İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci Mehmet ŞİMŞİR ÖZ

Dîvân Kelimesinin Öteden Beri Bilinmesi ve Kullanılması; Yukarıda “Dîvân” kelimesinin kökeni 
hakkında bilgi verirken ifade ettiğimiz üzere kelimenin Arapça asıllı olduğunu söyleyenler ve delillerinden 
hareketle
‡‡‡‡‡‡‡
dîvân sistemi kullanımının Araplar için çok yabancı bir uygulama olmadığını tahmin 
edebiliriz. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in bu uygulamadan haberdar olup devlet idarî mekanizmasında bunu 
kullanıma sokma konusunda bir zorluk çekmediğini ön görebiliriz. 
Beytü’l-Mâl ve İşleyişi; Hz. Peygamber döneminde Beytü’l-Mâl’in kurumsal bir yapı hüviyetinde 
işleyişinin, özel mekânının ve özel görevlilerinin bulunduğu birçok rivayette geçmektedir.
§§§§§§§
Tüm 
rivayetler incelendiğinde; zekât ve ganimet mallarının toplanıp kayıtlarının tutulduğu, görevlilerinin ve 
bunların uyduğu hesaplama usullerinin varlığı, devlet gelirlerinin neler olduğu, bu gelirlerin nerelere 
harcanabileceği, kimlere dağıtılabileceği vs. görülebilmektedir. Hatta Kalkaşendî, Hz. Ebu Bekir 
*******
Bu konuda geniş malumat için bkz.; Cehşiyârî, 1980. 
†††††††
Konu hakkında geniş bilgi için bkz.; Kettânî,1990: I/199-309; A’zamî, 1994: I/367-464. 
‡‡‡‡‡‡‡
Konu ile ilgili bilgi için bkz.; Ahmed b. Hanbel, trz.: VI/240; İbn Manzûr, 1299-1308: XIII/166; İbn Kuteybe, 1909: 3; 
Kalkaşendî, 1987: I/121; Dûrî, 1994: IX/378; Aykaç, 1997: 39-40. 
§§§§§§§
Konu hakkında Hz. Hasan’ın “Rasulullah beni sadaka odasına götürdü” rivayeti başta olmak üzere, Hz. Ömer, Bilal-i 
Habeşî, Ebu Ubeyde b. Cerrah ve Muaz b. Cebel gibi şahısların Beytü’l-Mâl görevlisi olduklarına dair rivayetler ve geniş bilgi için 
bkz.; Erkal, 1992: VI/91-94; Yeniçeri, 1994: III/245-395; Ebu’l-Ulâ Mardin, 1997: II/591.

---

Mehmet Şimşir 
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 

38 / 2017 
280 
döneminde Beytü’l-Mâl’in varlığı ve işleyişinden bahsederek Hz. Ömer’in onun Beytü’l-Mâl görevlisi 
olduğunu zikretmektedir (Kalkaşendî, 1987: I/413). İbn Sa’d, Suyûtî, Kâsânî ve Huzâî de Hz. Ebu Bekir 
döneminde bu dîvânın varlığı ve işleyişini kabul etmekte, bununla ilgili rivayetler aktarmaktadırlar (Suyûtî, 
trz.: 88; Kâsânî, 1328: II/44-45; İbn Sa’d, 1968: III/186, 213; Huzâî, 1985: 246-247). Hz. Ebu Bekir’in 
tüm din ve devlet işlerinde Hz. Peygamber’i aynen takip ettiği, hemen hemen hiçbir konuda ilave ya da 
eksiltme yapmadığı, kendisine “Allah’ın Halifesi” denildiğinde buna karşı çıkarak “Ben Rasulullah’ın 
Halifesiyim” (Ya’kûbî, trz.: II/136; Ahmed b. Hanbel, trz.: I/10-11; İbn Sa’d, 1968: III/183-184) dediği 
herkes tarafından bilinen ve kabul edilen bir durum olduğuna göre bu kurumun Hz. Peygamber zamanında 
işleyişine başladığı ifade edilmelidir. Hz. Ebu Bekir döneminde, daha önce başlamış olan Beytü’l-Mâl 
işleyişi aynen devam etmiştir. Zekât, fey, harac, öşür vs. gelirleri ve bu gelirlerden yapılan harcamaları, 
başta halife olmak üzere devlet memurlarının maaşları, belirli kimselere ödenen atâlar önceki usul üzere 
kalmıştır.
********
Dolayısıyla Hz. Ömer döneminden önce “Beytü’l-Mâl” ya da “Hazine Evi” adı altında 
malî bir kurumun, bununla alakalı defterlerin ve ilgili memurların varlığı kesinlik kazanmaktadır.