Jizzax davlat pedagogika universiteti

OT YASALISHI
Hozirgi o'zbek tilining lug'at tarkibida ot turkumi juda ko'p so‘zlami birlashtiradi. Boshqa so'z turkumlariga nisbatan ot turkumining yangi so'zlar bilan boyib borishi ancha faol va uzluksiz davom etadi. Ot turkumining boyib borishi o‘zbek tilining asosan o‘z ichki vositalari asosida, shuningdek, boshqa tillaming ta’sirida sodir boladi. Hozirgi o‘zbek tilida otlar quyidagi usullar bilan yasaladi: 1)affiksatsiya usuli, 2)kompozitsiya usuli. Bular so'z yasashning
faol usullari hisoblanadi. Bulardan tashqari, qisrnan fonetik usul va semantik usul bilan yasalgan otlar ham bor. Affiksatsiya usuli bilan ot yasalishi Affiksatsiya usulida yasovchi asosga maxsus affiks qo‘shish orqali ot hosil qilinadi. Bu usul hozirgi o‘zbek tilida ot yasalishining eng faol, eng mahsuldor usullaridan biri hisoblanadi. Affiksatsiya usuli bilan ot yasashda ot, fei, sifat, ravish va boshqa turkum so'zlari asos bolib xizmat qiladi. Shunga ko‘ra bu otlar uch turga bolinadi: 1) ot asosidan yasalgan otlar;2) fe’l asosidan yasalgan otlar; 3) boshqa so'z turkumlaridan (sifat, ravish, son, taqlidiy so’z kabilardan) yasalgan otlar. Ot asosidan yasalgan otlar. Bu turdagi yasalishda asos Bolib ot so’zlar xizmat qiladi.Bunday yasalmalaming ma’nosi har vaqt yasash asosining ma’nosi bilan bogiangan, undan o'sib chiqqan boladi. Bu xildagi yasama otlarda yasash asosining ma’nosi bilan bogiiq ravishda shaxs, narsa va c/rin-joy, har xil mavhum tushunohalar ifodalanishi mumkin. Shaxs о tiara juda katta to'dani tashkil qiladi, anglatgan ma'nolarining xilma-xilligi, yasovchi affikslarning ko‘pligi, mahsuldorligi bilan boshqa to‘dadagi otlardan ajralib turadi. Bu otlar sof o’zbekcha affikslar hamda boshqa tillardan (asosan tojik tilidan) qabul qilingan yasovchi morfemalar vositasi bilan yasaladi. Hozirgi o'zbek tilida shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar quyidagilar: -chi, -Josh, -gar. (-k.ar), -kor, -bon, -dor, -shunos.-furush, -boz, ~xo ‘r. -paz, -soz, -do ‘z, -kash, -xon, -go ‘y, -navis,-parast.1.-chi. Bu affiks eng faoi ot yasovchi boiib, barcha so’z turkumlaridan (boshqa tillardan o'zlashtirilgan so'zlardan ham) otyasashga xizmat qiladi: ish-chi, tarix-chi, jang-chi, bo ‘z-chi, bo ‘yoq-chi, suv-chi, qiziq-chi, та ’ruza-chi, xizmat-chi, yolg‘on-chi, traktor-chi. haybarakalla-chi kabi.-chi affiksi polisernantik xususiyatga ega. Bu affiks orqali yasalgan otning xilma-xil ma’nolari bevosita.