İslam səNƏTİ azər miRZƏBƏY

Müctəzəc:

Anciliyən: Onun kimi.

Ruzi-pəncşənbə: Cümə.

Ələssəbah: Səhər.

Bəğayət: Nəhayətdə.

Əhli-elm: Alimlər təbəqəsi.

Dana: Bilikli, alim.

Abid: İbadət edən.

Gərm: İsti.
Aləti-hərb: Silah.

Sə’di-əkbər: “Böyük uğurlu ulduz” (Müştəri ulduzu).

Əsfcər:
Fazil: Fəzilətli, əxlaqlı.

Müdərris: Müəllim.

Kəc: Nəhs.

Xəvanin: Xanlar.

Quyəndə: Deyən-söyləyən.

Mütrib: Çalğıçı, rəqqas, yüngül adam.

Fasiq: Pis işlər görən.

Fəvva:

Nədim: Təlxək.
(Əbri Xacə ibn Adil tərəfindən hicri 864-cü (m.t. 1459-cu) ildə qələmə alınmış nücuma dair elmi əsərdən bir fəsil)
ŞE’R
Allah buyurdu: “Biz bir məcnun şairə görə tanrılarımızı tərk etməliyik?” -- dedilər. (Qur’an, Əs-Səffat, 37/36)

Haqq Təala buyurdu: “Şairlərə yalnız yol azmışlar uyar! Məgər görmürsənmi ki, onlar vadilərdə sərgərdan gəzib dolaşırlar? Onlar dedikləri şeylər əsasən yalandan ibarətdir” (Qur’an, Əş- Şüara, 26/224-226).

Burada söz saray şairlərindən gedir, onların işi birisini mədh edib, digərini əbəs yerə həcv etməkdir, dünyəvi mahiyyətli nəzm əsərləri yazmaqdır.

Əndəlusun məşhur sufi şeyxi İbn əl-Ərəbi (q.s.) Məkkədə ziyalı və nüfuzlu adamlarla tanış olmuşdu. Onların arasında ona qarşı ən çox hörmət göstərən adam Əbu Saca və onun savadı və dindarlığı ilə tanınmış bacısı olub. Bu adamın həm çox gözəl, həm də təqvalı, mərifətli bir qızı var idi. Bu tanışlıqdan sonra İbn Ərəbiyə ilham gəlmişdi və o, bunun nəticəsində, “Tərcüman əl-Əşfaq” divanını yazmışdı. Üləmalar, din alimləri bu şe’rləri oxuyandan sonra İbn Ərəbini tənqid etdilər, onların həddən artıq şəhvani və dünyəvi olduğunu bildirdilər. Buna görə şeyxin dostları tə’kidlə ondan xahiş etmişdilər ki, o, özünü müdafiə etmək üçün bir şərh yazıb bu ədəbi əsərlərin müsəlman ədəbinə zidd olmadığını sübut etsin. O, öz şərhində yazırdı ki, mən Məkkəi-mükkərəmdə çoxlu dəyərli, mədəni və səxavətli adamlarla tanış oldum... bu şeyxin bir bakirə qızı var idi. Onun çox cazibəli üzü var idi, adı isə Nizam olub. O, həm oxumuş, bilikli və həm də dinli, imanlı bir qız olaraq bu müqəddəs torpaqların müdriklərinin ən müdriki idi...

Bizim evdə tanınmış sovet şərqşünası A.Y.Krımskinin rusca yazdığı,1981-ci ildə, Bakıda, “Elm” nəşriyyatında çıxmış, “Nizami və onun müasirləri” kitabı var. Onun fikrinə görə Bakı alimlərinin Nizami Gəncəvinin nəsəbi haqqında yazdıqları fikirlərin əksəriyyəti səhv və yanlışdır.

Nizamının tam adı budur -- Şeyx Nizaməddin Əbu Məhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Zəki İbn Müəyyəd Gəncəvi. Yə’ni ki, şəxsi adı (ism) İlyas, oğlunun adı (künyə) Məhəmməd, atasının adı Zəki, babasının adı Müəyyəd, doğulduğu yer (nisbə) Gəncə, ləqəbi Nizaməddin, şe’rlərində istifadə etdiyi təxəllüsü Nizami və sufi təriqətində məqamı, rütbəsi şeyxdir.

