Koordinasiya c r yanına (5-14 kA) uy un olan g rginlikdir, kV-la

12.1.2. Boru bo aldıcıları
X ttl rin ildırım mühafiz si üçün  n çox boru bo aldıcıları istifad  edilir. 
Boru bo aldıcıları sad  qurulu a malikdirl r. Onlarda iki :- xarici v  daxili qövs 
aralıqları olur,  k 12.1.3. Bo aldıcının gövd si fibra (RTF markalı
bo aldıcıların
sası) v  ya viniplastdan (RTV markalı bo aldıcıların
sası)
hazırlanır. H r iki materialın, qövs v  istilik t sirind n divarlarından qaz 
ayrılma xass si vardır. Borunun daxilind  ildırım bo almasının yaratdı ı qövs 
öz yind  ayrılan istilik t sirind n, borunun divarlarından qaz ayrılır. Daxil
dolan qazın t zyiqi bir neç  atmosfer  çatır. Bu zaman qövs borunun daxili 
t zyiqi il , borunun giri ind ki elektrdunun açıq olan t r fin  yön lir v  oradan 
k nara atılılır.
Bo aldıcıların markalanmasında c r yanın a a ı v  yuxarı qiym tl rin
s rh d qoyulur. Bunun s b bi, a a ı c r yanda yaranan qövsün kifay t q d r
t zyiq yaratması, yuxarı c r yan üçün yaranan t zyiqin borunun divarını
partlatmaması
rti il   m hdudla dırılmasıdır. M s l n, markalarda RTF 
10/0.5-2.5 v  ya RTV 6/0.8-4 göst rilir. Birinci r q m g rginliyi, k srin 
m xr cind  birinci r q m bo aldıcının minimal ikinci is  m ksimal c r yanını
göst rir. A a ıdakı
kild  boru bo aldıcılarının konstruksiyası v  prinsipial 
sxemi verilmi dir
k.12.1.1. 
Bo aldıcıda qoyulan birinci  S
2
 aralı ı onun normal i çi g rginlikd n
ayrılması, ikinci S
1
 aralı ı is , torpaqlanmı  arxa divar qapa ı il , x tt  birl
n
d likli elektrod arasında daxili m saf ni t kil edir  k.12.1.1. Bu aralıq daxili 
bo alma aralı ı v  ya qövs söndürücü aralıqdır. Impuls dal ası g ldikd
vv lc  birinci aralıq- S
2
, sonra is  ikinci –S
1
 aralıq de ilir. Boru x tt
m ftilind n S
2
 aralı ı il  ayrılır,  ks halda x tt g rginliyi h mi  boruya t sir 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
331 
ed r k, onun materialının daimi qaz ayırmasına v  sızma c r yanının t siri il
da ılmasına s b b olardı. Ildırım dal ası keçdikd   S
1
aralı ı de ilir, yaranan 
qövs borunun daxilind  qaz ayıraraq t zyiqi artırır v   t sir keçdikd n sonra 
arxa torpaqlanmı  elektroddan yer  ötürülür. 
Boru bo aldıcıları
b k d  el  nöqt l r  qura dırılır ki, qısa qapanma 
c r yanlarının h min nöqt l rd  yaratdı ı maksimal v  minimal qiym tl ri il
bo aldıcıların a a ı v  yuxarı c r yan diapazonları arasında uy unluq olsun. 
Bu m qs dl  bo aldıcının açdı ı c r yan diapazonu il , onun qura dırıldı ı
nöqt d  yaranan qısa qapanma c r yanları müqayis  edilir. 110 kV v  yüks k
g rginlik  b k l rind  bir v  ya üç fazlı qısa qapanmaların tam c r yanı, boru 
bo aldıcısının açma c r yanın maksimal qiym tind n a a ı olmalıdır ki, 
yaranan qövs t sirind n ayrılan qazın t zyiqi bo aldıcının divarını partlatmasın.
b k nin qısa qapanma c r yanının
n kiçik q rarla mı  qiym ti is
bo aldıcının a a ı c r yan h ddind n böyük olmalıdır ki, yaranan  qövs 
t sirind n ayrılan qazın t zyiqi qövsün k nara atılaraq sönm sin  kifay t etsin.    
k. 12.1.1 Boru bo aldıcının prinspial sxemi 
 Bel likl  ildırım impulsu t sir etdikd  bo aldıcının h r iki aralı ı de ilir
v  bu zaman onun xarici s thi üzr  de ilm si ba  vermir. Çünki xarici s th üzr
de ilm   g rginliyi, aralıqların de ilm   g rginlikl rind n böyükdür. Bo alma 
kanalı il  eyni zamanda  b k nin normal i çi c r yanı da keçir. Buna 
«mü ay t edici c r yan» deyilir. Bo aldıcı i l dikd  qövs, onun  vv ld
qoyulmu   d likli elektrod lövh sind n k nara atılır. Bu zaman hadis  gurultu 
v  qövs parıltısı il  mü ahid  edilir. Bo aldıcının d likli elektrodundan 
püskür n qövs 2-3 m uzunluqda m saf d   k nara atılır. Ona gör  boru 
bo aldıcıları montaj edildikd  onların d likli elektrodları x tt  paralel  klid
qoyulur.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
332 
Boru bo aldıcılarında i çi müqavim t yoxdur. Bu s b bd n onların
mühafiz   t sirl ri yalnız volt-saniy  xarakteristikaları il   t yin olunur. Bu 
xarakteristikalar c dv ll rd
t
bo
=2 mksan –ik minimal impuls bo alma 
g rginlikl ri kimi verilir. Impuls bo alma g rginlikl ri boru bo aldıcılarının
daxili v  xarici bo alma aralıqları il   t yin edilir. Daxili aralıq bo aldıcının
qövs söndürm  xass sin  gör  qoyulur v   t nziml nmir. Ona gör , bo alma 
g rginliyinin d yi dirilm si xariici aralı ın t nziml nm si il  aparılır. Xarici 
aralı ı d yi m kl  daha effektiv mühafiz  qurmaq olur. Lakin bunun da bir 
h ddi vardır ki, ondan kiçik qoyulmu  aralıq i çi g rginlikd  qismi bo almalara 
s b b ola bil r. Bundan ba qa, kiçik aralıqlar boru bo aldıcılarının t hlük siz 
olan ildırım g rginlikl ri v   h tta daxili ifrat g rginlikl rd   d  tez-tez  
lüzumsuz i l m sin   s b b olur v  onları sıradan çıxarır. Bel  hallarda rele 
mühafiz si d  lüzumsuz yer
b k ni açır. Bel  açılmalarda transformator 
dolaqları, qısa qapanma rejiml rin  dü ür v  yaranan dinamiki t sirl rd n ciddi 
z r rl r görür.   
