko`z-qarasinin`  tiykarg`i bo`legin qa`biletler haqqinda  ta`liymat quraydi. Ol o`tkir 

siyasiy  ma`niste  tu`sindirilip,    Gobbs    ha`mme  adamlar  ten`  huqiqli    dep  esaplaydi.Bul  jerde  qa`bilet  ha`m  talant 

boyinsha o`zgeshelikler sebepli sawallar tuwiladi .  Adamlar arasinda fizikaliq  ayirmashiliqlar bar, biraq olar ju`da` az. 

Adamlardin` aqili jag`inan  bir-birinen  ayiriliwi olardin` o`mirdegi ta`jiriybesi, ma`deniyat ha`m ilimlerdi  u`yreniwine 

baylanisli boliwi mu`mkin. Gobbstin` pikiri boyinsha, adamlar birdey  jag`dayda jasasa, olardin` aqili da birdey boladi . 

Degen  menen,  aqilda  adamlardi    bir-birinen  keskin  ayiratug`in  na`rseler  bar.  Bular  U`  aktivlik,  yag`niy  initsiativag`a 

iye boliw yamasa passivlik, yag`niy indifferentlik . 

Gobbstin` epifenomenializminen  sub`ektlik emes  psixologiya `baslanadi . Bul boyinsha, o`z so`zleri  ha`m 

is-ha`reketlerine iye adam shaxs dep ataladi .  

Empirizmnin`  haqiyqiy  G`a`kesiG`  Djon  Lokk  (  a`u`qg`-a`w0n`)  bolip  esaplanadi  .    Dj.  Lokk  ko`rnekli 

anglishshan  oyshili,  pedagog,  bilimi  boyinsha    shipaker  ha`m  iri  siyasiy    g`a`yratker  edi.  a`u`90-jili  onin`  G`Adam  

aqili haqqinda  ta`jiriybeG` degen tiykarg`i filosofiyaliq shig`armasi baspadan shiqti. Lokktin`  tiri waqtinda-aq kitap 

frantsuz tiline awdarilip, frantsuz filosofiyasi ha`m psixologiyasinin`  rawajlaniwina ku`shlit ta`sir  ko`rsetti. 

Lokktin` maqseti adamnin` biliminin haqiyqiylig`in  ha`m ko`leminin` kelip shig`iwin izertlewden ibarat edi. 

Ol adamnin` janin passiv, biraq  qabil etiwge  qa`bileti bar ortaliq sipatinda qaraydi ha`m oni  hesh na`rse  jazilmag`an 

taxta  yamasa  bos  bo`lmege    ten`eydi.  Bilimnin`  tiykari-  bul    ha`r  bir  adamnin`  o`mirinin`  tariyxi  siyaqli  bolg`an  

ta`jiriybe bolip esaplanadi . Ta`jiriybe eki negizge iye. Birinshisi- bul sezim. Onin` ob`ektleri- ta`biyat, sirtqi material 

zatlar, al organi sirtqi sezim ( ko`riw, esitiw ha`m  t.b.) na`tiyjesi- ideyalar. Ekinshisi- bul reflektsiya, yag`niy bizlerdin`  

ishkiqabil  etiwimiz,  aqilimizdin`  isi  bolip  esaplanadi  .  Onin`  ob`ekti      burin  bar  bolg`an  ideyalar,  organi  (  yamasa 

qurali)  aqilimizdin`  isi  (Lokktin`  terminologiyasiv  boyinsha,  aqilimizdin`  qa`bileti),  olar  qabil  etiw,  pikir  ju`rgiziw, 

gu`manlaniw,  iseniw,  oylaw,  tilek  ha`m  aqilimizdin`  ha`r  qiyli    isleri  na`tiyjesi  bolsa  sirtqi  na`rselerden  bizler  ala 

almag`an    basqa  ideyalar    bolip  esaplanadi.  Ishki  ta`jiriybe  sirtqi  du`n`ya    haqqinda  ko`binese  o`zlerimiz  haqqinda 

bilim beredi . 

Lokk  ta`jiriybeni  sirtqi  ha`m  ishki  dep  boldi.  Bul    ishki  ta`jiriybe    haqqinja  ilim  bolg`an  introspektivlik 

psixologiyanin`  negizin saldi. Ishki  ta`jiriybenin`  metodiintrospektsiya bolip esaplanadi . 

Lokktin`  pikiri boyinsha, ideyalar a`piwayi ha`m quramali  bolip bo`linedi . A`piwayi ideya o`z ishine ha`r 

tu`rli ideyaarg`a  bo`linetug`in aqil  boyinsha tek bir  g`ana qiyal etiw  yamasa qabil etiwdi ja`mleydi .  Bul bilimnin` 

eelementleri  bolip    esaplanadi.  O`zinin`  a`piwayi  ha`m  quramali  ideyalar  haqqinda  ta`liymatinda  Lokk  bilimnin` 

a`hmiyetli ma`seleleri bolg`an ideyalar ha`m zatlardin` baylanisi, yag`niy bilimnin aktivligin  izertleydi.  

