LektsIYa – 1 psixologiya tariyxi predmeti

LEKTsIYa – 1 

1.1. PSIXOLOGIYa TARIYXI PREDMETI. 

 

Psixologiya pa`ni ha`r qanday pa`n siyaqli o`z aldina belgili rawajlaniw jolin basip o`tti.Psixologiya  tariyxi 

bul  en`  aldi  menen  insaniyat  ta`repinen    haywanlarg`a  ha`m  insang`a  ta`n  bolg`an  psixik  ha`diyseler    haqqindag`i 

bilimlerdin`  a`ste-aqirin  toplanip  bariw  tariyxi.  Insannin`  o`z-o`zi  haqqindag`i  bilimlerin  toplap  ha`m  teren`lestirip 

bariwi . Psixologiya tariyxi  menen tanisa otirip biz insan haywanlar  psixik turmisinin u`yreniwge  bolg`an umitiliwlar  

adamlar  turmisinin`  ha`r  bir  tariyxiy  basqishlarinda    olardin`  qanday  teoriyaliq    ha`m  a`meliy    talaplar,  ayirim  bir 

mag`liwmatlar,  psixik  ha`diyseler    qanday  da`rejede  payda  bolg`an,  engizilgen  aniqlang`anlig`in,  olar  qanday 

tu`sindirilgenligi, olardin` ayirim nizamliqlari qanday ashilg`anlig`in bilip  alamiz. Bunnan tisqari psixologiya tariyxi 

tariyxiy  turmistin` ha`r bir basqishlarinda, pa`n ha`m  ma`deniyatin`  uliwma rawajlaniwi, psixologiyanin` pu`tkil bir 

pa`nler sistemasi da`rejesine ko`terilgenligi haqqinda  mag`liwmat beredi. Mine usi rawajlaniw jolinda adam balasinin` 

psixik  qubilislar haqqinda ko`z-qaraslardin` o`zgergenligin , onin`  psixologiyaliq ilim sipatinda izertlew predmetinin`  

o`zgergenli tarixin u`yrenimiz . 

Psixologiyaliq  ilimlerdin`  rawajlaniwin  tiykarinan  n`  etap  bo`lemiz.  Bular    psixologiya    tariyxi  pa`ninin` 

tiykarg`i waziypasi psixika  haqqindag`i  ilimiy bilimlerdin payda boliwi ha`mde   keleshekte  rawajlaniwin analizleydi 

. 

 

 

 

 

1.2. PSIXOLOGIYa TARIXININ` DA`WIRLERGE BO`LINIWI. 

Psixologiya  ko`p  a`sirlik  tariyxqa  iye  birinshi  ilimiy    ko`z-qaraslar  III  a`sirde  payda  boldi.  Psixologiya 

tariyxi eki u`lken da`wirge bo`linedi . 

Birinshi da`wir psixologiyaliq bilimler filosofiya iliminin` quraminda rawajlandi . 

Bul da`ir ( VI b.esh. den –XIX a`sirdin` ortasi ) g`,o` min` jildi.  

Ekinshi  da`wir  psixologiya  o`z  aldina  ilim,  pa`n  sipatinda  rawajlaniwi,  100  jildi  (  XIX  ortasi  ha`m  de 

ha`zirgi bizin`  ku`nimizge shekemgi) o`z ishine aladi .  

Belgili  psixolog  B.  E  XIX  ha`m  XX  basinda  jasap  o`tken  EEbbingauze  aytiwinsha    psixologiya  uzaq 

o`tmishke  iye,  biraq  onin`  tariyxi  ju`da`  qisqa  degen  edi.  Psixologiya  iliminin`  rawajlaniwi  qiyin  protsessti  basinan 

keshirdi ha`r bir da`wirde jetiskenliklerge jan`adan jan`a jan`aliq penen bayidi. 

 

1.3. PSIXOLOGIYa  TARIYXI METODLARI . 

 

Tariyxiy izertlewdin` metod` ha`m metodikanin` tiykarg`i waziypasi  dereklerdi izlew, izertlengen materialdi 

sistemag`a  saliw,    teoriya,  fakt,  nizam  tu`siniklerdi  u`yreniwden  ibarat.Tariyxshinin`  tiykarg`i  jumisi  izertlew 

predmetine eempirik  a`meliy ha`m teoriyaliq  jandasiwdi talap etedi. 

Psixologiya  tariyxinin`  tiykarg`i    metodlari,  teoriyaliq    rekonstruktsiya  tu`sindirme    beriw,    kritik    analiz 

beriw. Bunday analiz  metodologiyaliq printsiplerge tiykarlanip ha`zirgi zaman  psixologiyasinin` jetiskenlikleri ha`m 

mashqalasina su`yenedi. Arxiv materiallarin u`yreniw, interv, sa`wbet arqali. 

Biografiyaliq ha`m avtobiografiyaliq metod  psixologiya tariyxinin` real turmisinaliq atmosferaliq  du`zedi.  

Ilimpazdin`  ruwxiy  rawajlaniw  bilim  derekleri,    onin`  ilimiy    miynetlerinin`  etaplarin  biliwge  ko`p  mag`liwmatlar 

beredi . 

 

1.4. PSIXOLOGIYa TARIYXININ` DEREKLERI . 

 

Psixologiya  tariyxinin`  dereklerine    (istochnik),  tariyxiy  protsesste    jiynalg`an  (toplang`an)  psixikaliq 

bilimlerdin` barliq materiallar kiredi,  sonin` ishinde psixologiyaliq mashqalag psixolog, filosoflar izertlegen miynetleri 

kiredi.  En`  a`hmiyetli  psixologiyaliq    bilimlerdin`  rawajlaniw  (istochnigi)  deregi-ja`miyetlik  a`meliyat      (praktika)  

meditsina,  oqiw,  ta`rbiya    yuridikaliq  a`meliyat,  materialliq  o`ndiris  bolip    esaplanadi.  Bu`gingi  ku`nde  meditsina 

tarawi, sonin`   ishinde psixiatriya. E.A. Budilova sud  materiallarin,  miynet,  yuyuristler  ha`m de a`skeriy xizmetlerin 

analizlew  tiykarinda miynetler etti. En` qiziqarli  na`tiyjelerdi dereklerde analizlep tabiwda O.T. Noskova miynet ha`m 

sub`ekt  haqqinda  tabiwda  O.T.Noskova  miynet    miynet  ha`m  sub`ekt  haqqinda  psixologiyaliq  bilimler  mazmunin 

A.A.Nikol`skiy  balalar  ha`m  pedagogikaliq  psixologiya  revolyutsiyag`a  shekemgi  dereklerin  aship    berdi. 

Psixologiyaliq  bilimler-  dereklerine  ja`nede    ta`biiy  pa`nler  (  fizika,  ximiya,  astronomiya  )  til,  etnografiya, 

antropologiya h.t.b.  bola aladi . 

 

Alimlar ( ilimpazlar) ( psixologlar ) tariyxinan mag`liwmatlar. 

Ebbingauze  Terman  (QIT0-a`909)  nemets  psixologiya  eksperimental  psixologiyanin`  tiykarin  saliwshi 

Fexnerdin` psixofiziologiyaliq izertlew jumisin alip barg`an. Seziw ha`m este saqlaw  protseslerin  u`yrengen . WE00 

ma`nissiz  so`zler    dizimin  islep  shiqqan.  Yad  ha`m  umitiw  o`zgesheliklerin  u`yrengen  ,  ko`rip  qabil  etiw    balanin` 

aqiliy uqipliliqlarin u`yrengen ha`m de  test islep shiqqan, bul test onin` ati menen ataladi . 

  

LEKTsIYa – 2 

2.1.  Psixologiyaliq  bilimlerdin`    jan  haqqindag`i  ta`liymat  sipatinda  rawajlaniwi.  Jan  haqqindag`i  pikirler, 

eleslewler  a`yyemgi  da`wirlerde-aq  bap  edi.  Ol  adamlardin`  mifologiyasinda,  isenimlerinde  payda  boldi.  A`yyemgi 

da`wirdegi adamlar barliq adam ha`m haywanlar  o`letug`inin bilgen . Ol o`lgende ne bolatug`inin adam bilmeytug`in 

edi.  Hesh  kimge    belgili  emes  G`O`limG`  ha`m  G`o`mirG`  qatnaslarin  tu`sindiriwge,  dene    ha`m  rux  haqqindag`i 

tu`sinikler adamlardi  siyiniw isenimge alip keldi.  Adam tiri bolsa onin`  ruxi dene de boladi, eger oni ruxi  ta`rik etse 

onda  adam  o`lediyu.  Adam  uyiqlag`anda  ha`m  oni    waqtinsha  ta`rk  etedi  dep  bilgen.  Buni  tu`sindiriwi      usinislar 

psixologiyaliq  mashqalalar  filsofiyanin`  bir    bo`limi  bolip,  a`yyemgi  ja`miyetlik    duzimnen  klassliq,  qul  iyelewshilik 

da`wirinde  ma`mleketlerdin`  qarim-qatnastin    Shig`is  ha`m  Batis  ma`mleketlerinin`  qatnasinan  A`yyemgi  Gretsiya, 

Egipet,  Vavilon,  Indiya,  Qitay    da  payda  boldi.  Birinshi  jaziw,  siziw,  astronomiya,  matematika  bilimleri  rawajlandi. 

Psixik  ha`diyseleler  psixologiyanin  ilimiy    analiz  predmeti  bolmastan    ko`p  aldin,  adam  olardin`  kelip  shig`iwi  ha`m 

mazmunin  tu`sindiriwge  ha`reketler  jasadi  .  Ha`zirgi  ku`nge  deyin  ayirim  psixik  qubilislardiq  toliq  organizm  ha`m 

psixik qubilislardin`  mexanizmlerin tu`sindire almaydi. Degen  menen  waqit o`tiwi  menen adamzat psixik    qubilislar 

haqqinda ko`plegen bilimlerdi topladi. Birinshi filosoflar tiykarg`i sorawlarg`a juwap berdi . 

 

 

 

 

BIRINShI TARAW 

 

Jan haqqinda ta`lim shegaralari ishinde psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwi . 

 

Birinshi bo`lim 

A`yyemgi du`n`ya ( antik) psixologiyasi . 

 

Jan  haqqinda  tu`sinik  a`yyemgi  da`wirlerden  onin`  ta`biyatina  degen  da`slepki    tu`sinik      ilimiy  ko`z 

qaraslardan  burin  payda  bolg`an  .  Bul  tu`sinik  adamlardin`  mifologiyag`a  degen  alg`aqshi  iseniminin`  sistemasinda 

payda boldi . X`aliq  a`debiy tvorchestvosi , yag`niy poeziya, ertekler ha`m din G` jang`a u`lken qizig`iu`shilin`   penen 

qaraydi.  Usi  ilimge  deyin  ha`m  ilimnen  tisqari  tu`sinikler  ayriqsha  bolip,  ilim  ha`m  filosofiyada  rawajlanip  atirg`an 

bilimlenden o`zgeshe turadi . Bul jerde jan qanday da  bir  g`ayrita`biyg`iy na`rse, G`haywannin`  ishindegi kishkene  

haywan  ,  adam  ishindegi    adamG`  sipatinda  qaraladi  .    Haywannin`    ha`m  adamnin`  is-ha`reketleri  usi  jan  sebepli 

boladi,  al  adam  uyin`lag`anda    yamasa  ol  o`lgende    jannin`  ha`reketke  kelmewi  onin`  joqlig`i  sebepli  dep 

tu`schindirilekdi.    Jannin`  ha`reketke  kelmewi  onin`  joqlig`i  sebepli  dep  twsindiriledi  .  Uyqi  yamasa  trans    jannin` 

waqitsha  jlqdig`i , al  o`lim  onin` turaqli  joq boliwin ko`rsetedi. O`lim jannin`  turaqli  joq boliwin bildirgenlikten, 

bunnan  saq  boliw  ushin  jannin`    deneden    shig`iwina  tosqinliq  jasaw  yamasa  ol  shig`ip  etken  bolsa,  oni  qaytariwg`a 

tirisiw kerek degen tu`sinik bolg`an . 

Alg`aqshi  –obshshinaliq  du`zim  qul  iyelewshilik  ja`miyet  penen  almasqanda,  filsofiya  usi  da`wirde  birdey 

waqitta Shig`ista  (Eski Hindistan  ha`m Qitay) ha`m Batista (Eski Gretsiya ha`m  Rim)  payda boldi. Psitx`ologiyaliq 

mashqalalar  filosofiyanin`  bir  bo`legi    edi.  Olar  so`zsiz    payda  boldi,  o`ytkeni  filsofiyaliq  oy-pikirlerdin`    predmeti 

pu`tkil  du`n`ya  ju`zi , adam ha`m onin` jani haqqinda  boldi. Sol sebepten Shig`is ha`m Batis ellerinde psixologiyaliq  

ha`m  filosofiyaliq  oy-pikirlerdin`  o`z-ara  ta`siri  mashqalasi  tuwiladi.  Sebebi  xaliqlar  arasindag`i      qarim-qatnas, 

ma`deniyattin` o`z ara  ha`reket etiwi -xaliqlardin` rawajlaniwinda u`zliksiz  jag`day bolip esaplanadi . Degen menen 

tariyxiy  jag`daylar  sebepli  bizin`  eeramizg`a      deyingi  VI  a`sirge  kelip,  Eski  Gretsiyada    filosofiya    payda  bolsa  da  , 

Vaviloniya  menen Eski Misirda ol qa`liplespey qaldi. Bul jerlerde diniy-mifologiyaliq ideologiya boldi. Ilimiy bilimler 

boyinsha Afrika ha`m  Aldin`g`i Aziya bir qatar xaliqlari greklerden ozip ketti. Olarda erterek jaziw belgileri, al Misir 

ha`m  Vavilon  ruwxaniylerinde    astronomiyaliq  ha`m  matematikaliq  biilmler  rawajlang`an  edi.  Bul    bilimler  grekler 

ta`repinen  belsendilik  penen  o`zlestirilip  alindi.  Ta`biyat  ha`m  psixika  haqqindag`i  ayirim  tu`sinikler  A`yyyemgi 

Gretsiya,   Eski Hindistan  ha`m Qitaydin`   filosofiyaliq  mekteplerde bir-birine   sa`ykes  keledi. Jannin`  ko`ship ju`riw 

ideyasi  bolsa    Eski  Hindistan,  A`yyemgi  Qitay  ha`m  A`yyemgi  Gretsiya  oyshillarina  tiyisli  .    Biraq  bul  ideyalardin` 

sa`ykesligi  olardin`  Eski  Gretsiyag`a    Hindistan  ha`m  Qitaydan    kirip  kelgenligin  da`lillemeydi  .  Eski  Hindistan 

filsofiyasi  pu`tkil Shig`is filsofiyasinin` tiykari bolg`anin izertlewler da`lillep berdi . 

A`yyemgi  psixologiya  a`yyemgi  qul  iyelewshilik  ja`miyeti    jag`dayinda  payda  boldi  ha`m  rawajlandi.  Oni 

ra`ha`t  o`mir  ideyasina,  yag`niy  dene  ha`m  ruwxtin`  garmoniyasi,  tiri  saw  ha`m  a`jayip  denege  tabiniw,  bul 

du`n`yadag`i    o`mirge  degen  su`yispenshillikti  u`yretetug`in  grek  ma`deniyatinin`  gumanizmi  aziqlandiratug`in  edi. 

A`yyemgi psixologiya na`zik intellektualizm, aqilg`a  degen joqari qatnas  ayirilip turdi . 

 

A`yyemgi psixologiyadag`i jan haqqinda materialistlik ta`liymattin` tiykarg`i jag`daylari . 

 

Jan  haqqinda  materialistlik  ta`liymat  materialistlik  filosofiyanin`  bir  bo`legi  sipatinda  bizin`  eeramizg`a  

deyin  VI  a`sirde  qa`liplesti  ha`m  rawajlanip  bardi.  A`yyemgi  grek  filsofiyasinin`    birinshi    tariyxiy  formasi  boldi. 

A`yyemgi  materializmnin` shin`i atomistlik  materializm bolip, onin tiykarin saliwshilar Demokrit ha`m onin` ustazi 

Levkipp edi ( b.er.shekem. V a`sir) Demokrit qul iyelewshilik du`ziminin`  joqari rawajlang`an da`wirinde jumis alip 

bardi.  Sol      waqitlari  eski  grek    iliminin`,  ko`rkem  o`nerinin`                        (arxitektura,  skul`ptura)  ha`m  a`debiyatinin`  

rawajlang`an  da`wiri  edi.  Ellin  da`wrinde    bolsa,  Demokrittin`    ta`liymatin    Epikur  ha`m  onin`    tariyxta  G`Bag`G`  

degen at  penen belgili bolg`an mektebi dawam etti ( b.er.shekem IV-III  a`sirler).  Rimde Epikurdin` isin b.er. shekem 

I  a`sirde  Lukretsiy  dawam  etti.  Atomistlik  materializmnin`  sistemasin    o`zinin`  birinshi  materialistlik  rawajlaniw 

da`wirinde  Stonkler rawajlandirdi  (b.er.shekem III a`sir, tiykarin saliwshilar–Xrizipp ha`m Zenon ). 

Bul filosoffflardin` (oyshillardin`) psixologiyaliq ko`z qaraslarinin` tiykari a`yyemgi atomistlik materializm  

boldi. Bul teoriya boyinsha   barliq tirishilik eki  tiykardan– turmistan                    (yubo`linbeytug`in atomlar )   ha`m 

tirishilik  joqliqtan  (  bosliq)  turadi.      Barliq  zatlar  olardi  quraytug`in    atomlardan    payda  boladi.  Sezim    qa`siyetleri 

bolg`an ren` ha`m da`m seziwdi h.t.b.  Demokrit atomlarg`a jatadi dep esapladi. Sezim qa`siyetlerin atom  formalarina 

jatadi  dep  esaplap  ,  Demokrit  U`  G`Birdey  na`rse  birewlerge  ashshi,  birewlerge  mazali,  ja`ne  basqalarg`a    basqasha 

bolip  tu`yilediG`-  degen  edi.  Demokrittin`  isin  dawam  et`iwshi  Epikur  onin`  sistemasin  ta`biyg`iyliq  dep  qabil  etip, 

sezim qa`siyetleri ob`ektiv  tu`rde de boladi , dep esapladi . Ja`ne de , ol atomlar salmaqqa iye , oytkeni deneler  wirliq 

sebepli ha`reket etiwi kerek, dep esapladi . Epikur du`n`yasinin`  kelip shig`iwin da atomlardin` o`z ara soqlig`isiwinan 

payda bolg`an , dep tu`sindiredi . 

A`yyemgi  atomistlik materializmge stoikler o`zgerisler kirgizdi. Olar  du`n`ya evolyuyutsiyanin` basqishlari 

haqqinda  ta`liymat  isler  shiqti  .  Stoikler  da`slep  tek  jin`ishke  atomlar,    o`t  atomlari  boladi,  du`n`ya  ju`zi  bir  tutas 

aqildan  turadi,  dep  esapladi  .  Du`n`yanin`  payda  boliwin    stoikler  birinshi  o`ttin`    puw  siyaqli  massag`a  aylaniwi, 

son`inan  da`slep  jansiz  ta`biyat,  keyin  o`simlikler,  haywanatlar  ha`m  en`  son`inda  adam  payda  boladi  dep  pikir 

ju`rgizdi.  Bir  qansha  waqitlardan  son`  keri  protsess  baslanip,  ha`mmesi    joq boladi .  Solay  etip,  du`n`ya  u`stinen  eki 

tiykar, yag`niy payda boliw ha`m joq boliw, ta`g`dir siyaqli nizamliliqtin`  jeke adamnin` o`mirinde ko`rinedi . 

Fizikaliq ko`z qaraslardin` tiykarinda jan haqqinda psixologiyaliq  ta`liymat islep shig`ildi. Ja`ne de , bilim, 

sezimler, erk haqqinda da psixologiyaliq  ta`liymat islep shig`ilip, adamnin` minez-qulqi boyinsha da sorawlar qoyilip, 

olar sheshimin tapti . 

 

A`YYEMGI MATERIALIZMDE JAN 

 HAQQINDA TA`LIM . 

 

Demokrit  jandi  dene  ha`reketinin`  sebebi  dep  tu`sindi.  Jan  material  ,  ol  en`  mayda  domalaq  ,  tegis  ha`m 

pu`tkil  organizm    boyinsha    tarqalg`an  ju`da`  ha`reketshen`    atomlardan  turadi.  Jan  ot  siyaqli    usi  atomlardan  ibarat 

bolip, ol o`z formasi ha`m aktivligi boyinsha ot  atomlari boladi. Demokrit jandi materialliq ma`niste ken`islik boylap  

orin o`zgertiwshi  dep esapladi . Demek, jan o`ledi ha`m dene menen qosilip  joq qilinadi. Jan bizlerdin` ha`r bir dem 

alisimiz  arqali  u`zliksiz  jan`alanip  bariladi.  Demokrit    jan  ha`mmege,  ha`ptne,      o`li  denege  de  tiyisli,  biraq  ol  o`li 

denede jan aziraq boladi, dep esapladi. Usi ta`rizde, Demokrit panpsixizmge, yag`niy o`simlikler de,  taslar da jang`a  

iye degen tu`sinikke keldi . 

Awiriw- yubul atomlardin` proporiyalarinin` o`zgeriwi bolip, adam qartayg`an waqitta ha`reketshen` atomlar 

azayadi.  Seziw  organlarinda    mayda  atomlar  sirtqi    du`n`yag`a    jaqin  bolip,  sonliqtan    olar  sirtqi  qabil  etiwge 

iykemlesken.  Jaqsi  ha`wanlerdin`  organi  ju`rek,  sezimtal    tilek  ha`m  qumarliqlardin`  organi  bawir  bolip  esaplanadi. 

Solay  etip,  Demokrit  jang`a  ta`biyg`iy      tu`sinik    beredi.Jan  deneden    sirtta    jasamaydi.  Demokrit  jandi  deneden 

ayriqsha  dep  esaplay,  otirip,  oni    dene,  ayriqsha  dene  dep  sanaydi.  Jannin`  denelik  qa`siyetleri  haqqinda  da`lillerdi 

Lukretsiy ken`irek rawajlandiradi . 

Epikur,  Lukretsiy  ha`m  Stoikler  Demokrit  jan  haqqinda  tu`siniklerin    dawam  etti.  Epikurdin`  ko`z  qarasi 

boyinsha    tek  seziwshi  janzatlar    g`ana  jang`a  iye.  Al  stoikler  bolsa,  jannin`  segiz  bo`legin  ayirip  ko`rsetti  U` 

basqariwshi  tiykar  (adamdag`i  aqil  yamasa  haywanatlardag`i  sezim  (instinkt),  onnan  dene  boylap    os`minogtin`  jeti 

ayag`i siyaqli tarqalatug`in jannin` besewi ko`riw, iyis seziw, esitiw, da`m seziw ha`m seziw bolip esaplalandi. Ko`riw-

bul  basqariwshi      bo`limnen  ko`zlerge  deyin  tarqalatug`in  pnevma,  esitiw,  iyis  seziw  –  bul  basqariwshi  bo`limnen 

muring`a  deyin  tarqalatug`in  pnevma,  da`m  seziw  –  bul  basqariwshi  bo`limnen  tilge  deyin  tarqalatug`in  pnevma, 

seziw- bul basqariwshi bo`limnen sezip biliwge bolatug`in na`rselerdin` u`stine deyin tarqaladi. Qalg`an  bo`limlerden 

biri  qaytadan islep shig`iwshi dep ataladi ha`m bul basqariwshi  bo`limnen bala tuwiwshi organlarg`a deyin tarqaladi . 

Basqa bilimdi  Zenon dawis dep atap, bul basqariwdiwshi bo`limnen tamaq, til ha`m basqa so`g`lew  organlarina deyin 

tarqalatug`in  pnevma bolip esaplanadi. Al basqariwshi bo`lim du`n`ya ju`zi siyaqli  bizlerdin` shar ta`rizli basimizda 

jaylasqan . Stoiklerdin` jan haqqinda ta`liymatinda olardin` du`n`yag`a ko`z  ta`n bolg`an ratsionalizm ko`rinedi. Aqil 

jannin` basli ha`m joqari   bo`legi bolip esaplanadi. Al Lukretsiy ruwx ha`m jannin` ayirmashilig`in ko`rsetedi U` ruwx 

ja`ne aqil dep atalip, ol jannin` jani bolip sanaladi . 

 

BILIM HAQQINDA TA`LIYMAT . 

 

A`yyemgi  atomistlik  materializmde  g`  tu`rli  bilim  bar  .  Bular  –  seziw  (yamasa  qabil  etiw)  ha`m  pikir 

ju`rgiziw. Bilimnin` basi ha`m tiykari seziw ha`m qabil etiw bolip esaplanadi . Olar zatlar haqqinda bilim beredi. En`  

isenimlisi  ishki  ha`m  sirtqi  sezimlerge  kewil  bo`liw,  dep  esaplaydi  Epikur  .  Al  Demokrit    chseziw  arqali  biliwdin` 

gu`milji tu`ri, dep ataydi . 

Demokrittin`  seziw    araqali  biliw  tu`sinigin  Epikur,  Lukretsiy  ha`m  stoikler  rawajlandiradi.  Epikur  o`tiw 

teoriyasin jaqlap, ko`riw, esitiw ha`m iyis seziw qalay bolatug`inin tu`sindiredi .  Ol qabil etiw toliq bolatug`inin, seziw 

qa`siyetleri bo`lek-bo`lek   emes, al toliq bolatug`inin ko`rsetedi . 

Lukretsiy qabil etiwdin` ayirim ma`selelerine  toqtaladi . Olar U` seziwdi payda etetug`in  ta`sirdin` ku`shi, 

araliqti qabil etiw h.t.b.  

Stoikler  seziw  haqqinda  ta`liymatqa  bir  qatar  jan`aliqlar  kirgizdi.  Olar  adam  tuwilg`anda,  onin`  janinin`  

basqariwshi bo`legi  jaziwdi qabil etiwge tayar papirustin` betine uqsaydi. Adam  tek o`z kewline ha`r bir oyin jazadi 

ha`m onin`  birinshi jaziwdi sezimler arqali payda boladi, dep esapladi . 

Sezimnin` dawami pikir ju`rgiziw boladi. Demokrit oni biliwdin`  ashiq tu`ri ha`m haqiyqiy, nizamli bilim 

dep atadi . 

Demokrit,  Epikur,  Lukretsiy  ha`m  stoikler  ge  biliw  protsessin  usilay  tu`siniw  ta`n  bolip,  seziw  basqishi 

menen pikir ju`rgiziw ayirmashiliqqa iye bolsa, olar bir-birinen ayirilmaydi . 

Stoikler ishki ha`m sirtqi pikir ju`rgiziw bar dep tu`sindi. Ishki aqil – qanday da jag`dayda zatlardin` o`z ara 

qatnasin baqlaw qa`bileti ha`m ilayiqli qa`siyetlerdi duris belgilew uqibi . Ol qabil etiw tiykarinda payda boladi . Sirtqi  

pikir ju`rgiziw yamasa sirtqi so`z- bul  so`ylep pikir ju`rgiziw , yag`niy ishki oy-pikirlerdin` sirtqi bildiriliwi .So`ylep 

pikir  ju`rgiziw  ayirilg`ani  sebepli,  stoikler  so`zdin`  analizin  tildin`  qubilisi  sipatinda  basladi  .  Xrizit  so`zler  ha`m 

olardin`  kelip  shig`iwi  (  etimologiya)  haqqinda  ta`liymattin`  negizin      saldi.  Bul  arqali  so`z  ma`nisinin`  ma`selesi 

qoyildi . 

 

 

 

 

SEZIMLER MAShQALASI . 

 

Atomistlik    materializmnin`  sistemasinda  sezimler  etikanin`  tiykari  bolg`an    etikaliq  mashqalalarg`a 

baylanisli qaraldi. Demokrit paydali ha`m ziyanli na`rselerdin` ko`rsetkishi sipatinda ra`ha`tleniw ha`m ra`ha`tlenbewdi 

ayirip aytti . 

Epikurdin`  pikiri  boyinsha  qanaatlang`an  jag`dayda  ta`shiwishleniwden  awlaq    boliw  kerek,  o`mirdin` 

maqseti  ra`ha`tleniw  bolip    esaplanadi.  Ruwxiy  tinishsizlaniw  a`keletug`in  basli  sezimler-  bular.  o`limnen  ha`m 

qudaylardan qorqiw. 

Lukretsiyadin` pikiri boyinsha sezimler tolig`i menen aqildan g`a`rezli. Olay bolmasa, olar bizlerdi aljasiqqa 

alip keledi. Stoikler  umtiliw ha`m seziniwdi affekt tu`sinigi boyinsha  qosip, affekt haqqinda ta`liymatqa u`lken  u`les 

qosti . 

Affektler-  jannin`  zatlar  haqqinda  naduris  tu`sinigine  baylanisli  shekten  tis  aqilg`a  qarsi  ha`m  ta`biyg`iy 

emes  ha`reketi  .  Stoikler  barlig`i  bolip  g`u`  affekt  bar  dep  esaplap,  waqit  ha`m    olar  tiyisli  bolg`an  ob`ektlerge 

baylanisli  olardi  klasslarg`a    boldi.  OlarU`  ra`ha`tleniw  (  quwanish,  ha`zlik,  shadliq)N`  ra`ha`tlenbew    (  qayg`i, 

qiyinshiliq) ha`m onin` tu`rleri- jani ashiw, ku`nshillik, jaris, baxitsizliq, uyat, qapashiliq, qayg`i, ruwxiy tu`skinlik N` 

tilek  (  onin`    tu`rleri-  talap,  jek  ko`riwshilik,  g`a`zep  ,  muhabbat  ,  ashiw  ha`m  o`kinish)  N`  qorqinish    (qorqiw,  bir 

sheshimge kele almaw, qa`wetep, ta`sirleniw, ta`shiwishleniw). 

Stoikler affekt jag`dayinin` ku`sheyiwin u`sh basqishqa bo`lgenU` a`.Sirtqi ta`sirlerge baylanisli organizmde 

fizologiyaliq  o`zgerisler  ju`z beredi. Affektler jannin`  ha`r qanday is-ha`reketi  denelik bolip, denelik o`zgerislersiz 

affekt joq. 

g`.Ne  bolip  o`tkenin  ha`m  og`an  qalay  qatnas  jasaw  kerekligi  boyinsha  o`z-o`zinen  pikir  tuwiladi  .  Bul- 

psixialiq , biraq o`z-o`zinen bolatug`in komponent. 

q.  Aqil  aralasiwi  za`ru`r  .  Eki  jag`day  boliwi  mu`mkin  U`  a)  aqil  ha`weske  affekt  boliwg`a    jol  qoymay, 

jamanliq ha`m jaqsiliq ko`z- qarasi boyinshaa bolip atirg`an waqiya boyinsha pikir du`zedi           (jaqsiliq, jamanliq 

ha`m  biypa`rwaliq  –  stoiklerdin`  filosofiyasinin`    eetikaliq    bo`liminin`  tiykarg`i  tu`sinikleri  N`  b)  eger  aqil  a`piwayi 

eski tu`sinikke iseniw menen ju`klengen ha`m ha`lsiz bolsa, ol naduris oy-pikirlerge berilse, onda affekt payda boladi. 

Solay etip, affekt aqilg`a qarsi bolsa da, ol o`z tiykarin aqildan aladi. Sonliqtan stoikler qumarliq oy-pikir dep ataydi. 

Effekttin boliw  yamasa bolmawi da aqilg`a baylanisli. Sol sebepten aqil joq jerde balalarda da, haywatlarda da, aqili 

kemis  balalarda  da  ta`biyg`iy  qushtarliq  bolsa  da,  affekt  bolmaydi.  Bul  qushtarliqlardi  affekt  dep  atawg`a  bolmaydi, 

o`ytkeni  olardi  an`law  ha`m  bahalaw  joq.  Bunnan  kelip  shig`atug`in    na`rse  o`zin  aqilg`a    yamasa  affektlerge 

basqariwg`a jol qoyiw adamnin` o`zine baylanisli. Affekt naduris oy-pikirge tiykarlanatug`in bolg`anliqtan, Xrizipp oni 

aqildin`    qa`tesi  dep  ataydi.  Al  bul  qa`tege  jol  qoymaw  ha`m  stoikler  ta`repinen  ja`riyalang`an  moral`liq  ma`sele 

affektlerdi jumsartiwdan emes, al olardi so`zsiz joq qiliwdan ibarat boldi.  

Stoiklerdegi  moral`liq ko`z qaras boyinsha affektlerge  degen toliq bolimsiz qatnas jaqsi qumarliqlardin` bar 

ekeni menen u`ylesedi. Olar u`shew bolip, quwanish, saqliq ha`m erkten ibarat. Quwanish ha`zlikke qarsi bolip, aqilg`a 

muwapiq  ( ha`reketke keliw) ta`sirleniwden turadi .  

Affektler boliwi so`zsiz bolg`an waqitta olar menen gu`resiw  G`retsepturaG` si oylap tabildi. To`mendegiler 

stoiklerdin`  ayirim    ken`esleri  U`  a`)  affektke  sirtqi  ko`rinis  aliwg`a  jol  qoymaw  kerek  U`  sirtqi      ko`rinis  affektti 

bekkemleydi. Sonliqtan qumarliqlardin` sirtqi ko`rinisi menen gu`resiw ju`da` a`hmiyetliN` g`) affektti elesletiw menen 

ku`sheytpew kerek N` q) affektti qollap quwatlawg`a asiqpay, affekt  jag`daydin` o`siwinin` song`i  basqishin   soziw 

kerek  (  misaliU`  a`0    g`a  deyin  sanaw)  ha`m  bul  arqali  affekt    penen  is-ha`rekettin`  affektke    aylanatug`in    waqti  

arasinda  araliq  payda  etiw  kerek  U`  n`)  basqa  eske  tu`siriwler  menen  ba`nt  boliw  kerek.  Misali  U`  qorqqan  waqitta 

batirliq ha`m  shidamliliq u`lgilerin eslew tiyis. o`) Affekttin` qanday is-ha`reketlerge iytermeleytug`inin aship taslaw  

kerek h.t.b. 

Stoiklerdin`  affaektler  haqqinda  ta`liymati  ha`m  olardin`  affektler  menen  gu`res  boyinsha  aqil-ken`esleri 

psixologiya tariyxinda a`hmiyetli orin iyeleydi . Ja`ne de, onin` ta`rbiyaliq a`hmiyeting de  ayriqsha atap o`tiw za`ru`r .