Boru bo aldıcılarının k skin volt-amper xarakteristikası v  onun d likli 
elektrodundan püskür n qövs, yarımstansiya avadanlı ının mühafiz si üçün 
istifad  edilm sin  imkan vermir. Bu s b bd n onlar  sas etibarı il
yarımstansiyalara g l n x ttl rin qorxulu yaxınla ma m saf sind , ildırım
mühafiz si üçün i l dilir.    
12.1.3 Ventil bo aldıcıları v  qeyri x tti g rginlik 
m hdudla dırcıları QXCM 
 Stansiya 
v  yarımstansiyaların yüks k g rignlikli elektrik 
avadanlıqlarını ifrat g rginlikl rd n mühafiz  etm k üçün RVS tipli ventil 
stansiya bo aldıcılarından istfad  edilir. Bu bo aldıcıların
sas i çi
elementl ri:- daxili bo alma aralı ı v  onunla ardıcıl olan qeyri x tti ventil 
müqavim tl ridir
k.12.1.2. Impuls v  ya s naye tezlikli ifrat g rginlik 
keçdikd  onlarda mü yy n qalıq g rginlik meydana çıxır. Izolyasiyanın
koordinasiya prinsipin  gör  bu qalıq g rginlik mühafiz  olunan avadanlı ın
izolyasiya s viyy sind n 25%-   q d r a a ı olmalıdır. Onlar üz rind SiO
2
( =10
6
 Om m) v  öz yind  Ventil xarakteristikası olan SiC- karborund ( =10
-2
Om m) t b q si il  yaradılır. Materialın g rginlikd n asılı olaraq, 
müqavim tini k skin azaltması v  bu zaman böyük c r yan keçirm si, a a ı
g rginlikd  is , müqavim tini artıraraq c r yanı buraxmaması «ventil» xass si
adlanır.
Ventil bo aldıcıları da x ttl r  bo alma aralıqları vasit si il
birl dirilir. Bo alma aralıqları el  seçilir ki, onlar bircinsli sah y  yaxın
elektrik sah  g rginliyi yaratsınlar.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
333 
 Ventil 
bo aldıcıları qalıq g rginlik, sönm   g rginliyi, mühafiz
msalı
v  sönm
msalı kimi texniki parametrl ri il  xarakteriz  olunurlar:-qalıq
g rginlik qeyri x tti rezistorlarda qiym ti 5-14 kA h ddind  olan impuls 
c r yanlarına (koordinasiya c r yanı) uy un olan g rginlik dü gül ridir. 
Sönm   g rginliyi bir fazlı qısa qapanmada, s naye tezlikli x tti g rginliyin
söndürülm sin  kifay t ed n c r yana uy un g rginlikdir: - U
sbn
=k
y
·U
nom
.
burada k
y
 – 
b k nin neytral rejimind n aslıl olaraq d yi n msaldır, neytralı
izol  edilmi
b k l rd 1,1, neytralı torpaqlanmı
b k l rd  is  0,8 q bul
edilir.
Mühafiz  v  sönm
msalları a a ıdakı ifad l rl  t yin edilir: 
)
2
/(
son
qal
muh
U
U
K
  kimi,                
(12.1.1)
sönm
msalı is ,
nom
t
son
U
K
U
 olur             
        (12.1.2)   
Ventil bo aldıcıları rezistor müqavim tl rinin qeyri x ttilik d r c si 
artdıqca, qalıq g rginlik v  bo aldıcının mühafiz
msalı azalır. Dig r t r fd n,
müqavim tin d yi m z Volt-saniy  xarakteristikasında sönm   c r yanı böyük 
olduqda qalıq g rginliyi d  azalır. 
   
Bel likl , mühafiz
msalı t kc  qeyrix tti rezistor müqavim tl rind n
deyil, h m d  sönm   c r yanının qiym tin   t sir ed n qı ılcım aralı ının
konstruksiyasından asılı olur.  Loqarifmik koordinatlarda rezistorların Volt-
Amper xarakteristikası - U=A·I , iki x tt parçası il  a a ıdakı kimi göst rilir:
gI
gA
gU
          (12.1.3)
burada A sabit,  is rezistorun  qeyri x ttilik  msalıdır.
Bo aldıcının Volt-Amper xarakteristikasının ba lan ıc zonası
mü ahiy t edici c r yanlar oblastıdır. Burada qeyri x ttilik  d r c si  az  olur. 
Vilit üçün 0,28-0,3 v  tervit üçün 0,35-0,38 h dd lrind  d yi ir. 
Böyük c r yanlar oblastında is  qeyri x ttilik d r c si çox olur. Vilit 
üçün 0,11-0,2, tervit üçün 0,15-0,25 olur. Göründüyü kimi 
msalının kiçik 
qiym tind  qeyri x ttilik çox v
ksin  böyük qiym tind  az olur. Bu zonada 
qalıq g rginliyi doyma halına keçir .   