Nizaminin öz əsərlərində yazdığı kimi onun anası Rəisə, kürd qızı olub. Fəqət, atasının əslinin nə olduğu haqqında qəti’ bir fikir söyləmək olmur. Onun atasının türk olması haqqında söylənilən fikirlər isə heç bir şeylə əsaslandırılmayıb. Nizaminin tam adında işlənilən isimlərin heç biri türk adları olmayıb, hamısı ərəb mənşəlidirlər – İlyas, Məhəmməd, Yusif, Zəki və Müəyyəd. Deyilənə görə kürdlər arasında ərəb adlarını götürmək adəti var.

Nizami valideynlərini hələ kiçik yaşında itirmiş və onu boya-başa çatdıran kürd dayısı Xoca Ömər olub. Tarixçilərə görə baş şəhəri Gəncə olan Aranın hakimiyyəti uzun müddət ərzində kürd sülaləsi Şəddadların əlində olub. Sonradan, Nizaminin yaşadığı dövrdə, hakimiyyət Atabəylərin, türk sülaləsinin əlinə keçib.

Bakıda çıxan başqa bir kitabda bir yerli müəllif yazır ki, türk ruhunu Nizamiyə aşılayan onun anası olub. Krimski bunu rədd edib deyir ki, Nizaminin özünün yazdığına görə onun anası əsli-nəsəbli kürd qızı olub.

Bu rus şərqşünasının yazdığına görə o vaxtlarda Cənub Qafqazın bütün şəhərlərinin əhalisi farsdilli xalqlardan təşkil olunmuşdu – fars, tat, kürd və talışlardan. Qafqazda həmçinin türk köçəri tayfalar da yaşayıb, ancaq, heyvandarlılıqla məşğul olduqlarından, onların yurdları şəhərlər deyil, dağlar, yaylalar olub. Məsəl üçün, Nizami yaşadığı zaman yazılan bir kitab, “Nüzhət əl-Məcalis”, o dövrdə, Gəncə, Aran, Şirvan və Azərbaycan (Təbriz və onun ətrafı) ərazilərində yaşayıb, yaradan yüzdən çox şairlərdən bəhs edir. Onların hamısı farsdilli olublar və, orada, bir nəfər də olsa türkcə yazan şairin adı çəkilməyib.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə türklərin dağlardan enib şəhərlərə axışması XVIII əsrdən sonra olub.

Rusiyanın arxiv sənədlərinə görə ruslar Bakını tutanda şəhər nüfusunun sayı 8 min olub və bunların tamamı tatdillilərdən təşkil olunmuşdu.

Bu səbəbdən Nizaminin atasının türk əsilli olma ehtimalı çox azdır.

Dərbəndin hakimi (Nizami onu Iran şahına oxşadaraq “Dərbəndin Darası” adlandırırdı) qıpçaq qızını kəniz kimi şairə hədiyyə etmişdi. Şair, ona görə bu, birinci, arvadından olan oğlunu, Məhəmmədi, əsərlərində “türkzad” deyərək adlandırmışdı. Fars dilində “türkzad” sözünü, adətən, fars atanın türk qızından olan oğlu üçün işlədirlər.

Nizaminin öz yazdığına görə onun əslikar ata yurdu Qum şəhəri olub. Sonradan, atası oradan köçmüş və Gəncəyə yerləşmişdi. Dünya şərqşünaslarının əksəriyyətinin fikrinə görə Nizamı “Qum” deyəndə Tehrandan cənubda yerləşən məşhur Qum şəhərini nəzərdə tuturdu. Ancaq, bizim bir alimimiz başqa bir mülahizə yürüdüb deyib ki, o, Kirovabadın (Gəncənin) ətrafında dolaşanda orada Qum adında bir kənd tapıb. Onun fikrinə görə Nizaminin ata yurdu bu kənd olub və adından göründüyü kimi bu türkdilli adamların yaşadığı yer olub.

Krimski bu mülahizəni də qəbul etməyib. O yazır ki, türk dilindəki “qum” sözünün yazılışında “vav” hərfi yazılır, halbuki, Nizaminin əsərlərinin əlyazmalarında bu sözdə “vav” hərfi yoxdur və buna görə, o, “Qom” (farsların təlləfüzündə olan) kimi oxunmalıdır. Bütün təzkirə kitablarında yazılana görə Nizaminin ata yurdu, vətəni elə bu, İranın Qum şəhəri olub.