Ideyalar  bizlerdin`  kewlimizde  jasaydi,  olarU`  zatlardin`  sipatina  sa`ykes  keledi.  Lokk  u`sh  tu`rli  sipat 

barlig`in  aytti.  Olar  birinshi  ,  ekinshi  ha`m  u`shinshi  da`rejeli  bolip  ,  birinshisi  menen  ekinshisinin`    arasinda  u`lken 

pariq bar. Birinshi  da`rejeli sipat bul haqiyqiy bolip, tig`izliq, araliq ha`m forma haqqinda, ekinshi da`rejeli sipat bul 

ren`ler, sesler ha`m iyisler haqqinda mag`liwmat beredi . Ekinshi da`rejeli sipat birinshisinen g`a`rezli boladi. 

Lokk quramali ideyalardi payda etetug`in mexanizmlerdin` biri assotsiatsiya dep ataydi. Lokk birinshi bolip 

G`Ideyalardin` assotsiyasiG` degen termindi kirgizdi. Lokktin` pikiri boyinsha, assotsiatsiya- bul  ideyalardin` o`z-ara  

qatnasiqqa juwap bermeytug`in naduris birigiwi bolip esaplanadi . Yag`niy, ideyalar  ayirim adamlardin` aqilina birge 

kiredi yamasa olar aralasip ketkenlikten ayiriw qiyin boladi . 

Lokk  sana-sezimdi  kewildin`  qubilislarinin`  belgisi  sipatinda  u`yrenedi.  Ja`ne  de,  sana-sezim  ishki 

keshirmelerdi biriktiriwdi qanday da bir ruwxiy  ku`sh sipatinda u`yreniledi . 

Lokktin`  ta`liymati  tartislardi    payda  etip,  ju`da`  belgili  boldi.  Lokk  penen  nemets    filosofi  ha`m  idealisti, 

alim G.Leybnits ( a`u`n`u`-a`wa`u`) arasinda bolg`an tartis u`lken qizig`iwshiliq oyatti . 

Leybnits  o`zinin`  psixofizikaliq  ma`seleler  boyinsha  sheshimin,  G`aldin  ala    belgilengen  garmoniyanin`G`  

gipotezasi  dep  atadi  .  Aldin  ala  belgilengen  garmoniya  haqqinda    ta`liymat  parallezmnin`  variantlarinin`  biri  bolip 

tabiladi. 

Leybnits penen Lokktin` arasindag`i tartis bulU` G`Haqiyqattan da, jan hesh na`rse jazilmagan taxta siyaqli 

taza  maWG`-  degen  pikirden  ibarat  boldi.  Leybnits  tuwma  intellektual`  ideyalardi,  qa`biletlerdi  ha`m  beyililiklerdi 



moyinladi.  Ol  Lokktin`  pikiri  boyinsha  tek  individual`    ta`jiriybeden    barliq  bilimlerdi  arttiriw  mu`mkin  degen 

tu`siniktin` imkansiz ekenin duris ko`rsetip berdi. 

Lokktin`  tu`sinigi  boyinsha,  a`piwayi  ideyalardi  biliwde  aqil  passiv,  al  Leybnits  appertseptsiya  degen 

tu`sinik  kirgizdi  ha`m  bul  tu`sinik  nemets    filosofiyasi  ha`m  psixologiyasinda  I.Kant,  G.Gerbart  ha`m  V.Vundt 

ta`repinen dawam ettirildi. Appertseptsiya ( adamnin` jeke bilimi) ha`m  pertseptsiya arasindag`i ayirmashiliq Leybnits 

ta`repinen  kirgizilgen an`sizliq tu`sinigi menen  baylanisli, Leybnits Lokk ha`m kartezianlardin` pu`tkil psixikani sana-

sezimge  ten`lestiriw  ideyasina  qarsi  shig`ip,  tariyxta  birinshi  ma`rtebe  ruwxtin`  an`siz  ha`m  sanali  jag`daylari 

arasindag`i  ayirmashiliqti  ko`rsetip  berdi  .  Leybnitstin`  pikiri  boyinsha    du`n`yadag`i  ha`mme  na`rse  u`zliksizlik 

nizamina  boysinadi . O`simlikler ha`m haywanatlar, haywanatlar ha`m adamlar bir-birine qarama-qarsi na`rseler bolip 

ko`ringen  menen  ,  olarg`a  jaqiniraqtan  na`zer  salsaq,  olar  bir-biri  menen  u`zliksiz  progress  penen  baylang`an  bolip 

shig`adi  .  Bul  uliwma  nizamdi  Leybnits    ruwxiy  o`mirge  de  qollanadi  .  Az-maz  na`rselerdi  qabil  etiw  arqali  qa`lew 

ha`m qumarliqlar payda boladi. 