Ventil bo aldıcılarının mühafiz  etdiyi avadanlıqların izolyasiya 
s viyy si bo aldıcının qalıq g rginliyind n 20-25% yüks k olmalıdır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
334 
k.12.1.2. Ventil bo aldıcının              
k.12.1.3. Ventil bo aldıcıların
qo ulma sxemi. Bo aldıcı i l diyi        rezistorunun  Volt-Amper 
 anda g rginliyin d yi m
yrisi          xarakteristikası f rqli qeyri 
x ttilikl ri göst rir,1 v  2 sönm
c r yanlarına uy un qiym tl rdir.
Son zamanlar qeyri x tti g rginlik m hdudla dırıcıları  (QXGM) 
atmosfer v  daxili ifrat g rginlikl rd n mühafiz  üçün daha çox istifad
edilirl r. Onalrın sas i çi elementi, ZnO
2
sasında hazırlanmı  dair vi disk 
kilind ki muqavim tl rdir. ZnO
2
 ventil xass sin  yaxın xarakteristika il
i l yirl r. Xaricd n mühafiz  olunması üçün, farfor v  ya  ü  plastik silindr 
izolyatorlar iç risin  montaj edilirl r. Onlar ardıcıl birl mi  kolon sistemi 
t kil edirl r. Bu aparatın xarici izolyasiyası, h min g rginliy  uy un v
normal izolyator s thin  nisb t n daha böyük bo alma m saf sin  hesablanır.
Bu 
rt ifrat g rginlikl r yarandı ı zaman, xarici s thinin deyil, iç ri yı ılmı
müqavim tl rin i  dü m sini t min edir. I l diyi zaman onlar bir t r fd n
daimi i çi g rginlik altında olan  b k y  qo ulurlar, dig r t r fd n is
torpaqlanmı  aparatlar kimi yerl  birl dirilir. Lakin yüks k g rginlikli 
b k y  birl mi  olmasına baxmayaraq, daxili elementl r i çi g rginlikl rd
yer  axan c r yana çox böyük müqavim tl r göst rirl r. Ifrat g rginlikl r ba
ver rdikd  is , h min elementl r qeyri x tti bir asılılıqla müqavim tl rini
k skin olaraq azaldır, yer  ötürül n c r yanın yolunu açır v  aparatın mühafiz
olunmasını t min edirl r.
Bu zaman müqavim tin qeyri x tti azalması, keç n c r yanın da h min 
qanunla artmasına s b b oldu undan, QXGM-in sıxaclarında g rginliyin 
uy un bir Volt-Amper xarakteristikası il  d yi m sin
k.12.1.3 nail olunur. 
H min xarakteristika daxili v  atmosfer ifrat g rginlikl rin  gör   koordinasiya 
prinsipin   v   i çi g rginlik sinfin  uy un seçilir. 330–750 kV g rginlikl rd
QXGM-ın t tbiqi il  daxili ifrat g rginlikl r üçün koordinasiya edil n
izolyasiyanın s vviy sini 10-15 % azaltmaq mümkündür. Böyük energetik 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
335 
obyektl rin tikintisind  bel  azalmalar kapital qoyulu unda xeyli miqdarda 
q na t  s b b olur.  
12.1.4. Ildırımdan mühafiz nin ildırımötür n qur uları
Deyilidiyi kimi, A·B·H - en, uzunluq v  hündürlüy
malik yı cam
razil rd  tikil n yarım stansiya v  stansiyaların ildırım mühafiz si üçün 
müst qil dayanan dir k tip (çubuq killi ildırımötür n) ildırım ötür nl r
istifad  edilir,  k.12.1.4. 110-330 kV  b k  yarımstansiyalarda onların
hündürlüyü 28-36 m arasında olur.  Ildırım ötür nl  mühafiz  olunan obyektin 
hündürlükl r f rqin  ildırım ötür nin aktiv hündürlüyü deyilir (h-hx). Ildırım
vurma ehtimal xarakterli bir hadis dir. T crüb d  0,05 v  0,005 ehtimallı
hesabatlar istifad  edilir. Mühafiz  olunan  razinin radiusu v  orada yerl mi
avadanlı ın yüks kliyi arasında, hadis nin mühafiz si bir h nd si qurulu
yaradır. Bu h nd si qurma üçün,  r
x
  v h
x
 arasında ehtimal xarakterli ifad
yazılı ı mövcuddur.  
0,05 ehtimallı hesabatlara gör , ildırım ötür n qur ular olsa bel , 0,1 
ehtimallı ildırım vuran  razil rd   h r 200 ild n bir ildırım dü m  ehtimalı
do ru olacaqdır. 0,005 ehtimallı hesabatlarla t yin edil n r
x
v h
x
 üçün is , bu 
ifad  daha az ildırım vurmanı (2000 ild n bir), göst rir:
85
,
0
002
,
0
1
,
1
85
,
0
0
x
x
h
h
h
r
h
h
(12.1.4)
0,05 ehtimallı hesabatlarda : 
92
,
0
5
.
1
92
,
0
0
x
x
h
h
r
h
h
(12.1.5)

_________________Milli Kitabxana__________________ 
336 
k.12.1.4. T k ildırım ötür nin mühafiz  zonasının hesabatına aid sxem 
P
ild vur
=0,005 ehtimallı ildırım vurma üçün:
;
10
3
17
,
0
4
0
0
min
olduqda
h
h
h
h
halda
oldugu
h
h
h
            (12.1.6) 
P
ild vur
=0,05 ehtimallı ildırım vurmalar üçün:
;
,
5
,
1
5
,
1
14
,
0
5
,
1
0
0
min
olduqda
h
h
h
halda
oldugu
h
h
h
.
5
,
1
/
5
,
1
min
min
0
oldugda
h
h
h
h
r
halda
oldugu
h
r
d
x
x
x
              (12.1.7)
Çox hallarda Y/S-nın v  dig r
h miyy tli obyektl rin ildırım
mühafiz si üçün 3-4 v  daha çox ildırım ötür n qur ular t tbiq edilir 
k.12.1.6. Birlikd  i l y n 2 ildırım ötür nin mühafiz  zonası, ayrılıqda olan 2 
d d t k ildırım ötür nl rin mühafiz  zonasından böyük olur   k. 12.1.5. 
