İncelemeleri

hiləci 

: ütrük

ka. 

kələkbaz. yalançı. ütücü adam.  

him 

: im. ilmək. hər nəyin dibi, bəki, bərki. pey. kök. bəq. bək. bek. 

bey. təməl. ul

ka. 

ol. püf. 

- ilməyin bilir, gizlədir. 

 

hirs 

: qaqıq. qaqış. qəzəb. acığ.  

hirsləndirmək: qaqıtmaq

ka

. qızışdırtmaq.  

hirslənən: qurulqan

ka

. qurulan. qızan. qaqan. qağan.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

291 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

hirsli 

: ısrın

ka

. tutuq. büzük. ısrım

ka. 

bədəxlaq.  

hoblanmaq 

: pürkələnmək

ka. 

atılmaq.  

hopmaq: öpmək. opmaq. içərmək. içmək.  

hopum 

: 

opum

. 

öpüm

. 

höpüm

. yudum. bir kərəlik yeyim, içim. 

- bir 

opum mun: bir udum sup.  

horlanmaq

 : 

orlanmaq. hörlənmək. örlənmək. bəlirmək. çıxmaq. 

yüksəlmək.  

hovlanmaq 

: ürülmək

ka

. hürülmək. pülənmək. qabarmaq. 

üflənmək. yellənmək. şişmək. şişirilmək 

höpüm 

: 

<>

 

opum 

höpürtmək 

: öpmək. sormaq. içəri çəkmək.  

hörgü 

: h

örgü

. örgü. örtü. 

- işin örtüsün örgüsün açın.  

hörkə 

: hörək. kültür.  

hörkən 

: dartıq

ka

. ip. bağ. sarqı.  

hörlənmək

 : 

örlənmək. orlanmaq. horlanmaq. bəlirmək. çıxmaq. 

yüksəlmək. 

- ay qopup evlənib, ağ bulut hörlənib. 

 

hörmək 

: qablamaq. sarutmaq

ka

. sarıtmaq. sardırmaq. səritləmək. 

sarmaq.  

hörüm 

: örum. urum. orum. hörüm. kəsim. dəsdə. 

- bir hörüm ot:

 

bi 

örum ot. bir oraqta biçilən ot

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

292 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

höyük 

: oyuq

ka

 hüyük. ürkü. qolçaq. mətərsək.  

hurralamaq 

: urlamaq. hurra çəkmək.  

huĢlu 

: 

1. 

osuq. oyuq. açıq könül. 

2. 

ayıq. azıq

ka

. başlı.  

huĢluq 

: huşluluq. uzuqluq

ka. 

usuqluq. oyaqlıq. usluq. 

(# uyqluq: qəfillik).  

huĢtaq

6

 

: fışqa.  

hüccüləmək: üzükləmək. üjükləmək

ka

.  

hündür 

: ağız. uca. asuq. ısuq. uca.  

hündür 

: şişik. dik. qom

ka. 

kom. 

 

hünər 

: ərdəm

ka

. fəzilət. ədəp. tərbiyə. - 

ərdəm başı dil.  

hünər 

: uyluq

ka

. sənət.  

hürdürmək: gəritmək

ka

. qarıldatmaq. havlatmaq. bavıllatmaq

6

. səsin 

çıxarmaq.  

hürmək 

: ürmək. püləmək.  

hürülmək: ürülmək

ka

. hovlanmaq. pülənmək. qabarmaq. üflənmək. 

yellənmək. şişmək. şişirilmək 

hüyük 

: höyük. oyuq

ka

 ürkü. qolçaq. mətərsək.  

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

293 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

 

ı 

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

294 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

ıçqınmaq

ka

: 

açqınmaq

. açılıb buraxmaq. qaçırmaq. əldən vermək, qoymaq, 

yelləmək. 

- yaxadakın yalayan, əlindəkin ıçqınur: qaçırır. - ovu 

ıçqındın, quşu ıçqınma: ovu əldən verdin, quşuvu əldən vermə.  

- ər ıçqındı: 

1

. əldən qoydu. 

2. 

açılıdı. bara qoydu. yazdaki suvlın 

izləyib, evdəki toyuğu ıçqınma.  

ıq tutmaq

ka

: hıçqırıq tutmaq. hıq tutmaq·.  

ıqılac

ka

 

: yolaq. yorqa. qılıqlı yatımlı, yaxcı uyqun olan nərsə. asil. 

yügrük at. 

- alp əri yavrıtma \\ ıqılac arxasın yoğrutma: yaxcı əri 

pisləmə, ayğır yağırın yaralama, incitmə. yolaq, minik verən atın belin 

incitmə.  

ıqlamaq

ka

: ağlamaq. yığlamaq.  

ıqlaĢmaq. ağlaşmaq. sıxtaşmaq. bağrışmaq. kükrəşmək.  : yıqlaĢmaq. 

sıqtaĢmaq. carlaĢmaq.  

ıqlaĢmaq

ka

: ağlaşmaq. yığlaşmaq. sığtaşmaq. carlaşmaq. sıxtaşmaq. 

bağrışmaq. kükrəşmək.  

ıldurmaq

ka

 : endirmək. indirmək. buqurmaq

ka

. - 

ağdıran kimdür, ıldıran kim.  

ılıq 

: 

yılıq

ka

.  

ılımqa

ka

 

: yazan. katib. alımqa.  

ılınmaq

ka

  : ilinmək. ilişmək. tutulmaq. uğramaq. taxılmaq. - 

quş duzağa 

dən üçün ılınur.  

ılıs 

: 

bax

 

>

 

iləs

.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

295 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

ılıĢ 

: 

iliĢ

. 

1

. 

dosd. yoldaş. 

2

. 

uyu. həmrah. 

- bir özü iki ılıĢı, uyuşü, 

yoldaşı.  

ılıĢmaq 

: 

iliĢmək

ka

   :  

ılıĢmaq

ka

: ilişmək. enişmək. ilgəkləşmək. yoldaşlıq edmək. çaltışmaq. 

asışmaq. qoşulmaq. qurşaşmaq. 

- bu yolda bizə ılışan yox. - 

gedən başda onunla ılıĢıb deddib, dönən başda tək qaldım.  

ılıtmaq

ka

: qızdırmaq. təb eləmək.  

ılqım 

: ilərti. xiyal.  

ılqım 

: sağış

ka

. sərab. 

- sağış sağıdı: səraba qapındı.  

ılqın 

: sağıq

ka

. yalqın. sərab.  

ılqın 

: y

ılqın. ilgin

 (

<

 iliĢmiĢ). 

alqın. qonuq. yolçu. müsafir.  

ılmaq 

: yollanmaq. 

- qoyu ıldı: aşağ geddi.  

ılpıĢmaq: yılpışmaq

ka. 

yapışmaq. ilgişmək. - nə mənə yılpışırsan.  

ılsamaq

ka

: ilsəmək. enmək istəmək. ensəmək.  

ımqa

ka

 

: imaq. qamı. xəznəçi. təhsildar.  

ınğan

ka

 

: inğən. dişi dəvə.  

ınğramaq

ka

: dəvə inləmək.  

ınğranmaq

ka

: inləmək.  

ınğraĢmaq

ka

: inləşmək.  

ınğratmaq

ka:

 inlətmək.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

296 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

ınıĢmaq

ka

: enişmək. inişmək.  

ır 

 

: 

ır

ka. 

yır

ka

. 

1. 

qoşma. türkü. hava. musiqidə ırlama. 

qazəl. 

2. 

ıra. yıra. ıraq. uzaq. 

3. 

utanma. ar. ıra. ırra. ir.  

ıra 

 

: 

ıra

ka

 

utanma. ır. ir. ırra.  

ıraq 

: ıra. yıra. uzaq. ayrı, ilgisiz düşən tanış, qohum.  

ıraqlanmıĢ: ısrıq

ka. 

qovuq. qopuq. dışlanmış (

dişlənmiş

). rədd olunmuş. 

məlun. 

 

ıraqlaĢdırmaq: yıratmaq

ka

. ıratmaq. uzaqlaştırmaq.  

ıraqlaĢmaq: yıramaq

ka

 : yarımaq. yarılmaq. uzaqlaşmaq.  

ıraqlıq 

: yıraqlıq. uzaqlıq. uzunluq.  

ıramaq 

: 

ırqamaq

. 

yıraqmaq

. uzaqlaşmaq.  

ıratmaq 

: yıratmaq

ka

. ıraqlaşdırmaq. uzaqlaştırmaq.  

ırqaq

ka

 

: ilgək. çəngəl.  

ırqaq

ka

 

: irgək. çəngək. qullab.  

ırqalmaq

ka

: 

bax

 

>

 

irqalmaq

. yırqalanmaq. sallanmaq.  

ırqamaq

ka

: yırqalamaq. sallamaq.  

ırqanmaq

ka

: yırqalanmaq·.  

ırqaĢmaq

ka

: ırqalamaq.  

ırqat 

: tutuq. işçi. əkir. əcir.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

297 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

ırqatmaq: 

1. 

ıratmaq. yıratmaq

ka

. ıraqlaşdırmaq. uzaqlaştırmaq. 

2. 

ırqalatmaq. yırqalatmaq. sallatmaq. silkəmk. - 

ağac yemişin 

ırqatdıq.  

ırlanmaq: 

irlənmək

. ır bulmq

ka

. tər bulmaq. tərləmək. utanmaq. 

- bu işlərdən 

ırlamazmı. tərləməzmi: 

 

ırmaq 

: üzüksu.  

ırmaqlı 

: arıq. arx. 

- ırmaqlı: arıqlı

ka

.  

ırra

ka

 

: utanma. ır. ir. ıra.  

ırtalıĢ 

: 

irtəliĢ. 

1. 

arayış. axtarış. tə'qib. 

- irtəli nə: aranan nərsə. 

2. 

təhqiq.  

ırtaĢ 

: 

irtəĢ

ka

. 

irtiĢ

. 

əriĢ

. 

yırtıĢ

. 

yırtaĢ

. 

yirtəĢ

. 

yartıĢ

. irişmə. çəkişmə. 

savaş.  

ısı 

 

: 

ısın

. xoş. yapışan. gözəl. iyi. 

(# ısız: yava. şərr. pis. 

kifir)

 

ısıq

ka

 

: 

isik

. 

1. 

doğu. şırıq. şərq. 

(# savaq: soyuq. batı). - ısıq savuq: 

doğu batı. 

2. 

isik. həyalı. uyan. uyat. uğqa. uğaq. oğaq. 

3. 

sıcaq. 

4. 

saf. açıq. gen. - 

isiq yer

ka

: uzayıb gedən bozqır. 

 

ısıqlııq

ka 

: 

isiqliıq

ka. 

1. 

səvdalı. seviklik. 

2. 

sıcaqlıq. mehribançılıq.  

ısılmaq

ka

: yesilmək. yasılmaq. azalmaq. əksilmək.  

ısın 

: 

ısı

. xoş. yapışan. gözəl.  

ısınmaq  : isiqləmək. qızışmaq. ısışmaq

ka. 

isişmək. səvmək.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

298 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

ısınmaq  : 

isinmək

. sevmək. xoşlanmaq. xoşu gəlmək. 

- birbirizə isinin: 

birbirizə sevilin.  

ısırqanmək

ka

: 

isirqenmək

ka. 

qızışmaq

. 

 

ısırmaq

ka

: 

1. 

soxmaq. sığırmaq. sığdırmaq. yerləştirmək. 

2. 

dişləmək. 

- 

heyva bərkdi, ısırma: dişivə salma.  

ısırmaq

ka: 

pöşləmək. pöttəmək. yaxcı pişirməmək, çiğ qaldırmaq. issitib 

götürmək. öldürmək. - 

göyü pöĢlə: ısır:  

ısırtmaq

ka

: dişləmək.  

ısıĢmaq

ka

: isişmək. ısınmaq.  

ısız

ka

 

: 

isiz

. 

əsiz

. 

əssiz

. 

ıssız

. 

isiz

. 1. 

ısıqsız. həyasız. 

- ər isiz diləkdi: kişi 

pisliyə ad çıxardı. 

2. 

pis. kötü. xərab. fasid. şərr. pis. yava. kifir

. (# 

ısı: iyi. xoş). - ısızlığı anınma: yamanlığı düşnmə, işləmə. 

3. 

görkəmsiz, quraq nərsə. 

4. 

ətaci. 

5. 

darqaşayıd. küçə uşağı. 

aralıqda yava yavuz işlər görən. 

6. 

əsiz. əssiz

ka

. ıssız. isiz. 

yazıq. təssüf. hayıf. əfsus. diriğ. 

7. 

şuluq. ələ. avuca sığmayan. 

haşarı cocuq. utanmaz. arsız. ırsız. yaman. kötü. həşər.  

ısızlanmaq

ka

: isizlənmək

ka. 

səvimsizləşmək. yaramazlaşmaq. 

duzsuzlanmaq. sırtılmaq. şuluqluq edmək.  

ısızlıq 

: 

isizlik

ka

. 

ıssızlıq. yamanlıq. kötülük. həşərlik. şərrlik. pislik. 

yavalıq. yamanlıq. kötülük. həşərlik. şərrli. 

(# ısı: iyi. xoş). - 

ısızlığı anınma: yamanlığı düşnmə, işləmə. 

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

299 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

ıslanmaq: sulanmaq. çilənmək

ka

. çiminmək. yaşlanmaq. tərləmək.  

ıslatmaq: çiləmək

ka

. çilətmək. çiylətmək

ka

. çiğlətmək

ka

. yaşartmaq. 

sulamaq. ölləmək. tərlətmək.  

ıslıq çalmaq: sıqırmaq

ka

. fışqa çalmaq.  

ısraq

 

: 

1. 

öz kefinə gəzən. rind. comərt. 

2. 

qısraq

. 

qısrıq

. qısqın. 

özündə olan. özünə çəkilən.  

ısrıq

ka

 

: qovuq. qopuq. ıraqlanmış. dışlanmış (

dişlənmiş

). rədd 

olunmuş. məlun. 

- elindən ısrıq, özükdən (özündən) üzrük, 

savından dönrük: eldən qovulmuş, sevikdən ( eşqdən) üzülmüş, 

əhdindən dönmüş. 

 

ısrılmaq

ka

  : ısırılmaq.  

ısrım

ka

 

: 

1. 

tutuq. büzük. 

2. 

bədəxlaq. hirsli. 

- ısrım kiĢi

ka

: suratsız. sıxıntilı 

adam.  

ısrın

ka

 

: bədəxlaq. hirsli.  

ısrınmaq

ka

: 

1. 

öfgələnip dərlənmək. toplanmaq. çəkilmək. büzülmək. 

qayıqmaq. 

2. 

pöşlənmək

. 

pöttənmək. yaxcı pişirilməmək, çiğ 

qaldırılmaq. issitib götürülmək. öldürülmək. 

- göyü ısır: pöşlə.  

ısrıĢmaq

ka

 : dişləşmək. bir bir dişləyib, qapmaq. qapışmaq.  

ısrumaq: dişləmək. -

 daşı ısrumasa, öpmüş gərək: daşa dişin batmazsa, 

öpməlisən.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

300 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

ısrumaq

ka

: ısırmaq.  

ıssız 

: 

əsiz. əssiz

ka

. ısız. isiz. 

yazıq. təssüf. hayıf. əfsus. diriğ. ağlaq

ka

. 

boş, xəlvət, çoraq. 

- ıssız kiĢi

ka

: üzsüz. iyilik bilməz adam.  

ıssızlıq

ka

: isizlik

ka. 

ısızlıq. yamanlıq. kötülük. həşərlik.  

ısuq 

: asuq. uca. hündür.  

ıĢ 

 

: yumuş. məşquliyyət. 

- iĢi uzatma. burbağ

ka

. yorbağ. 

burbaşlama. buruşdurma. sürüşdürmə. - iĢ güdük

ka

: iş qüç. i

Ģçı

ka

: - 

tarfaq ıĢçı: qıvraq. çalışqan işçi. 

 

ıĢıq 

: 

1. 

aşıq. yaşıq. eşq. sevinc. 

2. 

kəvik. orunc

ka

. urunc. açaq. 

rüşvət. 

- qara bulutu yel açar, urun bilə il açar: rüşvət düğün açar.  

ıĢıqlataq: yalrutmaq. yalrıtmaq. alovlandırmaq.  

ıĢıqlı 

: parlaq. yaşın

. 

 

ıĢuq 

: ıyuq. açuq. qutuq. qutlu. mübarək.  

ıtləmək

ka

: 

1. 

qöpəklətmək. 

2. 

söğmək-.  

ıyınmaq

ka

: ığınmq. yığınmaq.  

ıyuq 

: ışuq. qutuq. qutlu. mübarək.  

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

301 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

x 

 

 

 

xaqan

ka

 

: əfrasyab'a verilən 

unqun

.  

xalta 

: xaral. kəsürgə

ka

. kəsrük. dağarcıq. qap.  

xam 

: körpə. pişməmiş. çiğ. taxtu

ka

. taxut. əğrilməmiş nərsə.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

302 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

xan 

: türklərin ən böyük başbuğu. əfrasyab oğullarına verilən 

unqun, onqun.  

xanda

ka

 

: 

qanda

. qayda. qayuda. nərədə.  

xapsi

ka

 

: qapsı. qapas. qasıb. kiçik qutu, qab. qabuc. hoqqa.  

xaral 

: tağar

ka

. çuval. xurcun. tağarcıq. tulum. qap

ka

. xalta. kəsürgə

ka

. 

kəsrük. dağarcıq. qap.  

xələc

ka

 

: 

<

 

qal

 

aç

ka

 

!. 

girib tutunmuyun 

!

. 

qalın

 

!

. 

bəkləyin

 

!

.  

xəmir

ka

 

: əmir. bəy.  

xəznə 

: davarlıq

ka

. tavrıq. durdaq. qoyaq. ambar.  

xəznəçi 

: ımqa

ka

. imaq. qamı. təhsildar.  

xıx 

: qığ. yin

ka

. 

en. ən. qoyun pisliği, tərsi.  

xıxlatma  : 

çök çök. 

çökətmək

. 

xıxlamaq. dəvəyi xıxtırmaq üçün kullanılır 

bir söz.  

xım 

: him.  

xırda mırda 

: tək tük. çək çük. dəğərsız nərsə.  

xirə 

: qamar

ka

 

- xirə göz: qamar göz:  

xıĢ 

 

: büqürsi

ka/

 sapan. teş. deş.  

xıt xıt 

: əmirçgə. quzruf.  

xudik 

: qudik. cicik. xurduş.  

xumar 

: çağrat. çaxır

. - çağrat gözlü: xumar gözlü.  

xumarlamaq: çağratmaq. 

- gözüvü belə çağratma. 

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

303 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

xumarlı

ka

: varisli. miraslı.  

xumaru

ka

: 

1. 

andıra. andaç. savğa. qoya. qoya. tökürgə. miras. irs. geriyə 

buraxılan nərsə. buraxılan mal davar. 

- xumaru qoymaq: andıra, 

savğa buraxmaq. - oğlum sənə qozarmən, ərdəm öğüt xumaru. - 

buda məndən sənə xumaru. - xumar gözlər kimdən sana xumaru. - 

bunu atamdan xumaru buldum.