 

U`ShINShI BAP 



 

ASSOTsIATIVLIK PSIXOLOGIYaNIN` PAYDA BOLIWI 

 

XVIII  a`sirde  anglichan  psixologiyasi  Lokktin`  eempirizminen  Berkli,    Yum  ha`m  Gartlidin` 



miynetlerindegi assotsianizmge qaray rawajlanadi . Dj.Berkli ( a`u`ho`-a`wo`q)  Lokktin` tikkeley jolin tutiwshi boldi 

ha`m  sensualizmnen  sub`ektivlik  idelaizmge  aray  adim  atti.  Psixologiya  ushin    onin`  ken`islikte  ko`z  benen    ko`rip 

qabil etiw  teoriyasi boyinsha  jazilg`an U` G`Ko`z menen ko`riwdin`  jan`a toeriyasinin` ta`jiriybesiG` degen miyneti 

qiziqli boldi ( a`w09 –j). Berkli o`z shig`aramasinda  ko`z benen ko`riw nurlar, ren`ler, ken`islikler,  figuralar ha`m is-

ha`reketlerdin`  ideyalarin  beredi,  dep  jazdi  .Lokk  ta  usilay  jazg`an  edi.  Degen  menen,  Berklidin`    pikiri  boyinsha  ,  

bizler zatlardi ko`zlerimiz benen tuwridan-tuwri  ko`rmeymiz, al olardi  ko`riwimizge ko`zdin` basqa  ta`repke  na`zer 

awdaripi arqali payda bolatug`in   bulshiq etlerdin`  sezimleri arqali  qabil etemiz. Yag`niy,   ko`z  menen ko`riw  ha`m 

seziw  baylanisqa tu`sedi ( bul esitiwge de  ta`n boladi ) . Solay etip , bizler ko`z benen ko`rip  seziw  dep atag`animiz  

ko`riw ha`m seziw  kombinatsiyasi bolip tabiladi . Berklidin`  bul teoriyasi XIX a`sirdin` empiristlik psixologiyasinda 

A.Ben   ta`repinen rawajlandirildi . 

Anglishan    D.YuYum  (  a`wa`a`-a`wwu`)    filosofiyada  Dj.  Berklidin`  jolin`  dawam    ettiriwshi  boldi  .  Ol 

o`zinin`    “Adam    ta`biyati  haqqinda  traktat”  ha`m    “Adam  bilimin  izertlew”  (a`wn`h)  degen  miynetlerinde  

assotsiatsiya    tu`sinigin  rawajlandiraji  ha`m  adamnin`  pu`tkil  bilimin  ideyalar  assotsiatsiyasi    dep  ko`z  aldina  

keltiriwge  urindi  .  Yum  sana-sezimnin`  barliq   jag`daydaoin  ta`sirler,  ideyalar  ha`m  olardin`    ko`rinisleri  dep  bo`ledi 

.Yum    bilimnin`    barliq  jumisin  assotsiatsiyalardin`  mexanizmi  dep  tu`sindirdi.  Ol  assotsiatsiyalardi  to`mendegishe 

klassifikatsiyalaydi  U`  tosattan  ha`m    naduris  assotsiatsiyalar  ken`islik    yamasa  waqitta  shegaralasi  nizami  boyinsha 

bolg`an  assotsiatsiyalar g`ana boladi , al ideyalardin`  u`lesiwi ta`biyg`iy 

 ha`m duris jol menen  keshse, onda bul 

 uqsasliq  ha`m sebeplik nizami boyinsha bolg`an assotsiatsiyalar  bolip tabiladi . Bul assotsiatsiyalardin` ha`mmesi 

de  ku`ndelikli  o`mirde  ushirasip    turadi  .Olar  ilimiy    oydin`  tikarinda  da  bar.    Sebep-  na`tiyjeli    baylanislar  

qubilislardin` a`detke aylang`an, izbe-izliginen ibarat boladi . Sebeplik baylanislardi  biliw aprior bolip  esaplanbaydi, 

yag`niy bir na`rse ekinshi na`rsege  sebep boladi . Kant   Yum ta`repinen qoyilg`an bul  ma`seleni  u`lken   danaliq dep 

sanadi, biraq ol . Yumnin`   sheshimin maqullamay , aprior bilim degen tu`sinik kirgizdi. 