Onların arasında dair vi qovu an zonaların k si m si v  orta nöqt d  yaranan 
nazik mühafiz  zola ı hesablanmalıdır (d
x
v  h
min
) . Bu zola ın n dar yerind
eni v   h min yer  uy un g l n minimal mühafiz  hündürlüyü h
min
 vardır.
Hesabatlarıda,  vv lc  (12.1.4, 12.1.5), düsturlarından r
x
 –i t yin edirl r. d
x
–ı
is s/h
a
nisb tind n aslıl olaraq, d
x
/h
x
kimi  veril n hesabat  yril rind n v  ya 
empirik ifad l rd n [24]-
sas n t yin edirl r.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
337 
k.12.1.6 –da üçbuca ın t p  nöqt l rind  yerl dirilmi  ildırımötür nl rin
mühafiz  zonası verilmi dir. Bu halda mühafiz  zonası a a ıdakı kimi ifad
olunur:
p
h
D
a
8
            (12.1.8)
burada h 30 m üçün p=1, h>30 m üçün 
h
p
/
5
,
5
kimi q bul edilir. 
D üç nöqt y  gör  qurulmu  çevr nin, qoruma zonasının,  n böyük 
diametridir. 
k. 12.1.5. Iki ildırım ötür nin mühafiz  zonası h
min 
–ildırımötük nl r
arasında  n kiçik hündürlük, d-h min hündürlüy  uy un, yer s thind  olan  n
dar m saf dir 
Qoruma sah sinin m rk zind  yer l
n minimal yüks kliyin qiym ti - 
p
D
h
1
8
 kimi hesablanır. Mühafiz  çevr sinin k narında olan sah l r iki 
ildırımötür nin yaratdı ı mühafiz  zonasının hesbatına uy un aparılır.
Yuxarıda deyildiyi kimi EÖX-in mühafiz si üçün troslar istifad  edilir. 
Ad t n 220 kV v  daha yüks k g rginlikli elektrik ötürücü hava x ttl rinin 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
338 
izolyasiya s viyy si yarımstansiya avadanlı ının izolyasiya s viyy sind n
böyük olur. Çünki x ttl r  nisb t n, yarımstansiya avadanlı ının s viyy sinin
artırılması h m texniki h m d  iqtisadi c h td n s rf li deyildir. Ona gör
yarımstansiyaya x tt t r fd n g l n impuls dal asının forması v  qiym ti
(ölçüsü) izolyasiya s viyy si il   t yin olunur. 110 kV x ttl rd  izolyasiyanın
impuls elektrik möhk mliyi nisb t n az oldu undan onlar  n çox k silmi , 220 
kV v  yüks k g rginlikl rd  is  tam impuls formasında olurlar. M s l n, 
ildırımın tros, x tt m ftili v  ya daya a vurmasından asılı olaraq 330 kV-da 
onların ehtimalı 50 % -li olur. Y ni h m tam, h m d  k silmi  formalı ildırım
dal aları il  hesabatlar aparmaq lazım g lir.                
k.12.1.6. Üç ildırım ötür nin mühafiz  zonasıının h nd si qurma sxemi.
13. YÜKS K G RGINLIK KABELL RI. KABEL MUFTALARI   
13.1.1. Yüks k g rginlik kabell ri v  muftalar haqqında ümumi 
m lumat  
Güc kabell ri izol  edilmi  keçirici damarları, mühafiz  örtüyü v
xüsusi hallarda lent v  ya dair vi polad m ftill rd n ibar t zirehi olan 
konstruksiyalardır. Kabel muftaları is , elektrik enerji ötürülm sinin 
etibarlılı ına bilavasit   t sir ed n v
n çox istifad  olunan, vacib izolyasiya 
qov a ıdır. Yüks k g rginlikli kabell r istehsal edil rk n, zavod avadanlı ının
texnoloji xarakterin  uy un olaraq mü yy n tikinti uzunluqlarında buraxılırlar.  
X ttl r kabel v  kabel armaturları il  qurulur. Kabel armaturları
a a ıdakı 4 qrupa bölünür: 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
339 
a) binada v  açıq atmosferd  montaj edil n kabell rin sonluq 
armaturları,
b) kabell rin müxt lif tikinti uzunluqlarını öz aralarında birl dir n
muftalar, 
c) kabel x ttl rinin seksiala dırılması v  ya ya  durdurucu muftalar,
e) kabel x ttl rind  ya ın v  ya qazın t zyiqini verilmi   h ddl rd
saxlayan t zyiq armaturları.
Kabell r v  onun elementl ri bütövlükd  yüks k elastikliy   v
çevikliy  malik olmalıdırlar ki, onlar barabanlara asanlıqla sarınıb-açılsınlar. 
Barabanlarda kabell r rahat da ınır v  ç kili l ri d  asan olur. Ç kili  zamanı
kabell rin ayrı-ayrı tikinti uzunluqları birl dirici muftalar vasit si il
birl dirilir. Duru ya la soyudulan kabell rin ç kili  trasında relyef f rqi 
olduqa ya ın a a ı axmasını v  mü yy n uzunluqlar arasında ya ın t zyiqini
saxlamaq üçün, seksiyala dırcı (ya  durducu) muftalar istifad  edilir. 
kild
n n vi konstruksiyalı damar, damar v  qur aq izolyasiyasına malik olan 6-35 
kV g rginlikli güc kabell rinin görünü ü verilmi dir
k.13.1.1. D yi n
g rginlik hava v  kabel x ttl ri bir t r fd n yarımstansiya avadanlıqları v
dig r t r fd n i l dicil r  birl diril r k
b k  yaradırlar. Yüksüz rejimd
sabit elektrik sah sind  kabell rin i i, d yi n g rginlik kabell rin elektrik 
sah sin  ox ayır. KX – d  elektrik, parametrl ri  sas n tutum v  keçiricilikd n
ibar t sxem kimi götürülür. 