Krımski yazır ki, Bakı alimləri Nizamini, zorla, hər cür fəndlə, türkləşdirmək, onun türkdilli bir adam olduğunu sübut etməyə çalışırlar, ancaq bunu heç bir şeylə, heç bir dəlillə, sənədlə əsaslandıra bilmirlər. Nizaminin türk dilini bilən adam olması müddəası heç bir sənəd vasitəsi ilə sübut olunmayıb. Onlar “Leyli və Məcnun”un müqəddiməsini tərcümə edəndə bə’zi sözləri təhrif edib, deyirlər ki, şair Şirvanşah padşahına bu əsərin türkcə yazılmasını təklif edib. Və, quya, sonradan padşah Nizamiyə cavab məktubu yazaraq deyib ki, türk dilində yazma, farsca yaz. Krimski deyir ki, əslində, əsərdə “ türk dili” (zəbane-torki) ifadəsi yazılmayıb “türkəsayaq” (torkane-soxən) ifadəsi işlənmişdi. Şirvanşah yazıb demək istəyirdi ki, bizim sədaqətimiz türklərinki kimi deyil, bizim danışığımız türklərinki kimi deyil.

Bizim dilimizdə “türkün sözü” ifadəsi var ki, bu da türklərin danışığının sadədil, bə’zən də kobud və ədəbsiz olduğunu bildirir. Fars ədəbiyyatında, Nizaminin və Xaqaninin əsərlərində, həmçinin, türk sözünü həm pis mə’nada (qəddar, zalım, çapıb-talayan, avam, quldur, köçəri, danışığını və ədəb qaydalarını bilməyən adam) və həm də yaxşı mə’nada (ağbəniz, girdə sifət, yaraşıqlı adam) işlənilirdi.

Şirvanşah hökmdarı bu sözləri deyərkən, əsərin kobud, avam adamlar üslubunda deyil, kübar adamlara yaraşan, şaha, saraya layiq şəkildə yazılmasını istəyirdi.

Bizim alimlər deyirlər ki, şah ona əmr etdi və şair onun əmrinə tabe’ oldu. Halbuki, şirvanşah Aranın başçısı olmayıb, başqa bir dövlətin şahı olub. Ondan başqa Nizami maddi cəhətdən müstəqil adam olub, sufi təriqətinin şeyxi olub, azad adam olub, saray adamı olmayıb. O vaxt yazıçılar ittifaqı, nəşriyyat, mətbəə, yazıçının yazdığını tənzim edən və ya qadağan edə bilən bir idarə olmayıb ki, təzyiq edib, zorla, onu nəyi-necə yazmağa məcbur etsinlər. O vaxtlar ədiblər indikindən çox-çox daha azad idilər. Məşhur təzkirəçi Dövlət-şaxın yazdığına görə Nizami kəramət sahibi, övliya sifət fərd idi. Ona görə Atabəy, hökmdar, Nizaminin dini məqamına dərin hörmət bəsləyərək, onunla görüşəndə, ehtiramla, əlindən öpürdü.

Deyilənə görə Nizami vaxtını üzlətdə keçirməyi tərcih edirdi, elə ki, hətta, şahlar da onun bu həyat tərzinə hörmət göstərirdilər. Məsəl üçün, Qızıl Arslan onu öz sarayına, qonaqlığa də’vət edəndə, şairə lazımlı hörmət göstərməkdən ötrü nökərlərinə, bütün içkinin, şərabın, musiqiçilərin və rəqqasələrin məclisdən yığışdırılmasını əmr etmişdi.

Görkəmli alim B.Çobanzadə yazır: “Türk dilinin saraya, ədəbiyyata, cameyə, mədrəsəyə, təkyəyə və əlhasil İslam aləminin ictimai müəssisələrinə girməməsinin başlıca səbəbi onun şəhərlərə girməməsidir... şəhər dili olmayan türkcə eyni zamanda ədəbi dil də ola bilməmişdir. Çünki ədəbi dil, hər şeydən əvvəl, hansı növdə olursa-olsun, şəhər dilidir. Köy və köçəbələrin toplandığı yurtlar yalnız müəllifi bilinməyən və yazısız xalq ədəbiyyatı meydana gətirə bilər”. Yə’ni, Nizaminin yaratdığı ədəbi əsərlər divan, yazılı ədəbiyyat növündən olub ki, onlar köçəri tayfa, qara camaat üçün deyil, əksinə, incə zövqlü adamlar, mədəni təbəqə, əyanlar, saray əhli, üçün nəzərdə tutulub.