Anglishan shipakeri ha`m ruwxaniyi D.Gartli ( a`w0o`-a`wo`w) Lokktin` ruwxiy  o`mirdin`  ta`jiriybe arqali 

kelip  shig`iwi    boyinsha  ideyalarin  qabil  etip,  onin`    assotsiatsiyalar  haqqinda  tu`sinigin    rawajlandiradi  ha`m 

assotsiativlik  psixologiyanin` birinshi tamamlang`an  sistemasin berdi . Oni du`ziwde   Gartli  I.N`yutong`a  su`yendi 

.yu  Gartli  burin  ruwxiy  protsesslerdin`  fiziologiyalin`  mexanizmlerinin`    gipotezalarin  da`lillewde  Nyutonnin`  ayirim 

fizikaliq  tu`siniklerinen paydalang`an  edi. O`zinin` “Adam, onin` qurilisi, onin` waziypalari wa`m u`mitleri haqqinda” 

degen      basli  miynetinde  (  a`wn`9)  Gartli  ta`biyg`iy  negiz  sipatinda  psixika  haqqinda    ta`liymatti  rawajlandirajdi  . 

Barliq ruwxiy qa`biletler         (qabil etiw  h.t.b`. ) miydin` organikaliq du`zilisi arqali tu`sindiriledi . Ruwxiy o`mirdin`  

tiykarg`i  wa`m  a`piwayi    elmenti  bar  .  OlarU`  sezimler(  sensatsiyalar)  ,  ideatsiyalar  (  sezimler  ideyalari,  yag`niy  

sezimlerdin` zatlarsiz qaytalaniwi ) ha`m  a`piwayi  affektli ton (  affektsiyalar) – ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik . Usi u`sh 

tiykarg`i  elmentten  assotsiatsiyalardin` mexanizmi ja`rdeminde ruwxiy o`mir quraladi .  Bul elementlerdin` tiykarinda 

ha`m  usi  assotsiyalardin`  psixologiyaliq    menaziminin`  tiykarinda  vibratsiyalar,  yag`niy  sirtqi  ta`sirler  sebepli  

nervlarda ha`m miyde  payda bolatug`in  materialliq ha`m fiziologiyaliq protsessler bar . Vibratsiyalar da`rejesi,  tu`ri, 

orni  ha`m  bag`dari  boyinsha    ayiriladi  .    Solay  etip,  assotsiyalar  miydegi    nerv  balanisinin`  passiv  ko`rinisi  boladi 

.Haqiyqatinda sezimler yamasa ideyalar emes al vibratsiyalarg`a iye bolg`an miydin`  jag`dayi  baylanisadi . Gartlidin`  

pikiri  boyinsha  ,    assotsiatsiyalar  tek  bir  waqitta  bolatug`in  ha`m  izbe-izlilikli  bolip  bo`linedi,olar  sap  mexanikaliq  

du`zilistler bolip tabiladi . Assotsiatsiyalar tiykarinda barliq  quramali tu`sinikler U` este  saqlaw  qubilislari, ug`imlar, 

pikirler, erkli ha`reketler, affektler  wa`m qiyallar quraladi . 

Gartli so`z ha`m ga`plerdin` tu`siniklerin de u`yrenedi , so`z sesler  jiynag`inan ibarat  ekeninin , al  so`zdin` 

ma`nisi    sezim  arqali  qabil  etiletug`in  obrazlardin`    turaqli    bo`legi    ekenin  aytadi  .  Misali  U`  aq  degen  so`zdi  

esitkenimizde su`t, qag`az,  to`sek siyaqli na`rselerdi ko`z aldimizg`a  keltiremiz. 

Gartlidin`  sistemasinda  piirlewge  protsess  sipatinda    qaramaydi.    Jan`a      pikirler  –  eski  ha`m  a`piwayi 

ideyalardin`  jan`a kombinatsiyasi yamasa  quramali ideyalardin`  idirawi g`ana dep tu`sindiriledi . 

Gartlidin`  psixologiyasinda  qumarliqlar    ma`selesi  u`lken  orin    iyeleydi  .    Qumarliqlar  minez-quliqtin`   

ha`reketlendiriwshi  ku`shi  sipatinda  u`yreniledi  .    Belgili  intensiv      da`rejege  jetken  affektler  ha`r  tu`rliis-ha`reketler  


islewge  iytermeleydi, usi ma`niste olar qa`lewler yamasa jek ku`riwler degen terminler  menen ataladi . Qa`lew ha`m  

jek ko`riw  ha`rekette keltirip  shig`aratug`in  jag`dayda ku`shli bolsa, onda olar erk dep ataladi . Gartli o`zinen burin  

jasag`an ha`m miynet etken  ka`siplesleri siyaqli,  fenomenlerdi ayirdi da , qosti da .  Bular sezimtalliq, qa`lewler ha`m 

erk  fenomenleri  bolip  esaplanadi  .  Tuwma    affektler    bolmaydi,  jaman  ha`m  jaqsi    tuwma  qumarliqlar  da  bolmaydi.  