k.13.1.1.  n n vi formalı, üç damarlı 6-35 kV kabell rin izolyasiya hesabat 
sxemi v  konstruksiyası
Lakin, damarların Coul itkisi hesabına qızması, izolyasiyanın xüsusi 
elektrik keçiriciliyini radiusdan asılı olaraq d yi dirir. Temperaturun mü yy n
intervallarda artımı kabell rin plastmass izolyasiya keçiricliyinin eksponensial
qanunla artmasına s sb b olur. Ka ız izolyasiyalı kabell rd  is  keçiricilik 
temperaturdan asılı olaraq d yi mir. Kabell r g rginlik sinfi, konstruksiyası v
t yinatlarına gör  bir çox qruplara bölünür. M llumdur ki, telefon, komputer, 
yanqın h y can siqnalı, kamera v  televiziya siqnalları üçün olan kabell r v  s. 
z if c r yanlı, yüks k tezlikli kabell r qrupuna aiddirl r. Onlarda t l b olunan 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
340 
sas texniki parametr siqnalların sönm sinin minimal h ddl rd  olmasıdır. Bu 
parametrl r h min kabell rin seçil n xüsusi izolyasiyası, damarları, ekranlar v
dig r konstruktiv xass l ri il
ld  edilir.   
13.1.2. Kabel x ttl ri. Kabell rin t snifatı v  markaları
D yi n g rginlikli HX-n  nisb t n yüks k g rginlikli kabel x ttl ri az 
istifad  edilir. Az rbaycanda yalnız bir  d d, iki dövr li, 21 km uzunlu unda
110 kV (Da lıq-Mü fiq yarımstansiyaları arasında), ya  doldurulmu  kabel 
x tti il  enerji ötürülm si realla dırılmı dır. Bu kabel ka ız izolyasiyalı, qilaflı
v  zirehli alçaq t zyiqli MNSK markalı kabeldir. Ikinci kabel x tti 36 km 
uzunlu unda olan 35 kV-luq Bakı- Neft da ları magistral x ttidir. Bu x tt
XLPE izolyasiyalı, 3·150 mm
2
 k siyind  olan mis damarlı kabell  ç kilmi dir. 
H r iki kabel dair vi zireh  malikdir.  
IEC v  VDE 0255 standartlarına gör  ka ız izolyasiyalı kabell r
NAKRA il  markalanır v  ya mis damarlı olduqda NKRA il  markalanır:- N –
mis damar, K- qur u un qilaf, R- dair vi zireh, sonuncu A-bitumlu jqut 
mühafiz  örtüyünü göst rir. Plastik izolyasiyalı Polivinixlorid (Protodur –PVC 
h rfi i ar si Y il  yazılır Insulation) v  ya Polietilen (Poliyester-PE i ar li) 
kabell r is , VDE 0271 standartı il
NYHSY- S h rfi mis ekran oldu unu
göst rir.  Kabel zirehli olduqda NYHFGbY il  markalanırlar. N-kabelin mis 
damarlı, Y- izolyasiyanın polivinilxlorid, H-damarın üstünd  elektrik sah sinin
b rab rl dirici ekranı oldu unu, F-qalvanizli, lent  killi polad zireh, Gb-yastı
polad zirehi, sonuncu Y  –PVC
lanq olud unu göst rir.  NAKBA markası
damarın aliminum, izolyasiyasının is  hopdurulmu  ka ız oldu unu,  K-
qur u un qilaf, B-lent
killi polad zireh, A-bitumlu cqut mühafiz  örtüyü 
oldu unu göst rir. NAKBY- markası da eyni il  oxunur, lakin sona yazılmı Y
üst mühafiz  örtüyünün PVC oldu unu göst rir. Ruslarda istehsal edil n, 
bunlara uy un orta 6(10) kV v  yüks k  35-110 kV g rginlikli güc kabell rinin 
markalanması a a ıda verilmi dir.
Elektrik
b k l rind  enerjinin, m nb d n nisb t n az uzaqlıqda olan 
i l dicil r  ötürülm si üçün, güc kabell ri istifad  edilir. Texniki-iqtisadi 
s m r si üçün bu kabell r h m g rginliyin, h m d   c r yanın kifay t q d r
yüks k qiym tl rin  hesablanır. Onlar bir v  ya bir neç   c r yan keçirici 
damarlardan ibar t olurlar. Damarlar biri-birind n v  yerd n xususi t rkibli 
dielektrik materiallarla izol  edilirl r. Izol  edilmi  damarlar  lav  olaraq 
qur aq izolyasiyası il  qur adılır. Kabell r v  onun bütün elementl ri kifay t
q d r çevikliy  malik olmalıdır ki, da ınan zaman onları barabana sarımaq, 
x tti i l dikd  is  düzgün olmayan trasda asanlıqla ç km k mümkün olsun. 
Ona gör  güc kabell rinin damarları çoxlu sayda burulmu  naqill rd n
hazırlanır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
341 
Hesabatlarda  vv lc  t xmini olaraq veril n c r yana v  ya yük  gör
kabell rin damarlarının en k siyi t yin edilir. Plastik v  rezin izolyasiyalı
kabell r üçün :
6
,
1
02
,
0
I
S
(13.1.1)
Plastik izolyasiya amorf madd  oldu undan onların d qiq  rim  temperaturu 
yoxdur v  qızdırıldıqca yum alaraq t dric n
riyirl r. Plastik izolyastyalı
kabell rin i çi temperaturları (70-80
0
C) ka ız izolyasiyaya nisb t n (50-65 
0
C)
böyük olur. Rezin izolyasiyalı kabell r is , 65 
0
C i çi temperaturasına
malukdirl r.