Bə’zi yazı adamları deyirlər ki, guya, Nizami türk ədəbiyyatından bəhrələnib. Halbuki, o dövrdə türk ədəbiyyatı yalnız şifahi ədəbiyyatdan ibarət idi ki, Nizaminin şe’rində ondan heç bir əsər-əlamət yoxdur.

“Leyli və Məcnun” ərəb hekayəsidir. Bu əsər ona sifariş olunmuşdu. Nizami yazırdı ki, bu boş, mə’nasız bir əhvalatdır, əfsus ki, sifariş aldığıma görə mən dəyərli vaxtımı bu dastanı yazmağa sərf etməliyəm.

Onunla belə bə’zi tənqidçilər deyirlər ki, şair bu əsərində bədəvi ərəblərin həyat tərzini təsvir edəndə bu, daha çox, Gəncənin ətraf dağlarında yaşayıb köçəri həyat sürən türk tayfaların məişətini xatırladır. Görünür bunun da səbəbi onda idi ki, Nizami Ərəbistanda olmayıb və bədəvi ərəblərin həyatı haqqında az məlumatlı olub.

Bu aydın görünür ki, başqa əsərlərini yazanda, Nizami fars ədəbiyyatından, fars dastanlarından, əfsanələrindən faydalanmışdır. Məsələn, öz qərarı ilə yaratdığı mənzumələr --“Xosrov və Şirin” və “Həft Peykər” kimi. Nizami öz yazılarında fars dilli şairlər Sənainin və Firdovsinin əsərlərindəki mövzulardan çox-çox istifadə etmişdi. Simurq, Rüstəm və Zal, İsfəndiyar, Bəhrəm Gur və s. adlar, hamısı, fars əfsanələrindən götürülüb.

Onu da demək lazımdır ki, Səlcuq, Qəznəvi və başqa farslaşmış türk sülalələri özlərinin əsli-nəcabətli olduğlarını sübut etmək istəyirdilər. Elə ki, onlar özlərinin İran şahları, Səsanilərin nəslindən olduqlarına tə’kid edirdilər.

Bundan əlavə, Krimski yazırdı ki, günümüzdə, Nizaminin azəri türkcəsində yazdığı təxmin olunan əsərlərin tapılması haqqında cürbəcür uydurma məlumatlar eşitmək olur. Məsələn 1969-cu ildə Tehranda çıxan “Ettelahat” ruznaməsində, İranda böyük bir hay-küyə səbəb olan bir mə’lumat getmişdi. Xəbərdə deyilirdi ki, Rəşt şəhərində Nizaminin türki dilində yazmış olduğu divanının əlyazması tapıldı. Əlyazma yoxlandıqdan sonra onun saxta olduğu aşkar oldu. Buna baxmayaraq Bakıda çıxan “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti, ciddi alimlərlə məsləhətləşmədən, bu xəbəri özünün birinci səhifəsində dərc etdi.

Ümumiyyətlə, Nizami bizimdir, türklərindir kimi sərsəri söhbətlər yalnız XX əsrdə meydana çıxıb, əsəsən, sovet dövründə, sovet təbliğatçıları tərəfindən uydurulmuş, mə’nasız, sün’i bir məsələdir. “Fars dili yad bir dildir, bizim dil deyil” deyən adam Nizamini sevə bilməz, çünki bu dil, o şairin dilidir. Fars dilinə nifrət edən Nizamiyə də nifrət edir. Fars dili yad dildir deyən hansı məntiqlə Nizami bizimdir deyə bilər? Əslində, Nizami öz şöhrəti ilə, tam şəkildə, fars dilinə borcludur. Fars dilinin coğrafiyası geniş olub, beynəlmiləl bir dil olub. Bütün savadlı, mədəni adamlar Anadoludan tutmuş, Qafqazdan, İrandan, Türküstandan keçərək ta ki, Hindistana qədər olan ərazilərdə fars dilini gözəl bilirdilər, bu dildə yazılmış ədəbiyyatı oxuyurdular. Halbuki, türkdilli xalqların ləhcələri çox və müxtəlif olduğundan bu ləhcələrdə yazılmış əsərlər çox məhdud ərazidə tanınırdı, sərhədləri aşa bilmirdi. Sözün qısası, əgər fars dili olmasaydı, Nizami də olmazdı.

Bu yaxınlarda Bakı televiziyasında bir şərqşünas alim əsəbi şəkildə üzünü kameraya tutub dedi: “Bəsdir fars dilini pislədiniz, fars dilinə döşədiniz. Fars dili bizim, müsəlmanların əsas dillərindən biridir, mədəniyyətimizin dilidir”. Bunu eşidəndə mən sevindim ki, Azərbaycan Respublikasında, nəhayət, bir nəfər qeyrətli adam tapıldı və o, qabağa çıxıb haqq sözünü dedi.

1939-cu ildə, “Pravda” qəzetində, belə bir yazı getdi: “Yoldaş Stalin Azərbaycan şairi Nizami haqqında demişdi ki, bu şair əksər şe’rlərini farsca yazmasına baxmayaraq biz onu fars ədəbiyyatına verə bilmərik. O, şairin əsərindən iqtibas gətirib dedi, Nizami yazırdı ki, o, zorla fars dilində yazmağa məcbur edilmişdi. Şair deyirdi, mənə öz dilimdə, öz xalqım üçün yazmağa icazə vermirlər”.

Görünür, Stalin, elə türk xalqlarına olan sevgisinə görə, yüz minlərlə Qafqaz və Krım türkünü Sibirə, sürgün edib, ölümə göndərmişdi. Stalinin İranın şimal ərazilərini zəbt edib, sonradan oranı sovetin ərazilərinə qatmaq niyyəti var idi. Görünür ki, bu Nizami məsələsi də ona İran əleyhinə təbliğat aparmaq üçün lazım idi, bir növ təcavüzə hazırlıq məqsədini güdürdü.

O vaxtlar, Səməd Vurğun bir məruzəsində demişdi: “Mənfur xalq düşmənləri, millətçi müsavatçılar, pantürkistlər və başqa xain ünsürlər təkcə ona görə ki, Nizami öz əksər şe’rini farsca yazmışdı onu öz xalqından ayırmaq istəyirdilər. Lakin, fəhlə kütləsinin dahisi, bizim atamız, rəhbərimiz, yoldaş Stalin, Azərbaycan xalqına onun böyük şairini qaytardı”.

1945-ci ildə Bakıda Nizami muzeyi tikildi. Stalinin Nizami haqqında söyləmiş olduğu sözlər qızıl hərflərlə muzeyin daxilində divarda həkk olundu.

Bu yaxınlarda İnternetdə doktor Əli Dostzadənin, əsasən, ingiliscə yazılmış, 400 səhifəlik “Nizami Gəncəvinin nəsəbinin siyasətləşdirilməsi: İranın tarixi şəxsiyyətinin İrandan ayırmaq təşəbbüsləri” adlı məqaləsini başdan axıra gedər oxudum. Orada da elə bu məsələlər barəsində danışılırdı.

Günümüzdə də, Bakıda, İran İslam Cümhuriyyəti əleyhinə təbliğat aparılanda bu, Nizami məsələsindən istifadə edilir.

Bir il bundan qabaq, Bakıda, e’tiraz səsləri ucalmağa başladı. Qəzetçilər hay-küy saldılar ki, bizim Azərbaycan şairini mənimsəmək məqsədi ilə İranda fars şairləri müntəxəbatı kitabı çap edilib və ora Nizaminin də adı əlavə olunub. Bu və buna oxşar söhbətlər hamısı axmaq söhbətlərdir. Nizami fars dilində yazıb və təbii ki, o, fars dilli şair sayılmalıdır. Qərb ölkələrində də, həmçinin, fars dilli şairlərin müntəxəbatları nəşr ediləndə ora Nizamini də daxil edirlər. Yoxsa, onu türk dilli şairlər siyahısına salmalıdırlar? Hansı məntiq ilə?
Keçmişdə Avropada İrana “Persia” deyirdilər. XX əsrdə İran hökumətinin müraciətindən sonra hər yerdə “İran” adından istifadə olunmağa başlandı. İngiliscə “Persian poet” deyiləndə bu söz həm “İran şairi”, həm “fars şairi” və həm də “fars dili şair” mə’nasını verir.

Fars şairlərinin müntəxəbat kitablarına Sənai, Rudəki, Əmir Xosrov Dəhləvi, Cəlaləddin Rumi (Bəlxi), Xaqani kimi fars dilli şairlərin adlarını salırlar. Halbuki, Sanainin yaşadığı yer Əfqanıstanın Qəznə şəhəri idi; Rudəkinin vətəni isə, bu gün, Tacikistan adlanan yerdir; Əmir Xosrov Dəhləvi Hindistanlıdır; Cəlaləddin Ruminin doğulduğu yer Əfqanıstanın Bəlx şəhəri olub; Xaqaninin vətəni Şirvan olub. Bu gün Türkiyədə Cəlaləddin Rumini türk ədəbiyyatına aid edirlər, halbuki o, bütün əsərlərini fars dilində yazmışdı və onun vətəni Əfqanıstan olub, Anadoluda yaşamasına baxmayaraq, o, türk dilini zəif bilmirdi.

Nizami sağ olanda əgər biri ona belə sual versəydi, “Siz azərbaycanlısınızmı?”, o, təbii ki, cavab verərdi, “Xeyr, mənim vətənim Arandır, mən Gəncəliyəm, Arazın o tayında, yə’ni ki, Azərbaycan vilayətində heç vaxt olmamışam”.

Mənim demək istədiyim odur ki, Nizami və Xaqani Azərbaycan şairləridir deyilsə, bu, heçdə məntiqli görünmür. Xaqani Şirvan şairidir, Nizami Aran, Gəncə şairidir desək daha düzgün, daha məntiqli çıxar. Çünki XX əsrdən əvvəl Qafqazda “Azərbaycan” adında dövlət, və ya yer olmayıb. Müsəlman coğrafiyasına və tarixinə görə “Azərbaycan” Araz çayının o tayında, Təbriz şəhəri ətrafındakı ərazinin adıdır.

Rusiya ordusu Qafqaza soxulandan qabaq Tiflis, Gəncə, Dərbənd, Şuşa, İrəvan və Bakı İran dövlətinin şəhərləri, əraziləri olub. Ruslar Cənubi Qafqazı zəbt edərək sərhədləri dəyişib İranın bu tarixi ərazilərini Rusiya dövlətinə əlavə etmişlər. O vaxtlar ruslar Bakıda, Dərbənddə, İrəvanda, Gəncədə yaşayan müsəlmanların hamısına, ümumən, “persı” (farslar), yə’ni ki iranlılar deyirdilər, çünki bu müsəlmanlar qabaqca İran şahının rəiyyəti olub, İran dövlətinə aid olublar.

Başqa bir misal çəkim. Bakıda Füzuliyə “Azərbaycan şairi” deyirlər. Halbuki, Füzuli Bağdadda yaşayıb və o vaxt İraq Osmanlı Dövlətinin tərkibində olub. Bu gün, Türkiyədə Füzuliyə “Osmanlı şairi” deyirlər və, məncə, bu məntiqə sığan sözdür, bu cür demək daha düzgün olar.

Bizim alimlər bunu bu cür əsaslandırırlar ki, onun dili, daha çox bizim ləhcəyə, azəri (İran) türkcəsinə daha yaxındır. Mən bununla razıyam. Lakin, “Füzuli Azərbaycan şairidir” deyiləndə bu cümlə, mənə, çoxda məntiqli görünmür. “Səməd Vurğun Azərbaycan sovet şairidir” sözünə mənim heç bir e’tirazım yoxdur. Yə’ni ki, Sovet İttifaqının Azərbaycan Respublikasının şairi.

Bir yerdə oxumuşdum ki, bir yəhudi sovet şərqşünası Moskvada, bir məruzədə, fars dilli şairlərinin hamısının yəhudi əsilli olduğunu iddia etmişdi. Yə’ni ki, bu yəhudi millətçisinin dediyinə görə Firdovsi, Rudəki, Nizami, Xaqani, Sə’di, Rumi, Hafiz, Xəyyam və s. hamısı yəhudi olublar. Halbuki bunlar hamısı müsəlman olublar, şair olmaqla bərabər həm də İslam dininin ulu xadimləri olublar. Eləsi demək istəyir ki, yəhudi irqi ağılına görə başqa irqlərdən üstündür və buna görə dünya tarixində olan bütün dahi şəxsiyyətlər, hamısı, yəhudi irqinə mənsub adamlar olmalıdır.

Buna oxşar şeyi başqa bir kitabda da oxumuşdum. Amerikanın bir ali məktəbində bir tələbə yəhudi əsilli professora sual verir ki, “Nə üçün keçmişdə müsəlman aləmində hədsiz dərəcədə iste’dadlı, ağıllı, elmli adamlar var idi, bu gün isə, yoxdur?” Professor cavab verdi ki, o alimlərin, şairlərin hamısı yəhudilər olublar. Sadəlövh Amerika tələbələri yəhudi professorun bu yalanını qəbul etdilər, onun sözünə inandılar. Bu tələbələr yanlışlıqla belə düşündülər, “Bu gün Amerikanın əksər tanınmış adamları, alimləri, şairləri, yazıçıları, vəkilləri, siyasətçiləri yəhudi millətindəndir, görünür ki, bu müsəlman dünyasında da belə olub”.

İngiltərədə “Ermənistan” (“Armenia”) adında bir kitab, albom çıxmışdı. O, bir ingilis professorunun kitabı idi. O, yazırdı ki, ermənilər ona “Durnalar” şe’rini oxuyub onun müəllifinin erməni olduğunu söyləmişdilər. Adını soruşanda, onlar “Vidik” dedilər. Başa düşdüm ki, erməni xalqı onu nəvazişlə “Vidik” adlandırır, halbuki bu şairin həqiqi adı “Frederik” olmalıdır, xristian adı olub. Müəllif sonra əlavə edir, mən başa düşdüm ki, şair bu şer’i, ermənilər türklər tərəfindən yurdlarından qovulanda, qəriblikdə yazmışdı. O, bu şe’rdə, bu cür qəmgin-qəmgin, ermənilərin vətən həsrəti çəkdiyi haqqında danışır. Halbuki bu ingilis professorunun dediyinin əksinə olaraq, biz hamımız yaxşı bilirik ki, bu şe’ri yazan adam erməni deyildir, o, nə “Vidik”dir, nə də ki, “Frederik”dir – o, bizim şair, Vidadidir.

Atam anamla birlikdə bir yerə qonaq getmişdi. O məclisdə Əliağa Vahid də var idi. Bir vaxt keçdi və atama xəbər çatdı ki, şair anamı görəndən sonra ilhamlanıb, bir şe’r qoşmuşdu və orada onun al yanaqlarını Qubanın almasına bənzətmişdi.

Mənə görə, şair olsun və ya başqası olsun, bu iş müsəlmanın adətinə zidd olan bir hərəkətdir. Avropadan, xrisitan cəmiyyətindən fərqli olaraq müsəlmanlar arasında bir kişinin başqa kişinin arvadına şe’r qoşması, onun yaraşığınıi tə’rif etməsi məqbul deyil, pis qarşılanır. Bizdə bu, tərbiyəsizlik sayılır.

Sovet vaxtı Bakıda muğamat oxuyan bir müğənni dəbə düşmüşdü. Adamlar onun oxumağını bəyənirdilər. Pəhlivana oxşayan, keçəl, yekəbaş bir kişi idi. Bir gün o televiziyada özündən, öz yaradıcılığından, şe’r yazmaq qabiliyyətindən danışdı. Sonra, yoğun səslə, bir mahnı oxudu, iki misrası yadımda qaldı. “Ay qiz, qoltuğunun altında iki yemiş, hara gedirsən...O kişini burax, mənə gəl”. Oxumağı qurtarıb dedi, heç kəs inanmır ki, bu sözləri, bu şe’ri mən özüm yazmışam. Mənə deyirlər belə gözəl şe’ri sən yaza bilməzsən, yəqin ki, onu Füzuli yazıb. Və axırda dedi, vallah-billah, bunun sözlərini mən özüm yazmışam!

Günümüzdə millət bu vəziyyətə düşüb ki, cəmiyyət elə səviyyəyədədir ki, bu cür əvam, axmaq adamı Füzuliyə tən edirlər, onun gic-gici şerlərini Füzulinin irfanı gəzəlləri ilə bir səviyyədə olduğunu zənn edirlər.

Təbrizdə əntiq dükanında bir nəfərlə təsəvvüf barəsində söhbət edirdik. O, fars idi. Dedi, sizin şairiniz Füzuli də sufi idi, irfani gəzəllər yazırdı. Ancaq o, deyəsən, çox da böyük dərəcəli sufi olmayıb, sufi yolunun ulu məqamlarına ulaşmamışdı. Təsdiq etdim, mənə görə də bu belədir.

Bu rahın ulu məqamına çatmaq hər sufiyə qismət olmur. Deyilənə görə, mütəxəsislərə görə onun qələmi çox qüdrətlidir, sənətkarlığı başqa şairlərdən üstündür. Ancaq Füzulnin adı, sufi aləmində çox tanınılmır, adı ulu şeyxlərlə bir yerdə çəkilmir.

Sovet vaxtı bir yəhudi əsilli amerikalı ruhi xəstəliklər həkimi Fizulinin gəzəlləri barəsində bir elmi iş yazmışdı. Bu adam Ziqmund Froydun çox əcaib, qeyri-elmi bir nəzəriyyəsinin tərəfdarlarından idi ki, bunlar özlərini ifrat bir dərəcədə cinsi məsələlərlə məşğul edirlər. O, yazırdı ki, Fizulinin qəzəllərini təhlil edərək bu fikrə gəlmişəm ki, şairin çox yanığlı bir şəkildə qadın sevğısindən danışması onu göstərir ki, o, ömründə heç bir qadınla yaxın ünsüyyətdə olmayıb, cinsi əlaqəyə girməyib. Bakının bir alimi isə ona cavab olaraq məqaləsində yazır ki, bu amerikalı Fizulinin tərcümeyi-halını bilmir, onun evləndiyini və oğlu olduğundan xəbəri yoxdur. Bu yerli alim də qəzəllərin qadın sevğısındən bəhs etdiyinə tə’kid edir. Halbuki Fizulinin qəzəlləri zahiri görünüşünə görə sevgi şe’rlərinə oxşadığına baxmayaraq, əslində Allah sevğısındən bəhs edir, dini mahiyyətlidir.

***
Keçmişdə, İslam tarixinin şanlı və möhtəşəm dövrlərində, sufi təriqətlərin cəmiyyətdə tutduğu yer hələ möhkəm olanda, mütəsəvvüf şairlər öz əqidələrini təbliğ etmək üçün şe’rdən bir vəsait kimi istifadə edirdilər. Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi sufi şairlərin gizli, rəmzli dilləri vardı ki, adi adamlar onu, bu “quş dili”ni, başa düşmürlər. Necə ki, Nəsimi deyirdi:

Xəttü xalun məntiqi-teyrdür əhli-vəhdətün,

Quş dilin sən tərcüman etmək dilərsin, etməgil.

Digər şe’rdən bir beyt:
Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,

Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

Bu gizli dilin bə’zi rəmzləri bunlardır:
Aşiq – dərviş, sufi.

Canan – Allah.

Badə -- ilahi sevgi.

Büt – Allah.

Bütpərəst – Allaha sitayiş edən sufi.

Əbru – qaş; Musanın möcüzələri.

Beytül-müqəddəs – Qüds; sufi şe’rində isə, dünya sevgisindən təmizlənmiş qəlb.

Xarabat – meyxana, şərabxana; sufinin maddi vücudunu məhv edib rəbbani sirlərə qərq olma halı.

Cəlal – ululuq; insanın gözündən Allahı örtən pərdə.

Cəmal – gözəllik; “yarın” (Allahın) görünüşünün sufiyə təcəlli etməsi.

Dəhan – ağız; Allahın insana danışması halı.

Dünya -- adamı Allahdan ayıran hər hansı bir şey.

Deyr – monastır; dünya, məhrumluq yeri.

Zülf – Allahın sirri.

Şərabxana – aləmi-qeyb.