Qumarliqlar-  ta`jiriybenin`    jemisi  bolip,  assotsiatsiyalar    mexanizmi  boyinsha  zatlar    ha`m  affektsiyalar  arasindag`i 

tu`sinikten payda boladi . 

Gartli  assotsianizm    pozitsiyasinan  erkli  is-ha`reketlerdin`  payda  boliwin  tu`sindiredi  .  Ol  erkli  is-

ha`reketlerdi yarim erkli, erkli ha`m ekinshi avtomatizmler dep bo`ledi . 

Gartli    psixikaliq  qubilislardin`  payda  boliwin  ta`biyg`iy  tu`rde    tu`sindirip  b`erdi.  Emotsiyalar  ,  erk, 

intellekt, qabil etiw, este saqlaw, qiyal  etiw- bulardin` ha`mmesi ishki  sezimlerge ta`sirin jasag`an ishki ta`sirlerden  

kelip shig`adi . 

Assotsianizm  tariyxinda  u`lken  orin  iyeleg  filosof,  tariyxshi  ha`im  ta`biyatshi  Dj.Pristli  (  a`wqq-a`h0n`)  . 

Pristli  Gortlidin`  teoriyasin  belgili  qildi,  Gartlide  qarsi    shiqqanlarg`a  ,  vul`garizatorlarg`a  birinshi  gezekte  shotland  

idealist mektebine qarsi gu`resti . 

 

To`rtinshi bap. 



 

XVIII  a`sirdegi frantsuz psixologiyasindag`i empiristlik bag`dardin` payda boliwi . 

 

XVIII  a`sirde  Frantsiyada  empiristlik  psixologiya  payda  boldi.    Bul  protsess  Lokktin`  adam  bili  minin` 



ta`jiriybe arqali payda boliwi boyinsha teoriyasinin` ta`siri na`tiyjesinde boldi . Og`an Lokktin`  R.Dekart ha`m basqa 

ratsionalistler  menen  bolg`an  tartisi  da  ta`sir    etti  .  Frantsuz  empiristlik  psixologiyasinin`  tiykarinda  Oyaniw  

da`wirinin`  ulli  oyshillari  menen  filosoflari  turdi  .  Olar  U`  filosof  materialistler  ha`m  ateistler  J.Lamerti,  D.Didro,  P. 

Gol`bax,  ja`ne  de    biyta`rep    oo`  jaqtin`  wa`killeri  F.Vol`ter,  E.Kondil`yak,  Sh.Montesk`e  ha`m  shep    radikal`-

demokrativ jaqtin` wa`kili J.J.Russo edi. XVIII a`sir tariyxqa Oyaniw  ha`m Ulli  frantsuz revolyutsiyasi da`wiri bolip 

kirdi . Frantsuz empiristlik  psixologiyasinin` anglichan  empiristlik psixologiyasinan ayirmashilig`i – bul  adam sana-

seziminin`    aktivliginin`  mashqalalarina  diqqat  awdariw,  onin`    ja`miyetlik    jag`daylarg`a    sebepshi  ekenin  ko`rsetiw 

bolip tabiladi . 

E.Kondil`yak  (  a`wa`o`-a`wh0)  Lokktin`  empirizminin`  sheklengen  ekenin  ko`rsetti,  Lokktin`  psixikaliq 

protsesslerdin`, yag`niy  reflektsiyalardin`  ha`reketlerdin` kelip shig`iwin ashpag`anin aytti. Kondil`yak Lokk belgilep 

bergen  ta`jiriybesinin`  eki tiykarin  biykarlaydi, tek onin`  birewin g`ana, yag`niy  sezimlerdi moyinlaydi. Kondil`yak  

o`zinin`    en`  beligi  miyneti  G`Sezimler  haqqinda  traktatG`    kitabinda  qa`biletlerdin`  ha`m  kewildegi    qubilislardin` 

empiristlik   kelip  shig`iwin  ko`rsetiwdi basl maqset  qilip qoydi . Ol bul ushin mina metodikaliq usildi  qollandi U` 

bizler siyaqli  du`ziliske iye, ruwxi bar, biraq hesh qanday   ideyasiz,  o`zinin` hesh bir sezimin qollana almaytug`in bir 

mu`sindi  misal qilip keltirdi . Mu`sindi  tek iyis   seziw qa`biletine iye qilip, onnan  barliq ideyalar   menen psixikaliq  

qa`biletlerdi  U`  diqqat,  este  saqlaw,  salistiriw,  pikirlew,  talaplar,  qiyal  etiw  ha`m  erkti  alip  taslaydi  .  Mu`sin  birinshi  

bolip  iyis sezedi , iyis seziw   qaytalang`ani arqali ta`jiriybe , son`inan   este saqlaw  qa`biletri payda boladi .  Ku`shli 

seziniw diqqatti payda etedi . Este saqlaw  payda bolg`annan son`, o`tken ha`m ha`zirgi  waqitti seziw payda boladi . 

