Jizzax davlat pedagogika universiteti

TAHLIL NAMUNASI:
1. Morfem struktura tahlili (So‘zning eng kichik ma’noli qismlari va ulaming turlari aniqlanadi).
1) terimchilarni:re/^=o‘zak, -7m=s.yas.aff., -chi=so‘z yas.aff., -/ar=kat.shak. yas.aff, -ni~ kat.shak. yas.aff;
2) baliqchilikdan:baliq= o'zak, -chi =so‘z yas.aff, -lik= kat.shak. yas.aff, -dan= kat.shak. yas.aff;
3)to‘qimachiiikni:to‘qi=~o‘zak,-та so'z yas.aff., -chi -;so‘z. yas.aff., -//£=so‘z yas.aff., -ni~ kat.shak. yas.aff;
4) dehqonchilikda:dehqon o‘zak, -chilik =^so‘z yas. aff., - da =kat. shakl yas.aff;
5) ко ‘pchilikning:Yasama leksema ma’noli qismlarga bo‘linadi, chunki tilda yasama leksema bilan yonma-yon tub leksema ham mavjud boladi. Jumladan,
shaharlik, ishchan, kitobxon, bugungi, ko‘kar
kabi yasama leksemalar ma’noli qismlarga - morfemalarga bolinadi. Shunki hozirgi o‘zbek tilida bu yasalmalaming hosil bolishiga asos boigan shahar, ish, kitob, bugun, ko‘k kabi
leksemalar ham ishlatiladi. Tilda leksema iste’moldan tushib qolsa yoki uning yasama
leksema bilan aloqasi, bog'liqligi yo‘qolsa, yasama leksemaning morfemalarga boiinish xususiyati ham yo‘qoladi, natijada yasama
leksema tub leksemaga aylanadi. Tub leksemalar bilan uzviy aloqada boigan yasama leksemalar tilda ikki holatda - mustaqil ishlatiladigan leksema sifatida ham, affiks yoki boshqa leksema bilan birgalikda, bog’liq holda ham mavjud boiadi. Jumladan, yo ‘Idosh, go ‘zallik, tutqich,devoriy kabilar yasama leksemadir. Ular hozirgi o‘zbek tilida
mustaqil ishlatiladigan yo7, go‘za ltu t, devor kabi tub leksemalardan yasalgan. Yuksak, yuksal kabilar ham yasama
leksema, lekin ular tarkibidagi yuk, yuksa qismlari hozirgi tilda mustaqil ishlatilmaydi, balki bogiiq asos tarzida mavju. (tarixiy yasalish). Tub leksema bilan yasama leksema faqat morfologik jihatdangina emas, balki leksik ma’no anglatishi tomonidan ham
bir-biridan farq qiladi. Tub leksemaning ma’nosi bevosita shu leksemaning o‘ziga asoslanadi. Yasama leksemaning ma’nosi esa
uning tarkibidagi qismlaming - yasovchi asos va yasash vositasining ma’nolari orqali yuzaga chiqadi. Masalan, daraxt,suv, paxta, tuz, qo‘l kabi tub leksemalar borliqdagi narsalarni bevosita, to’g’ridan-to’g’ri anglatadi, ular shu narsalaming tildagi
shartli atamasi hisoblanadi. Daraxtzor, suvchi, paxtakor, tuzdon, qo‘lqop singari yasama leksemalaming ma’nosi esa tarkibidagi
qismlar ma’nosiga asoslanadi, shular orqali anglashiladi: daraxtzor - «daraxt kо’p bo‘lgan joy»; suvchi- «sug‘orish, suv
berish bilan shug‘ullanuvchi shaxs»; paxtakor - «paxta etishtirish bilan shug'ullanuvchi shaxs»; tuzdon - «tuz solib qo‘yishga beshinchi, ikkinchi),-ta (ikkita, uchta, beshta) kabi affikslar yangi miqdor bildiruvchi son hosil qilmaydi, balki son (miqdor) tushunchasini o‘zgartmagan holda, unga tartib. dona kabi ma'nolar qo‘shadi. xolos: (O‘n besh, besh yuz, besh yuz ming, besh
yuz million, о ‘n ming, о n besh ming kabilarda har bir so'z (son)c/z ma’nosida qatnashadi, ular birikib yangi bir so‘z (son)ni hosil
qilmaydi.Olmoshlar boshqa turkumga oid so‘zlar o'rnidaqoilanuvchi,umumiylik xususiyatiga ega so'zlar boiganidan yangi so‘zyasalish hodisasi bu turkumda deyarli yo‘q darajadadir.