Ka ız izolyasiyalı kabell r üçün damarın en k siyi :
6
,
1
012
,
0
I
S
(13.1.2)
T xmini hesabatlardan sonra is , standartlara gör  olan yaxın ölçül r g bul
edidlr.
C r yan keçir n damarların ç kisi, ç kili  zamanı v  ya barabana 
sarındı ı zaman yaranan dartı qüvv l ri kabell rin izolyasiyasına t sir edir. 
Ona gör  kabel izolyasiyasına çeviklikl  yana ı, yüks k mexaniki möhk mlik 
d  lazımdır. Kabelin izolyasiya elementi v  onun qalınlı ı, onlarda de ilm
g rginliyin  qar ı olan elektrik möhk mlikl rinin, istimarda yaranan bil n n
böyük t sir edici sah  g rginliyind n yüks k olması
rtind n t yin edilir.
Onların üz rind n metal v  ya plastik qilaf, zireh, mühafiz  örtükl ri v
s. kimi konstruktiv elementl r ç kilir. Ç kilmi
lav  elementl r kabell r
müxt lif t yinatlarda istifad  etm y  imkan verir. M s l n, zirehl r a ır
mexaniki 
rtl rd , a ır texnikanın intensiv h r k ti olan yerl rd , sualtı
ç kili l rd , kimy vi aqressiv mühitd  v  s.-d  lazım olan bir elementdir. Qilaf 
kabel izolyasiyasının keyfiyy tini saxlayan, yajın axmasını ng ll y n, t rkibin
stabilliyini t min ed n bir konstruksiya elementidir. Konstruksiyanın bu  sas
elementl ri il  yana ı kabell rd
lav sıfır v  torpaqlama naqill ri, doldurucu
v kipl dirici kütl , ekranlar v  s. d  olur  k.13.1.1 a), b), c). Dörd damarlı
kabell rin  sas faz damarları
k.13.1.1 c) sektor, dair vi v  seqment formalı
ola bil r. C r yan keçirici damarların
sas funksiyası faz c r yanlarını
keçirm k  v  lazımi enerjini da ıma a xidm t edir. Sıfır damarlarından is ,
fazlar qeyri b rab r yükl ndiyi halda yaranan  sas faz c r yanlarının f rqi 
keçir. Ona gör  sıfır damarının en k siyi  sas damarların yarısına b rab r
götürülür. Sıfır damarları c r yan m nb inin neytralına birl dirilir. 
Damarlarda olan t k telli m ftill rin sayı v  ölçül ri en k siyin  gör   t yin
edilir. M s l n, en k siyi 25, 35, 50, 70 mm
2
 olan damarlarda  vv lc  6  d d
paralel m ftil onların üz rind n is , 12  d d, bir qat burulmu  m ftil ç kilir. En 
k siyi 95, 120 mm
2
 olan damarlarda öz kd  7  d d burulmu  m ftil üz rind n

_________________Milli Kitabxana__________________ 
342 
is  15  d d bir qat burulmu  m ftill r gedir. 150 mm
2
 v  daha yüks k en k siyi 
olan damarlarda öz kd  yen   d  7  d d burulmu   m ftil,  trafda is , iki qat 
burulmu  15  d d m ftil ç kilir. 95-120 mm
2
 olan damarlarda xaric  ç kilmi
m ftill rin en k siyi d yi diril  bil r. 150 mm
2
  v  böyük olan damarlarda is
m ftill rin en k sikl ri d yi mir.  
Torpaqlama mühafiz si üçün olan damarlar kabeld  köm kçi
elementl r kimidir. Onlar elektrik qur ularının g rginlik altında olmayan metal 
gövd l rin   v   c r yan m nb l rinin mühafiz  torpaqlaması olan konturuna 
birl dirilir. Yüks k g rginlikli avadanlıqlarda izolyasiyanın elektrik 
möhk mliyin  qoyulan t l batlar, güc kabell rin   d   t tbiq edilir. 
Izolyasiyanın elektrik möhk mliyi artdıqca kabelin izolyasiya qalınlı ını
azaltmaq mümükün olur. Bu zaman istilik ötürm  yax ıla ır, buraxıla bil n
c r yanın qiym ti artır v  kabel daha çevik olur. Bu zaman, h m d  kabelin 
hazırlanmasına ç kil n x rcl r, metallik qilaf, zireh v  mühafiz  örtüyü üçün 
olan material s rfiyyatı da azalmı  olur.      
Ekranlar kabeld  elektrik sah sinin b rab rl dirilm si v
elektromaqnit dal alarının kabeld n çıxaraq, xarici dövr l r  göst rdiyi 
t sirl ri aradan qaldırmaq üçün istifad  edilir. Doldurucular kabelin 
konstruktiv elementl rinin arasını dolduraraq, kabel  lazımi görünü  verm k, 
mexaniki möhk mliyi artırmaq v  hermetikliyi t min etm k üçün istifad
edilir. Qilaflar kabelin daxili elementl rini xarici t sirl rd n, kimy vi aqressiv 
t sirl rd n v   n ml nm d n  qoruyurlar. Mühafiz  örtükl ri kabel qilaflarını
xarici t sirl rd n v   n ml nm d n qoruyur. 10-35 kV g rginlikli qilaflı v
zirehli kabell r montaj zamanı x nd kd  diametrl rinin mü yy n misli q d r
olan bir radiusla (R=15÷25d) dönd ril  bil r. Çünki daha kiçik radiuslarla 
yilm  zamanı kabelin ya -ka ız izolyasiya sar ıları daxild  sıxla ar, xaricd
ayrılaraq izolyasiya bircinsliliyi poza bil r. Al v  ya qur u un qilaf is ,
qatlanaraq büzü ürl r. Kabell rin azan c r yanlar, z min korroziyalarından
mühafiz si EQQQ v  DÜIST 9.015-74 v  TSN–(texniki sanitar normalar) 
sas n qoyulan t l batlara uy un olmalıdır.
Damarın en k siyi sektor  kilind  olan kabelin texnoloji emallatı
zamanı sektorların ölçül ri v  burulma addımı hesablanır. Bu hesabat el
aparılmalıdır ki, kabelin diametri üzr  burulmu  damarlar kabelin ümumi 
görünü ün  tam yatsın v  dair vi en k siyind  qeyri hamar çıxıntılar
yaratmasın
k. 13.1.2 . Bunun üçün sektorun radiusu kabelin radiusundan 
arada olan izolyasiyanın qalınlı ı q d r f rql nm lidir v  az olmalıdır
k.13.1.2. 
kild  göst rilmi  ölçül rin hesablanması üçün texnoloji 
parametrl r v  h nd si fiqurlarla t yin edil n formulalar istifad  edilir:  
H=R-a/2-(1,8-2,0); S
b
=(S
n
·
1
)/ ; S
b
=a
2
; R
2
=a
2
+b
2
+ab;
=arg sin 
0.865a/R,
M= 1,73 a-0,2; burada  -çoxtelli kabel damarının sıxla dırma 
msalıdır,  kimi t yin edilir. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
343 
Bu t nlikl rd  b k miyy ti damarın
dam 
izolyasiya qalınlı ına gör  1,6-1,8 mm 
arasında seçilir. Bundan ba qa valslar arasında olan 0,2 mm aralıq n z r
alınır.  - parametri 0,83-0,86 arasında g bul edilir. Misal 120 mm
2
n k siyin
v
=0,84 halına uy un olan v  yuxarıdakı formulaların t tbiqi il , sektor 
damarın parametrl rinin hesabatı: - veril n parametrl r  gör
S
b
=0,97·120/0,84=138,5 mm
2
mm
a
75
,
11
5
,
138
, R 12,55 mm; 
H=5 mm;  M=20,1 mm olar. Bel likl , sektor formalı damarın 120 mm
2
 en 
k siyind  olması üçün, onun  kild  göst rilmi  h nd si ölçül ri R=12,5 mm; 
H=5 mm v  M=20,1 mm olmalıdır. Eyni qaydada dig r en k siyind  olan 
damarlar üçün analoji hesabatlar aparılır.
k.13.1.2. Sektor formalı damarın en k siyinin hesablanmasına aid h nd si 
qurma sxemi, a-damarın radiusu, R-damarın izolyasiyalı radiusu, M-
seqmentin uzunlugu, H- seqmentin hündürlüyü, b- izolyasiyanin qalinlı ıdır
Dair vi damarlı qur aq izolyasiyalı üçfazlı kabell rd  1 v  2 damarları
arasında g rginlik x tt g rginliyin   -U
x
  b rab r olduqda,  n böyük ESG fa 
nöqt sind  meydana çıxacaqdır. 1 damarında faz g rginliyi  U
f
–n   b rab r
oldu u halda 2 v  3 potensialları 0.5 U
f
olacaqdır. Bu halda  n böyük sah
g rginliyi b nöqt sind  olacaqdır.
Maksimal sah  g rginliyi a a ıdakı formula il  hesablanır:
0
18
.
0
2
1
r
U
E
x
maks
(13.1.3)
burada
=R-r
0
, mm; U
x
-x tti g rginlik , kV; r
0
- damarın radiusu, mm; E
maks
-
elektrik sah  g rginliyi, kV/mm. 
A nöqt sind  olan maksimal sah   g rginliyini kabel qilafının t sirini
n z rd n atmaqla paralel silindrl r arasında elektrik sah sinin t nliyi il
hesablayırlar:

_________________Milli Kitabxana__________________ 
344 
1
2
1
1
2
0
max
N
N
n
r
N
N
U
E
x
a
(13.1.4)
Burada N=R/r
0
-kimi q bul edilmi dir. 
 Yüks k g rginlikl rd
d r c l nmi  izolyasiya t tbiq edilir. Bu 
kabell r, dielektrik nüfuzluluqları f rqli olan iki qat izolyasiyadan hazırlanır.
Qatlarda elektrik sah   g rginliyi radiusun artması il  azalır. Bu s b bd n
radiusun artması il  ka ızın qalınlı ı artırılır, dielektrik nüfuzlulu u is
azaldılır. Izolyasiyanın qalınlı ı a a ıdakı formula il  hesablanır:
nfk
E
r
U
k
h
e
kf
r
R
N
1
0
1
0
(13.1.5)
burada r
1
=fkr
0
 , k=
1
/
2
 , f=E
1h
/E
2h
ifad l rind n t yin edilir. 
   a)
          b)      
              c) 
k.13.1.3. Güc kabell rinin en k siyi a), b) ayrı-ayrı qilafları v  qur aq
izolyasiyası  olan 3 damarlı kabell r; c) 4 damarlı sektor formalı v  üçbucaq 
formalı sıfır damarı olan kabelin en k siyi 
Kabelin konstruksiyasından asılı olaraq ortükl rin t rkibind  daxili 
yastıq, zireh örtüyü v  xarici örtük kimi elementl r olur. Bunlardan ba qa
markalanmada kabell r  müxt lif h rfi i ar l r verilir. Bu h rfi i ar l rin sırası
il  onların ifad  etdikl ri parametrl ri c dv l 13.1.1. –d  verilmi dir.
Kabell rin Rus markalarında olan Q- h rfi – izolyasiyanın zirehsiz 
oldu unu (qolıy-çılpaq) göst rir. IEC v  BS (VDE) standartlarında
markalanmanın buna analoji olan i ar si  N-dir (Not street), XLPE – çarpaz 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
345 
ba lara malik (X) qurulu da olan polietilen  aiddir. Bu polietilen qurulu unda
yan tiki l r madd y  f za qurulu u verir, elektrik xass l rini yüks ldir. L-alcaq 
t zyiq polietilenin alınmasının (lov) texnologiyasına v  nisb t n a a ı
g rginlikli kabel   i ar dir, PE- polietilen izolyasiyasının adına aid i ar dir.  
Ya  doldurulmu  kabel damarları, m rk zind  içind n ya  kanalı keç n
konstruksiyada hazırlanır. Damarlar iki sırada boru  killi konstruksiyadan 
ibar t olur  k.13.1.4. M rk z  yaxın olan birinci sırada 12  d d Z formalı,
onun üstünd  is , 15  d d k narları dair l nmi  (düzbucaqlı) seqment formalı
keçiricil rd n ibar t olur.
Ya ın t sirind n qorunmaq üçün kabelin bütün damar m ftill ri
qalaylanır. Qon u damar m ftill ri arasından ya ın izolyasiyaya keçm si üçün 
Z
killi damarların k narlarını yuvarlaq  kild  yonurlar.  
Bu kabell r MNSK kimi markalanır. 270 - 400 mm
2
 en k siyin  q d r
hazırlanır. Daha böyük en k siyind  olan (550-1200 mm
2
- en k siyi)  MVDT
markalı kabell r boru iç risind   ç kilir. Onlarda borunun iç risind  15 atm 
t zyiqli ya  sistemi olur. Burada ka ızın hopdurulması kabelin xaricind n
iç riy  t r f ya ın nüfuz etm si il  ba  verir. 
k.13.1.4. Ya  doldurulmu  MNSK kabell rin damar k siyi

_________________Milli Kitabxana__________________ 
-
346 
Ka ız v  plasik izolyasiyalı kabell rin konstruksiya elementl rinin v  materiallarının h rfi i ar
v  indeksl rin  aid c dv l
             
 
C dv l 13.1.1 
Indeks Kabelin 
markasında
indeksin yeri 
Indeksin t yinatı-
damar, izolyasiya, 
qilaf, zireh altı
yastıq, zireh, xarici 
örtük sırası il
oxunur
Kabelin markası,
 v  standartı TSE –Türk, QOST-
Rus, BS-Ingilis, VDE- Alman, 
IEC-Beyn lxalq
A
QOST I yerd ,
IECv  BS standartı
il  II-ci yerd
Aliminium Damar 
AABlu- lent zireh, AA Vu vinil 
lanq,u- mülayim iqlim 
NAKRA
Yoxdur - 
N-Zirehsiz (Not 
street), Ruslarda Q-
qolıy i ar si sonda 
yazılır- VVQ v  ya 
AVVQ. 
Mis
AblU, SBU, VVQ-(Rus marka 
QOST) NVV, NYM-PVC 
izolyasiyalı YXV, YXZ2V-XLPE 
izolyasiyalı (TSE-9760,VDE-
0250,BS-6004, IEC-60227)  
Oj (IEC-
standart-A
h rfi) 
I ar nin sonunda 
T k damarlı
AABlU3x120 (oj) (IEC-
standartı il  –NYAF kimi 
i ar l nir 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
347 
Hesabatlar h m 50 Hs s naye tezlikli hesabat g rginlikl rin   v  impuls 
hesabat g rginlikl rin  gör  aparılır. Burada k=k
1
·k
2
·k
3
·k
4
layih l ndiril n
kabel izolyasiyasının qalınlı ının hesabatı üçün g rginlik
msalıdır: -
3
nom
hes
U
k
U
. Burada k
1
-i çi g rginliyin mümkün olan artımlarını n z r
alır; k
2
 – kabel izolyasiyasının de ilm   g rginliyinin orta qiym tl rd n
f rql nm sini n z r  alır; k
3
– kabel x ttind  daxili ifrat g rginliyin s viyy sini
n z r  alır- 110 kV-a q d r 3.1, 220-330 kV-da 2.8 q bul edilir; k
4
 – ya ın
t zyiqi azaldıqda de ilm  g rginliyinin azalmasını göst rir.
B z n, elektrik sah sinin radiallı ını saxlamaq v  kabelin ölçül rini 
kiçiltm k m qs di il  damarları oval  killi hazırlayırlar. Oval  killi damarın
n böyük ESG –yi ovalın böyük oxunun A nöqt si üz rind  olacaqdır. 
Damarın üstünd  olan ixtiyari çıxıntı yerli ESG - nin artmasına s b b olur.  
Kabel x ttl rind  izolyasiya müqavim ti 2500 V – luq meqaommetrl
ölçülür. Ölçm  dövr d n açılmı  v  yükü bo aldılmı KX üçün aparılır. Metal 
ekranı olmayan, torpaqda ç kilmi  birdamarlı kabell rd  ölçm l r damar v
yer arasında aparılır. Havada ç kilmi  bir damarlı kabell r üçün izolyasiya 
müqavim ti ölçülmür. Metal qilaf, örtük v  ya zirehi olan bir damarlı
kabell rin izolyasiya müqavim ti damarla onlar arasında ölçülür.
k.13.1.5-d  A nöqt sind  olan  n böyük ESG –nin qiym ti a a ıdakı
kimi hesablanır:
A
a
A
A
n
U
E
(13.1.6)
k.13.1.5. Oval  killi en k siyi olan kabel damarı
Montaj edilmi  kabell rin açıq ucunu yüks k g rginlik x ttl ri v
avadanlıqlara ba lamaq üçün sonluq muftaları istifad  edilir. Yüks k
g rginlikli muftaların iki  sas konstruksiya hiss si:- xarici v  daxili izolyasiya 
elementl ri vardır. Xarici izolyasiya farfor gövd d n, daxili izolyasiya is ,

_________________Milli Kitabxana__________________ 
348 
ya -ka ız sar ılı içlikd n ibar tdir. G rginlik sinfind n asılı olaraq, daxili 
izolyasiya adi, hopdurulmu  ka ız sar ılı v  kondensator köyn kli sar ılar
kimi hazırlanırlar. Kondensator tipli izolyasiyanın ç kili  yerind  sarınması
zamanı oraya atmosferd n çirk (toz) dü m si v  n mliyin nüfuz etm si n z r
alınmalıdır.