Salistiriwdin`  juwmag`i  ideyalar  arasindag`i  baylainsti  aniqlaydi,  yag`niy    pikirlewdi  payda  etedi  .  Demek,  pikirlew- 

bul tu`rin o`zgertken seziw bolip tabiladi.  

Ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik- sezimlerdin` so`zsiz emotsialiq  jubaylari . Eger mu`sin tek jag`imsiz iyislerdi 

sezse, ol jag`imsiz iyislerge toli boladi ,  biraq onda olardan  qutiliwg`a umtiliw bolmaydi. Ol jag`imli iyislerdi bilse 

g`ana, onda umtiliw payda boladi. Olardin` salistiriw arqali    talap payda boladi  Bul mu`sinnin` ishki qanaatsizlig`i, 

yag`niy    ra`ha`t  aliw  ha`m  ra`ha`tsizlikten  qutiliwg`a  umtiliwi  bolip  tabiladi.  Talap  ku`shli  umtiliw  menen    birlikte 

mu`sinde qa`lew ha`m  erkti payda etedi . 

Kondil`yak  keyin  mu`singe  basqa  sezimlerdi  -  da`m  seziw  ,  esitiw  hm  ko`riw    qa`biletlerin  berse,  bul 

mu`sinnin`    ruwxiy  o`mirin  o`zgerte  almaydi  .    Oni  tu`p-tamirinan  o`zgertetug`in  na`rse  –  bul  bir  o`zine  na`rsenin` 

tiyiwine qarsi sezimnin` payda boliwi . 

Basqa filosof-materialistler siyaqli, Kondil`yak ta   materialistlik  sensualizm pozitsiyasinda turip, sezimlerdi  

pikirlerden ayirmadi .  Kondil`yaktin` pikiri boyinsha, pikirlew seziw arqali payda boladi . 

Kondil`yaktin`  miynetlerinde  a`hmiyetli  psixologiyaliq  ma`selelerge  baylanisli  o`tkir  pikirler  bar.  Onin` 

pikirinshe, ideyalar sezimler siyaqli kewildin` jag`dayi  bolip esaplanadi . Adam o`zinde  bolatug`in   ko`p na`rselerdi 

jaqsi bilmeydi, bul  adamnin` o`zin o`zi baqlawi  qiyin ekenin bildiredi . 

Meditsinadag`i  ha`m  ta`biyat  taniw  ilimindegi  jan`a  tabislarg`a,  sonday-aq  goland  shipakeri  ha`m 

ta`biyatshisi  G.    Burgavenin`  jaqa  tabislarina,  j.  Byuffonnin`  evolyutsiyaliq  ideyalarina  K.Linneydin`    o`simlikler  

klassifikatsiyasina    h.t.b.    su`yene  otirip,  shipaker  ha`m  filosof  J.Lametri  (  a`w09-a`wo`a`)  adamg`a    ha`m  onin`  

psixikasina ta`biyqiy ilimler arqali  jandasiw kerekligin jaqladi .  Lametri Dekarttin`  dualizmin biykarlaydi .  Materiya  

tek araliqqa iye emes, al ha`reketke  keliw, seziw ha`m pikirlew  qa`biletine iye dep  esapladi .Lametridin` pikirinshe 

haywanatlar  seziw  qa`biletine  iye  .  Ol  Dekarttin`      haywanatlar    a`piwayi  mashina  siyaqli,  degen  pikirin    biyma`ni 

toeriya  dep  ataydi  .    Ol  adamnin`  denesinin`  ishki    qurilisindag`i  ha`m  onin`  miy    du`zilisin  megzeslikke    tiykarlana 

otirip,  adamnin`  ta`biyg`iylig`in    jaqlap  otirip,  og`an  ta`biyattin`  bir  bo`legi  sipatinda    qarap,  adam  menen 

haywanatlardin`    rawajlaniwindag`i    uqsasliqti    ko`rsetti  .  Bul    arqali    Qudaydin`    Jaratiwshi  ekenin  biykarlap, 

adamlardin` haywanatlardan  u`stinligin naturalistlik jol menen  tu`sindiredi . Yag`niy, bunin` sebebi adamnin` bilimi 

ha`m  ta`rbiyas idep tu`sindiredi. 



Lametri o`zinin` G`Adam-mashinaG` degen  traktatinda adamdi  ju`da` bilimli mashina, dep ataydi. A`lbette 

,  Lametri    adamdi  mashinag`a  ten`emeydi,  al  G`adam-mashinaG`  dep  adamnin`  barliq  en`  quramali    qa`siyetlerin, 

sonin` ishinde sana sezimin  metafora usili menen tu`sindiriwge tirisadi . 

Lamerti du`n`yag`a degen  materialistlik  ko`z-qarasqa tiykarlana otirip, oni  saw  ha`m  aqilli filosofiya dep 

atap,  to`mendegi  psixologiyaliq  ideyalardi  rawajlandiradi  .  Ol  Lokktin`    empirizmnin`  pozitsiyalarin  bo`ledi  U`  tek 

ta`jiriybe  ha`m  baqlaw  bilimnin`  tiykari  bolip  ,  bilim    qiyal  etiw    ha`m  diqqattan  ibarat.    Lametri  sensualist    bolip  , 

adamnin` seziwi ha`m oylawi arasina ayirmashliq qoyadi . Biliw seziwden baslanip,  qiyalin`a keltiriw  arqali obrazlar  

payda  boladi  .  Diqqat  bilimge  aktivlik  kirgizedi.  Diqqat  –  miydegi    ideyani  biliwge    ja`rjem    beretug`in  gilt  bolip 

esaplanadi. 

Lametri  talaplardin`  minez-  qulqintag`i  ayriqsha  ornin  atap  ko`rsetkeni  arqali  u`lken    xizmet  atqaradi  .  Ol 

talaplarg`a shetten tis a`hmiyet berdi . Talapqa iye  bolmag`an ha`r bir  tiri zat                 ( o`simlikler), ag`ilg`a da iye 

emes, talap qanshelli ko`p bolsa , aqil da sonshama ko`p boladi, dep  sanadi ol . 

Talaplardi Lametri  naturalistlik ma`niste tu`sindi . Adamnin` basli  talaplari ta`biyg`iy  ma`niske iye . Olar 

U`    awqat  ,  ra`ha`tlik,  orgnizmdi  saqlaw  ha`m  o`sip-o`niw  ushin  paydali  bolg`an    na`rseler  bolip  tabiladi  .  Sonliqtan  

organikaliq ha`m  denenin`  talaplarin qanaatlandiriw baxit bolip esaplanadi  Bul talaplar ta`biyattin` a`jayip siyi bolip 

tabiladi . Solay etip, ol  keyin ala naturalizatsiyanin` na`tiyjesinde   sezimtalliqti ha`m denenin`  ha`zligin maqtawg`a 

o`tti. 

Gel`vetsiydin` izertlewlerinin` negizi-aqil-oydin`   ten`sizligi  qayaqtan kelip shig`adi , degen ma`sele boldi . 



Ol  ta`biyatqa  baylanisli    ma  yamasa    ta`rbiyag`a  ma  W    Bul  ma`seleni  sheshiw  boyinsha,  Gelvetsiy  to`mendegi  

psixologiyaliq ideyalardi  rawajlandiradi . Adam seziw, sezimlerdi saqlap qaliw, yag`niy este saqlaw  qa`bileti menen 

tu`wiladi.  Gel`vetsiy  Kondil`yakka      tiykarlanip,  onin`  menen  birge    Lokktin`  ishki  ta`jiriybesin  biykarlap,  tek 

sezimlerdi g`ana intellektual`   qa`biletler  qa`liplesetug`inin` ko`rsetedi . Aqildin`  barliq isleri U` salistiriw,  pikirlew 

seziwden   ibarat boladi . Gel`vetsiydin` pikirinshe, aqil-oydin`  isi ushin diqqat za`ru`r, diqqat qoiw ushin ku`sh saliw 

kerek. Ku`sh saliw arqali qizig`iwshiliq payda boladi U`  qa`lewi joq adam diqqat awdarmaydi,  qizig`iwshiliq baxitqa  

umtiliwdi  payda  etedi  .  Baxit  –  bul  fizikaliq    ra`ha`tleniw  .  Ol  barliq    is-ha`reketlerdin`,  oylardin`,  dosliqtin`, 

adamlarg`a degen su`yispenshiliktin` basi. 

Eger  bulardin`  ha`mmesi  sezimler  arqali    payda  bolatug`in  bolsa,  aqil-oydin`    ten`sizligi  minsizlikke 

baylanisli emes pe W Gel`vetsiydin` pikiri boyinsha , u`lken ashiliwlar  jasaw ushin a`piwayi  este saqlaw  qa`biletinin` 

boliwi    jetkilikli  .  Ja`ne  de  ,  ol  aqil  ha`m  geografiyaliq    jag`daylar  boinsha,  adamlar  arasindag`i    rasaliq,  awqatlar, 

temperament boyinsha  o`zgeshelikler  haqqinda ma`seleni  qoyadi. Solay etip, adamlardin` denenesinin` ku`shliligine, 

organlarinin`  jaslig`ina ,  sezimlerinin` az yamasa ko`p  da`rejede o`tkirligine de aqil-oy  u`stinligi baylanisli emes . 

Juwmaqlap  aytqanda,  psixologiyaliq    ko`z  qaras    boyinsha    barliq  adamlar  o`zlerinin`  aqil  boyinsha 

qa`biletlerin rawajlandiriwda birdey  mu`mkinshilikke iye. Sonda ne ushin ha`r bir adam ulli ashiliwlar jasamaydi W 

Bug`an  eki    sebep  boliwi  mu`mkin  .  Birinshisi  –  olardin`    ha`r  qiyli    jag`daylari  .  Ekinshisi  -    ataq-abirag`a  erisiwdi 

qa`lemew. Gel`vetsiy   ulli adamlardi ta`rbiyalap shig`ariw  ushin, ulli ashiliwlar jaratiwg`a jol aship beretug`in barliq 

jag`daylardi u`yrenip shig`iw kerek, dep esaplaydi . 

Ja`ne  de,  Gel`vetsiydin`  pikirinshe,  qumarliqlardin`  ku`shi  ha`r  qiyli  adamlarda    ha`r  tu`rli    boladi  .  Adam 

tuilg`anda, onin` tek ideyalari emes, al qumarliqlarida bolmaydi . Qumarliq- bul ta`rbiyanin` jemisi . Adamlar  o`zleri 

orinlag`an  isleri dan`q keltirgende qumarliqqa toladi . Dan`q, izinen  hu`rmet, bayliq ha`m  t.b.  keledi, bul fizikaliq 

ra`ha`tleniw    aliwg`a  jag`day  tuwdirip    beredi.Gel`vetsiy    ma`mleettin`  ha`r  tu`rli  basqariw  formalari  bolg`an 

monarxiya,  oligarxiya  ham    respublikani  salistirip    ko`rip,  respubilka  adamlardi    ja`miyettin`  paydasi    ushin  oylap 

tapqan  na`rseleri  sebepli  olardi    jaqsi  siyliqlaydi,  degen  juwmaqqa    keldi.  Adamnin`    jeke  ma`pi    ja`miyetlik  ma`p 

penen  kelisgenlikten,  talantlar      gu`lleniwi  mu`mkin.  Sonliqtan  Ge`vetsiy  eldi  respublikaliq    basqariwg`a 

shaqiradi.Solay etip, adamnin` qa`biletleri Gel`vetsiyde o`tkir siyasiy tu`ske iye boladi . 

D.Didro  (  a`wa`q-a`whn`)    o`zinin`  Gel`vetsiy  menen  bolg`an  tartisinda  bilimdi.  Adamnin`  

qizig`iwshilig`inin`  ta`biyatin ha`m qumarliqlardi tu`siniw boyinsha  bir qatar  materialistlik ideyalardi keltirip o`tken 

edi  .  Ol  qa`biletler    traktovkasin    berdi  ha`m  qa`biletlerdin`  tuwma  bolatug`inin  moyinladi  .  Didro  Gel`vetsiydin` 

sensualizmin o`tkir sing`a aldi, oylawdin` spetsifikasin ko`rsetip berdi, ja`ne de sezim  ha`m aqil  arasindag`i o`z ara 

qatnas haqqinda dialektikaliq ideyalardi keltirdi . 

Frantsuz  psixologiyasinda  materialistlik  da`stu`rlerdin`  qa`liplesiwine  u`lken    ta`sir  ko`rsetken  ta`biyatshi 

ha`m filosof Sh.Bonne (a`wg`0-a`w9q) boldi. Onin` G`G`Ruwxiy  qa`biletler analizinin` ta`jiriybesiG`  (a`wu`0) degen 

miynetinde bayanlag`an psixologiyasi  Gartlidin` psixologiyasi menen birdey . 

Men  de  Biran  (  a`wu`u`-a`hg`n`)  empiristlik  bqosilip,  son`inan    onnan  shig`ip  ketti  .  Ol  o`zinin` 

G`Psixologiyanin` tiykarlari  haqqina ochsherkG` degen   miynetinde ishki du`n`yani  baqlawg`a diqqat awdardi ha`m 

psixologiyanin` ishki sezimler waqqinda ilim ekeni tuwrali ideyalardi rawajlandiradi. 

XIX    a`sirde  Frantsiyada  empirizm  P.Ta`n  (  “Aqil  haqqinda”  a`hw0)    ha`m  T.Ribo  (“  Ha`zirgi    zaman 

anglichan a`debiyati”, a`hw0) arqali qayta tiklendi. 

 


Yüklə 0,56 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin