İlhami Cəfərsoy İber və H’ay folklorunda türk miFİk təFƏKKÜRÜNÜN İZLƏRİ baki 2014 Elmi redaktor: Tofiq Hacıyev

Ana və Nənə çoxdilli laylalarda
Ç
Nənənin bütünüi İberiyaya buntürklər gətiriblər.
oxdilli İberiyanın dua və laylalarında müqəd-dəs Ana və Nənənin adları tez-tez xatırlanır. Bu mü-qəddəslər İberiya folkloruna xristianlıqdan qabaq gəl­mişdir. Onlar daha öncə Ön Asiyanın qeyri-ari və qey­ri-sami etnoslarının panteonunda ilahələr kimi mövcud idilər.

Ön Asiyanın mixiyazılı abidələrində məhsuldar­lıq ilahəsi Nənənin adı Nana və Nanay formalarında yazıya alınmışdır. Gürcülər onu Nona, ermənilər Nune ad-landırırdılar. Eyni zamanda yazılı gürcü ədəbiy­yatında ilahə Nənənin da + Nana variantı da vardır (Кеппен 1837. 84; Асохик 1864. 267; Шопен 1866. 239; Винклер 1913. 138; Марр 1922. 267; Блейхш­тейнер 1936. 239).

L.M.Meliksetbekov yazır ki, ilahə Nənənin bütünü Almaz dağının ətəyinə buntürklər gətirmişlər (Меликсетбеков 1914. 19). Dəfələrlərlə redaktə olu­nan və üzü köçürülən “Kartlis tsxovreba”da göstərilir ki, ilahə Nənənin bütünü Metex şəhərinə gedən yolun üstündə çar Saurmak (e. ö. 237-162) qoydurmuşdur (Иверели Сагзагелов 1898. 70; Шопен 1866. 239; Патканов 1883. 237).

B
Nənə İran mənşəli teonim deyil.

elə bir fikir də var ki, İlahə Nənənin və Ananın bütlərini Sasani hakimi Mirvan qoydurmuş, iberlərin başçısı Saurmak həmin mərasimdə iştirak etmişdir.

Ş
İberiyanın Ər Şuşa adlı 2 çarı olmuşdur.

ahzadə Vaxuşti yazır ki, çar Saurmak Asu­restanın vassalı kimi 75 il ölkəni idarə etmişdir. Əgər sasani hakimi Ana və Nənə bütlərini qoydu­rurdusa, Saurmak necə assurların vassalı olmuşdur? Saurmakın zamanında – e. ö. 237-162-ci illərdə Assuriya dövləti mövcud deyildi. İberiya o zaman ya yunanların, ya da sasanilərin vassalı ola bilərdi.

Mənbələri nəzərdən keçirərkən başqa bir suala da cavab axtarmalı oluruq. Əhəmənilər Afroditaya və Artemiadaya uyğun ilahələrini Ana yox, Ardvisur ad­landırırdılar. Onlar nəyə görə İberiyaya öz ilahələrinin yox, Suzun-Şuşa vilayətinin ilahəsinin bütünü gətir-məli idilər?

Saurmakın zamanında – e. ö. III əsrin sonu – II əsrin əvvəllərində İberiya Assuriyanın yox, İranın tə­siri altında idi. Belə halda ölkəni Assuriyanın vassalı idarə edə bilməzdi. Düşünürük ki, o zaman İberiyanı sasanilərin vassalı kimi Elamın Şuşa mənşəli hakim­ləri idarə etmişlər. Sonralar həmin nəsildən I və II Ər Şuşa Kür çayının sağ sahilini özünə tabe etdi. II Ər Şuşadan sonra oğlu Bars xan Aranın hakimi oldu (bax: V fəsil).

A
İlahə Nənə xattilərin-Xatay türklərinin inancında tanrı Uğurun arvadı sayılırdı.

soxik ləqəbli “erməni” tarixçisi Taronlu Stepan (XI əsr) yazır ki, İlahə Nənə yunanların Artemidasına və romalıların Venerasına bənzəyir (Асохик 1864. 267; Никита Эмин 1864. 23).

Nənə qədim Ön Asiyanın qeyri-ari və qeyri-sami etnoslarının panteonunda tanrı Uğurun arvadı sayılırdı (Капанцян 1947. 86). Onu hindavropa mənşəli xettlər qeyri-ari və qeyri-sami xattilərdən – xatay türklərinin əcdadlarından mənimsəmişlər. Sonra yunanlar ilahə Nənəni Artemida, Ananı Afrodita adlandıraraq öz pan­teonlarına daxil etdilər (Рагозина 1903. 236).

Elam hökmdarı Kutur Naxxunte e. ö. 1711-ci ildə İkicayarasını tutub, ilahə Nənənin bütünü Şuşa şəhərinə apardı (Юсифов 1968. 71; Хинц 1987. 96).

E
Şuşanın Nənə məbədində dövlətin xəzinəsi saxlanırdı.

lamın Şuşa vilayətində ilahə Astartanın, yəni Afroditanın məbədi Nanay adlanırdı. Həmin məbəddə dövlətin xəzinəsi saxlanırdı (Винклер 1913. 138), İlahə Ananın zodikal işarəsi 8 guşəli ulduz (bax: səh. 53), ilahə Nənəninki ay idi. O, bəzi cəhətlərinə görə Şumerin Sin, yəni Ay ilahəsinə bənzəyirdi (Кеппен 1837. 138).

Nana qədim İber onomastikasında qadın adı kimi də işlənmişdir. Çar Saurmakın (e. ö. 237-162) və Mi­rianın (295-342) arvadının adı Nana idi (İoселиани 1866. 76; Марр 1901. 9. 11). Gürcüstanda yaşayan minqrellər və qurlar Anaya Nana deyirlər (Глонти 1936. 237; Блейхштейнер 1936. 194-195). N.Y.Marr yazır ki, bəzi gürcü laylalarında nana sözü ana məna­sında işlənir (Марр 1938. 36).

Yafəs nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına görə, Nana İran mənşəli ad deyil (Марр 1901. 9-11). Ancaq monoteizmə qədərki yevrey panteonunda ilahə Nənə var idi. Bəzi İudeya qəbilələri Veneraya uyğun ilahə­lərini Nanea adlandırırdılar (Асохик 1864. 267).

İberiyanın mağara-monastırlarındakı dualardan birində peyğəmbər Moiseydən sonra Ananın adı çəki­lir. Başqa bir duada isə Ana Samuilin anası kimi təq­dim edilir (Джанашвили 1908. 192, 285).

Yaqub peyğəmbərin nəslindən olan Samuil (Грець 1. 141-142) yəhudi deyildi. İsrail oğulları son­radan onu öz milli qəhrəmanlarına çevirmişlər. Suriya mənbələrində Samuilin adı Zarmer (Хоренский 1808. 35, 84),yəni Sarmazdır. Zarmer bir müddət peyğəmbər Moiseyə qarşı çıxmış (Грець 1. 141), sonra onun nəsli Eneyin başçılığı altında Troyanın müdafiəsinə get-mişdir (Вигуру 1897. 535, 537).

T
Eney Ankız ilə Bay Ananın, Sarmaz (Samuil) Elxan ilə Ananın oğludur.

roya əfsanələrinə görə, Eney Bay Ananın, Kə­nan nəslinin səcərəsinə görə, Samuil (Sarmaz) Ananın oğludur. Fərq ondadır ki, Eneyin atasının adı Ankız (Вагнер 1901. 103), Sarmazın atasının adı Elkan (Грець 1. 141-142; Иосиф Флавий 52390. 293), yəni Elxan olmuşdur.

M
İlahə Ananın övladları Fələstinin samilərə qədərki 6 nəslindən biridir.

.Q.Canaşvili yazır ki, Ana xristianlıqdan öncə­ki kahinlərdən biri idi. Onun adı sonralar xristian dualara daxil edilmişdir (Джанашвили 1898. 29). Əs­lində isə Ana yalnız Finikiyanın kahinlərindən biri de­yildi. Eradan qabaq II minilliyin ortalarına aid Kül tə­pə mixi yazılarında Ana: 1. ilahənin, 2. şəhərin, 3. şə­hərin hakiminin adıdır (Янковский 1968. 18. 51).

Müxtəlif dövrlərdə yazılmış kitabələrdə ilahə Anaya sitayiş edən nəsillər Anak, Anap, Eney Enakim və Anakim adlandırılır. Z.A.Raqozina yazır ki, ana­kimlər sami deyildilər. Ağüzlü, ucaboylu, sarışın saçlı o cəsur adamlar başqa irqdən idilər (Рагозина 1902. 33, 34).

İsraillərin və ərəblərin əcdadları uzun illər on­larla açıq döyüşə girməkdən çəkindilər. Nəhayət, kə­nanlar böyük say üstünlüyü ilə ilahə Ana övlad-larını məğlub edə bildilər. Semitoloqların fikrincə, anakim­lərin çoxu samilər tərəfindən məhv edilmiş, sağ qa­lanlar sonralar xristian dinini qəbul etmişdir (Архи­мандрит Иеро­ним 1883. 4; Вигуру 1897. 303; Раго­зина 1902. 33, 84, 481).

R
Anakimlər İsrailin qədim əhalisi, israillilər o torpaqlara gəlmədir.

oma işğalı dövründə Ana nəslinin yəhudi di­nində olan başçıları Anania titulu daşıyırdılar (Эрнст Ренан IV. 158). Nəzərə alsaq ki, -ia sami dillərində mənsubluq yaradan şəkilçidir (Блейхштейнер 1936. 195; Марр 505. 35; Марр 1922. 59), deməli, Anania titullu “erməni” din xadimləri türklərin Ana nəslindən çıxmışdır.

Anania soyadlı “erməni” yepiskoplarından biri V əsrdə yaşamışdır (Егише 1971. 42). Başqa bir Ana­nia VII əsrdə yaşamış astronom və riyaziyyatçı Şira-katsi idi. Ermənilər fəxrlə bildirirlər ki, o, ilk kos-moqraf və təqvimçisidir.

A
VII əsrdə yaşamış kosmoqraf Anania Şirakatsi Ana nəslindən çıxmışdır.
nania, Anetsi, İncəçiyan, Saracişvili, Kaplanid-ze, Alagözyan soyadlı “erməni” və “gürcü” mütəfək­kirləri çoxdur. Onlar ermənilərin və gürcülərin yox, türklərin hakim zadəgan nəsillərinin başçıları idilər. Həmin nəsillər V-VI əsrlərdə sasanilər və yunanlarla, VIII-X əsrlərdə ərəblərlə döyüşlərdə məhv olub get­mişdir.

A
Ana nəslinin bir qolu Albaniyaya gəlib, Uti vilayətində Ana şəhərini salmışdır.

nania soyadlı kahinlərdən biri yəhudi tarixinə yalançı peyğəmbər kimi daxil olmuşdur. O, eradan qa­baq VI əsrdə Babilin işğalı zamanı özünü pey­ğəmbər elan etmiş (Грець 2. 1907. 281), ancaq döyüşkən qüv­vələri az olduğuna görə öldürülmüşdü.

Yunan və latın tarixçiləri ilahə Anaya sitayiş edən nəsilləri Aynian, Enian, İberiya salnaməçiləri Aynina və Anakli, ermənilər Anait adlandırırlar. Son antik və ellin mənbələrində göstərilir ki, aynianlar Midiyanın qonşuluğunda yaşayırlar (Алиев Играр 1960. 103).

Strabon yazır ki, aynianlar Araz çayının cənu­bundan Kür boyuna köçüb, Uti vilayətində eyni adlı şəhər saldılar (Страбон 1964. XI. VII, 1). N.Adonsa görə, enianlar Arazın sağ sahilindən Kür çayı boyuna, oradan qərbə (Адонц 1908. 420) – indiki Türkiyənin Şavşat mahalına köçmüşlər.

Ana nəslinin nümayəndələri özləri özlərini enian adlandırmırdılar. Onlar Albaniyanın Uti vilayətində, daha sonra Batum şəhərinin qərbində saldıqları şə­hərlərə Ana adı vermişdilər. V-VIII əsr gürcü və er­məni tarixçiləri həmin şəhərləri Ana kert və Ana berd adlandırırlar (Марр 1911. 1; Джуаншериани 1986. 97).

Bizim bəzi arxeoloq və tarixçilər Albaniyanın Ana şəhərini Yunanla eyniləşdirirlər. Onlar mövcud mənbələrin çoxuna istinad etmir, ana ilə aynian və enian etnonimləri arasındakı etnolinqvistik bağları görmək istəmirlər. Mən bu istiqamətdə axtarışlarımı yekunlaşdırmış və nəticələrini opponentlərimə bildir-mişəm (Джафарсой 2012. 81-87).


Gürcülərin Aneli, ermənilərin Anetsi soyadlı salnaməçiləri türklərin Ana nəslindən çıxmışdır.
İlahə Ananın övladları Albaniyaya gələndə hələ xristian deyildilər. Onlar xristian dinini qəbul edəndən sonra İberiyada Ana məbədinin yerində Anaur kil­səsi­ni tikdilər. V.D.Dondua yazır ki, Ana nəslinə mənsub olan yepiskoplar Aneli soyadı daşıyırdılar (Дондуа 1967. 76).

K.P.Patkanov yazır ki, ermənilərin Mxitar Anetsi adlı salnaməçisi olmuşdur (Патканов 1883. 237). De­məli, VII əsrdə yaşamış “erməni” salnaməçisi Mxi­tar da Ana nəslindən çıxmışdır.

Azərbaycanda son çağlara qədər Analı, Anabad kəndlərinin varlığı (Cписок 1922. 58) göstərir ki, Ana nəslinin heç də hamısı İberiyaya, Çorox və Kür çay­larının başlandığı ərazilərə köçüb getməmişdir.

Ana və Nənə kultlarının tarixi kökləri Şumer və Elam panteonundan gəlir. Çox önəmlidir ki, həmin mifik düşüncənin izləri arxaik türk inancında eyni və ya oxşar formalarda özünü göstərir.

E
Afrodita ilahə Ananın Ellada variantıdır.
lamın və Şumerin aparıcı etnoslarının inancın­da ilahə Ana və Ama qadınları, doğumu, bərəkəti himayə edir. Körpə uşaqları xətərli ruhlardan qoruyur. Türk eposlarındakı Ağ Ana, Bay Ana, Umay, Umay Ene də həmin vəzifələri yerinə yetirir. Ağ Ana dalğa-ların arasındakı ağ köpüklərin içində qadın kimi gözə görünür və Tanrıya ilham verir ki, dünyanı yaratsın (Мифы I. 1980. 132; Cavad Heyət 1993. 65; Куда­рина 1980. 85-86).

Bizim üçün maraqlıdır ki, antik yunanların Ap­roditisi də dəniz üzərindəki ağ köpük arasında tə­səvvür olunur. Bu da ondan irəli gəlir ki, yunanlar Anadolu etnoslarının Ana kultunu Afrodita adlandı­raraq öz ölkələrinə aparmışlar.

S
Ana bütün troyalıların yox, Eney nəslinin ilahəsi olmuşdur.
on 70 ildə etnoqrafiyanın və dilçiliyin küncünə sıxışdırılmış türkologiya elminin (Nizami Cəfərov) əsas problemlərindən biri odur ki, Ön Asiyanın ölü dillərinin türk leksikası tədqiqat obyektinə çevrilmə­mişdir. Əgər indiyədək Palay, Likiya, Xatti, Elam ki­tabələrinin dili öyrənilsəydi, biz nəinki İberiyanın, Elladanın və Misirin qədim mədəniyyətinin, dövlət-çiliyinin formalaşmasında rolumuzu sübuta yetirə bi­lərdik.

İlahə Bay Ana Troyanın Afroditası olmuşdur (Суперанская 1990. 178; Çingiz Qaraşarlı 2012. 37). Mənim fikrimcə Bay Ana bütün troyalıların yox, Ene­yin başçılığı altında Finikiyadan çar Pirama köməyə gələn enakimlərin ilahəsi idi.

Qədim Ön Asiyada qadın ilahələr çox olmuşdur. Onların hamısı Ana və Ama adlanmırdı. Başqa et­nos­ların Ana ilahələri İştar, Astar, Aster, Astarta, Minev­ra, Ardvisur, Afrodita, Pedrita, Berdax, Emim, Vene­ra, Astqik və başqaları idi (Шопен 1852. 293; Раго­зина 1902. 83; Рагозина 1903. 100; 230, 232; Вагнер 1901. 86; Тураев 1903. 41; Грець 2. 1907. 41, 107; Дьяконов 1990. 157) və s. Elamda hətta hər vilayətin öz Ana ilahəsi olmuşdur. Onlar öz etnik cizgiləri ilə bir-birlərindən fərqlənirlər (Юсифов 1968. 328).

Ana sözü indi bütün türk dillərində ana, ama, eme, anne formalarında işlənir. Sami və bəzi hindav­ropa dillərində isə ona yalnız Bibliya mənşəli ad kimi rast gəlirik. Heç bir dil ailəsində ana sözü türk dillərində olduğu kimi geniş məna çalarlarına malik deyildir.

Qədim Ön Asiyanın qeyri-ari və qeyri-sami dil­lərində ana sözü: 1. ana, 2. nənə, 3. qadın mənala-rında işlənmişdir. E. ö. II minilliyin ortalarına aid Pa-lay kitabələrində anaya anna, Likiya yazılarında ena (Хойбек 1980. 315; Нойман 1980. 340), Kül təpə mixi yazılarında ana deyilir (Янковский 1968. 18. 51).

İ

Qədim Ön Asiyanın qeyri-ari və qeyri-sami dillərində ana sözü: 1. ana, 2. nənə, 3. qadın mənaları bildirmişdir.
beriyanın çoxdilli ədəbiyyatının xeyli nümunə­ləri Azərbaycan ədəbiyyatının xristian qolu kimi təd­qiqat obyektinə çevrilməlidir. Onların orijinalı yox, tərcümələri əlimizdə olsa da, yenə də köhnə nəsil təd­qiqatçıların təhlilləri əsasında müəyyən nəticədə gəlmək mümkündür.



İber folklorunda Şirin dastanı
Fərhad və Şirin haqqında əfsanələr yalnız müsəl­man şərq ölkələrində yayılmamışdır. Həmin əfsanələr Nizamidən və Firdovsidən qabaq Bizans imperiyasının cənub-şərq vilayətlərində mövcud idi.

Ş
“Şirin” dastanı İberiyanın türk nəsillərinə məxsusdur.

irin dastanının bəzi süjetləri qədim erməni və iber adı altında gizlənən bir çox etnoslar arasında yayılmışdı (Марр 1899. 32; Себеос 1862. 59; Əkbər Yerevanlı 1968. 221). Gürcülər sonralar Şirin əfsanə­sini öz dillərinə tərcümə edib “Şirinoziani” adlandır­dılar. Ancaq belə bir gerçəkliyi dana bilmədilər ki, süjetdəki hadisələr Gürcüstanda yox, Turanda baş verir (Хаханов 1901. 42, 39. 63).

N.Gəncəvinin tədqiqatçıları etiraf edirlər ki, Şirin haqqında əfsanələr XII əsrə qədər bəzi Qafqaz xalqlarının ağız ədəbiyyatında mövcud olmuşdur (Алиев 1960. 20-26; Beqdeli 1970. 38).

B
Ana məbədlərində xristianlıqdan qabaq salnamələr yazılırdı.
elə hesab edirik ki, N.Gəncəvinin Bərdədə gö­rdüyü əlyazma Şirin, Xosrov və Fərhad haqqında yeganə əlyazması olmamışdır. Çünki xristianlıq döv­ründə kilsələrdə, xristianlıqdan qabaq bütpərəst mə­bədlərdə salnamələr yazılırdı.

İberiyada xristianlıq dövrü salnamələri Bazar, Safar, Kərəm, Ucarma şəhərlərində yazılırdı (Джа­нашвили 1900. 20; Хаханов 1901, 99). Xristianlıq­dan qabaqkı salnamələrin yazıldığı əsas məbədlər Ana və Ani məbədləri idi (Марр 1917. 38).

Fərhad və Şirin mövzusunu yalnız Nizaminin, Firdovsinin poemaları əsasında öyrənmək olmaz. Ona görə ki, həmin əsərlər tarixin özü deyil, tarixin köl­gəsidir. Qəzənfər Əliyev 1960-cı ildə Moskvanın “Nauka” nəşriyyatında çap etdirdiyi kitabında yazır ki, şərq şairləri Xosrovla Şirinin arasında yaşanan eşqə sonralar çoxlu əlavələr eləyiblər (Алиев 1960. 196-197).

Doğrudan da Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” mənzum romanında elə süjetlər və personajlar var ki, onların adına tarixi mənbələrdə rast gəlmirik. Bu da təbiidir. Çünki Nizami tarix yazmırdı, hadisə­lərin poetik mənzərəsini yaradırdı.

Ş
Şirin tarixi şəxsiyyət olub, VII əsrdə yaşamışdır. Şirin kultunun kökləri isə tarixin dərinliklərindən gəlir.
irin və Xosrov haqqında ilk yazılı mənbələr VII əsrə aiddir. Həmin mənbələrdən üçündə onlar tarixi şəxsiyyətlər kimi verilmişdir. Hər üç əsərin müəllifi Bizansla İran arasında müharibələrin şahidi idi.

Şirin haqqında ilk məlumatları qələmə alan tarix­çilərdən biri Feofilakt Simokatdadır. Əslən Misir­dən olan F.Simokatta Bizans imperatoru İraklın katibi ol­muş, Bizansla İran arasında döyüşləri gözləri ilə gör­müşdür.

Şirin haqqında məlumat verən ikinci tarixçi yepiskop Sebeosdur. Sebeos (VII əsr) “İmperator İrak­lın tarixi” kitabında Şirinin ağlı, gözəlliyi, xristian təəssübkeşliyi haqqında məlumat verir (Себеос 1862. 136, 194).

Ü
Yepiskop Sebeos Şirini erməni qızı kimi təqdim etmir, sadəcə bildirir ki, o, xristiandır.

çüncü mənbə VII əsrə aid müəllifi məlum olmayan Suriya xronikasıdır. Həmin salnamədə başqa mənbələrdə olmayan maraqlı bilgiləör vardır (Пигу­левская 1941. 3-171). Həmin bilgilərə görə, Şirin ara­mey qızıdır (Алиев 1960. 21-26). Ancaq yanlış olaraq bəzi tədqiqatçılar aramey qızı deyimini erməni qızı kimi başa düşürlər.

N.Gəncəvi Şirini Aran, Abxaz və Ərməniyyə hakimi Məhin banunun qardaşı qızı və vəliəhdi kimi təqdim edir. Ərməniyyənin hakimi olmaq hələ erməni olmaq deyil. Ermənilər tarixi qaynaqlara yox, Nizami­nin və sonrakı şairlərin poetik düşüncəsinə istinadən Şirinin erməni qızı olduğunu iddia edirlər. Onların səyləri nəticəsində Şirin Böyük Sovet Ensiklopedi­yasına erməni qızı kimi daxil edilmişdir.

Şərq şairlərindən fərqli olaraq Bizans-İran müha­ribələrinin şahidi olan salnaməçilər Şirinin etnik mənsubiyyəti haqqında bir söz demirlər. Sadəcə bildi­rirlər ki, o, xristiandır aramey və ya rumludur (Алиев 1960. 11. 23).

“
Şirin VII əsr anonim Suriya salnməsinə görə aramey qızıdır. Arameylər erməni deyil.

Albaniya tarixi”ndə Şirinin adı çəkilmir. Göstə­rilir ki, o, Xosrovun arvadıdır və xristiandır. Xristian­ları himayə etmiş, Albaniya katolikosu Vironu 30 illik sürgündən azad edib, ölkəsinə qaytarmışdır. Musa Kaqankatuklu yazmır ki, həmin xristian qadın alban və ya ermənidir.

Qəzənfər Əliyev belə hesab edir ki, Şirinə aid olan rumlu sözü romalı demək deyil. Bu söz bizanslı kimi başa düşülməlidir (Алиев 1960. 22, 23).Ancaq bizanslı hələ yunan demək deyil. Çünki Bizans o zaman çoxtayfalı dövlət idi. Onun ərazisində çoxdilli xalqlar yaşayırdılar. Ərəb işğalı ərəfəsində Bizansın cənub sınırları İordan çayına və Xuristanın Bərdək şəhərinə çatırdı.

Öncə qeyd etdiyimiz kimi, nə yepiskop Sebeos, nə də Feofilakt Simokatda Şirinin etnik kimliyinə toxunmuşlar. Yalnız VII əsr anonim Suriya xronika­sında onun aramey qızı olduğu göstərilir (Пигулев­ская 1941. 69; Алиев 1960. 30).

Aramey Suriyanın sami dilli mənbələrdə adıdır. Aramey adı altında tarixən çoxlu xalqlar gizlənmişdir. Onların arasındakı həm sami, həm türk mənşəli nəsillər var idi.

VIII əsrdən sonrakı müsəlman tarixçiləri aramey adını ərmən kimi yazıya almışlar. Təbəri, Cahiz, Zə­kəriyyə Qəzvini və b. yazırlar ki, Şirin ərmən vilayət hakimlərindən birinin qızıdır (Beqdeli 1970. 22, 42). Nizamidən sonrakı şairlər ərmən və aramey etnik adlarını fərqləndirmədən özlərindən qabaqkı məlumat­ları təkrar edirlər. Burada incə bir məqama diqqət yetirmək lazımdır. Arma bütün ermənilərin yox, ermə­nilərin mənşəyinə daxil olan etnoslardan birinin adıdır. Bu barədə Suriya tarixçisi Mar Abasa (e. ö. III əsr) istinadən Musa Xorenli məlumat verir (Шопен 1866. 494; Albaniya tarixi 1993. 19; Хоренский 1893. 289). Babilin Assuriya üzərində qələbəsindən sonra (e. ö. VII əsr) Kimer mənşəli Bərdəkin (Musa Xorenlidə Paruyrun) başçılığı latında Arma adlanan yeni tayfa ittifaqı yarandı. B.B.Piot­rovski 1946-cı ildə nəşr etdirdiyi “Erməni xalqının tarixi” kitabında bu etnik prosesə diqqəti cəlb etmişdir (Пиотровский 1946. 12, 31, 46).

A
Şirin Bərdəlidir, yəni Elamın Bərdək nəslindəndir. N.Gəncəvi onu Albaniyaya gətirmişdir.

rma, aramey tayfa ittifaqının hakim nəsli ku­merlər, vassal nəsilləri samilər idi. N.Gəncəvi deyəndə ki, Şirin Ərmən elinə qayıtdı, bu, o demək deyil ki, o, erməni qızıdır. Şirin bir zaman arameylər üzərində hökmran olan Bərdək nəslindən çıxmışdır.

Şirinin etnik mənsubiyyətini öyrənmək üçün ən tutarlı mənbə yepiskop Sebeosun (VII əsr) “İmperator İraklın tarixi” əsəridir (Себеос 1862. 3-176). Sebeo­sun fikrincə, Şirin mənşəcə Xuriztanın xəzinədarlar nəslindən çıxmışdır (Себеос 1862. 49-51).

Sebeos yazır ki, Xosrov Pərviz Bizansla müha­ribə ərəfəsində əmr etdi ki, İran ərazisində yaşayan bütün xristianlar ermənilərin məzhəbini qəbul etsinlər, Şirin həmin qərarla razılaşdı (Себеос 1862. 136).

Ə

Şirin erməni qızı olsaydı, Xosrov Pərvizin qərarına sevinərdi. Əksinə o, erməni adını eşidəndə məyus olur.
gər Şirin erməni qızı olsaydı, şahın qərarını se­vinclə qarşılayardı. Ancaq göründüyü kimi o, bir qə­dər tərəddüd edir və durumun çıxılmaz olduğunu görüb, razılaşmalı olur.

Ancaq elə hallar da olurdu ki, 36 il Sasani sa­rayının baş xatunu olan Şirin (Beqdeli 1970. 28) şahın qərarı ilə razılaşmırdı. İmperator Mavrikinin xahişi ilə Xosrov Pərviz xristian müqəddəslərdən birinin sümük­lərini Xuzistandan Bizansa göndərəndə Şirin etiraz etmişdi. Əgər Şirin yerli yox, rumlu və ya Bizans mənşəli olsaydı, şahın qərarına sevinərdi. Belə hesab edirik ki, Xuzistan kilsələrinin Bizansa meyli etnik yox, siyasi faktorla bağlıdır. Çünki atəşpərəst İranın qorxusu qarşısında qədim Elam kültürünün daşıyıcıları olan xuzistanlılar xristian Bizansın timsalında özlərinə arxa axtarırdılar.

Yepiskop Sebeos yazır ki, Şirin xujastanlı, yəni xuzistanlıdır və ölkənin xəzinədarlar nəslindəndir (Се­беос 1862. 49, 50, 51). Bu fakt Əbülqasim Firdovsinin Şirinin mənşəyi haqqında məlumatının gerçəkliyə uy­ğun olmadığını göstərir.

Ş

Anşan, Şuşa və Bərdək Elamın üç güclü nəsli olmuşdur. Xəzinədarlar dövləti həmin nəsillərin yurdlarında yaradılmışdır.
irinə mənfi münasibətini gizlətməyən Ə.Fir­dovsi yazır ki, o, hökmdar nəslindən deyildir. Ancaq bu, Qəzənfər Əliyevin və Qulamhüseyn Beq­delinin düşündüyü kimi, o demək deyil ki, o zadəgan nəs­lindən çıxmamışdır. Şirinin əcdadları sonralar Xuzis­tan adlanan Elamda federativ dövlət yaratmışdılar. Əhəmənilər həmin dövləti məhv edərək onun xaraba­lıqları üzərində yeni imperiyanın əsasını qoydular. Ölkənin mərkəzi şəhəri Şuşa (bəzi mənbələrdə Suz, Suş) onların inzibati iqamətgahına çevrildi (Рагозина 1903. 356).

Elamın süqutundan sonra ölkənin zadəgan nə­silləri inanılmaz bir mətanətlə özlərindən qat-qat güclü olan əhəmənilərə qarşı çıxdılar və üç şəhərdə xəzinə­darlar dövlətini qurdular.

Makedoniyalı İsgəndər əhəmənilərin varlığına son qoyanda xəzinədarlar onu sevinclə qarşıladılar. İsgəndər əhəmənilərin əzəli düşməni olduqlarını nəzə­rə alaraq xəzinədarların dövlət statusunu tanıdı (Yusi­fov 1993. 327; Fazili 1970. 78).

Şirin Xəzinədarlar dövlətinin hansı nəslindən çıxmışdır, bu, məlum deyil. Dövlətin üç güclü nəsli Anşan, Şuşa və Partaq (sonrakı Bərdə) idi. Düşünürük ki, Şirin bu üç nəsildən birinin – Bərdək nəslinin nü­mayəndəsidir.

Məlumdur ki, qədim Elam dövləti etnik tərkibinə görə yekcins deyildi. Ölkədə üç irq (ağ, qara, palıd) və üç dil mövcud idi (Массон 1964; 321; Юсифов 1968. 91; Историография 2002. 17). Həmin dillər kam (ha­mi), sam (sami) və türk dillərinə qohum idi. Z.A.Ra­qozina 1903-cü ildə nəşr etdirdiyi “Midiya tarixi” kitabında yazır ki, həmin dillərin heç biri əhəmənilərin və sasanilərin dilinə bənzəmirdi (Рагозина 1903. 311, 318).

B
Baqastan kitabəsinin 3-cü mətni arxaik türk dillərinin birində yazılıb.

aqastan (N.Gəncəvidə Bisütun) yazılarının bir mətni o üç dildən birində yazılmışdır. Rus alimi Z.A.Raqozina, alman alimləri Ernst Herzfeld və Fridrix Vaysbax XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəl­lərində müəyyən etdilər ki, Baqastan qayasının Anşan dilində yazılan mətni iltisaqi olub, türk və ya Turan dillərinə qohumdur (Рагозина 1903. 318; Herzfeld 1930. 12-19; Veissbach 1911. 3-241).

S
Baqastan qayasının Anşan mətni iltisaqi olub, türk və ya Turan dillərinə qohumdur.

onra N.Y.Marr həmin mətn üzərində tədqiqat­ları davam etdirdi. 1914-cü ildə Peterburqda və 1920-ci ildə Leypsiqdə nəşr etdirdiyi əsərlərində bildirdi ki, Baqastan yazılarının 3-cü mətni Yafəs dillərinə qo­humdur. Əhəmənilərin təzyiqi ilə Qafqaza köçən Elam nəsilləri burada yerli xalqlarla qaynayıb-qarışmış, Elam dilinin təsiri ilə Cənubi Qafqazın Yafəs dilləri formalaşmışdır (Марр 1914. 3-76; Марр 1920. 3-54).

N.Y.Marr Yafəs dilləri deyəndə mümkün qədər orada türk etnolinqvistik faktorunun üstündən keç­məyə çalışır. Ancaq ondan fərqli olaraq erməni mən­şəli Türkiyə alimi Aşot Dilaçar Fridrix Vaysbax kimi Elam dilinin türk dilləri ilə qohum olduğunu bildirir (Veissbach 1911. 3 – 241; Dilacar 1936. 10-62).

Albaniya və İberiyanın qəbilə-tayfa dillərinin tədqiqi göstərir ki, N.Y.Marr qismən, F.H.Vaysbax tamamilə öz fikirlərində doğrudur.

Q.Beqdeli və Q.Əliyev belə hesab edirlər ki, Şi­rin əfsanəsi Xuzistanda yaranmış, sasanilərin zama­nında Qafqaza gəlmişdir.

Belə hesab edirəm ki, Fərhad və Şirin əfsanə­sinin daha arxaik variantları əhəmənilərin zamanında Qafqaza gəlmiş, sasanilərin zamanında davam etmiş­dir. Həmin əfsanələri Elamdan Albaniya və İberiyaya köçən Şuşa və Bərdə nəsilləri gətirmişlər.

E
Şirin qədim Ön Asiya etnoslarının panteonunda sevgi mələyi idi.

lamdan Albaniyaya köçən nəsillər üç Bərdək, iki Şuşa şəhərini salmışdır. Bu barədə mən öz tədqi­qatımın nəticələrini elmi ictimaiyyətə çatdırmı­şam (Cəfərsoy 2008. 78-84; Cəfərsoy 2012. 49-55).

“Şirinoz” dastanını Elamdan Arana, oradan Ka­xetiyə köçən Bərdək və Şuşa nəsilləri gətirmişdir. Fikrimi onomastik və et­nolinqvistik faktlar təsdiq edir: Elamda Baq – Al­baniyada Qarabağ və Ağbağ, Elamda Şuşa – Albaniya və İberiyada Şuşa, Elamda Partaq – Albaniyada Bər­dək, İberiyada Berdak və s.

Ş

irin qədim ön Asiya panteonunda sevgi mələk­lərindən biri, orta yüzil tarixçilərinin əsərlərində ger­çək tarixi şəxsiyyətdir. Aralıq dənizi hövzəsinin şərq ucqarlarında Seren adlı qadınlar çox idi. Şirin onlar­dan biri olub, Xosrov Pərvizin zamanında yaşamışdır. O, füsunkar gözəlliyi və ağlı ilə 36 il 12 min qadının toplaşdığı Mədaim hərəmxanasını idarə etmişdir. Hət­ta tam təsdiq olunmamış məlumatlara görə, Şirin Xos­rov Pərvizi öz dinindən döndərmişdir. Oğlu Qubad (N.Gəncəvidə Şiruyə) həbsxanaya saldırdığı atasını ittiham edir ki, o, öz əcdadlarının dininə sadiq qal­mamışdır.

Ə
Şirini Xuzistanın Bərdək şəhərindən Albaniya Bərdəsinə N.Gəncəvi gətirib.
bdürrəşid Bakuvi yazır: – Qəsri-Şirin Bağdad­la Həmədan arasında, Xabur çayının Fərat çayına tökül­düyü yerdə yüksək qayalıq sahildə salınıb. Onu Xos­rov Pərviz Allahın gözəl məxluqlarından biri Şirin üçün tikdirib (Bakuvi 1992. 102-103).

Şirin öz qəsrində əyləşib, şah sarayından çox da uzaq olmayan yerlərdə kilsələr, monastırlar tikdirirdi. Keşişlər, rahiblər dövlət xəzinəsindən paltar və maaş alırdılar (Себеос 1862. 50). Hətta o, Xosrovdan qa­baqkı əri Fərhadı (Suriya salnaməsində Poratı) Xuzis­tana gətirtmiş və bütün İran xristianlarının baş­çısı təyin etmişdi (Алиев 1960. 30).

B
Fərhad və Fərat Porat totem adının dəyişilmiş formalarıdır.
əzi mənbələrə görə, Şirinin yepiskop seçdirdiyi adam onun öz yerlisi Poratlı Qriqori idi. Bəsrə ilə Xu­zistan arasındakı Porat ölkəsi (Алиев 1960. 33, 35) Ərəb xilafəti yaranana qədər gah yunanların, gah da farsların təsiri altına düşürdü.

Nəzərə alsaq ki, Porat Fərat, Fərhad adının ar­xaik variantıdır, onda Fərhadın Şirinin ilk əri olması haqqında epizodik qeydlərə inanmaq olar. Başqa bir mənbəyə görə, Şirinin İran kilsələrinə başçı təyin elə­diyi adam Kaşqarlı Qriqori olmuşdur.

B
Porat boz at deməkdir. Çünki Ön Asiyanın bəzi qədim etnosları Fərat çayına boz at qurban kəsərdilər.
iz Kaşqar deyəndə Mahmud Kaşğarinin doğul­duğu Çin Türküstanının Kaşğar mahalını başa düşü­rük. Ancaq bundan çox-çox qabaq e. ö. I minillik­də Şimali Suriyada (Дяконов 1951. 293; Yusifov 1993. 343) və bizim eranın V-XI əsrlərində Xuzistanla Bəsrə arasında Kaşqar adlı ölkələr və şəhərlər olmuşdur (Егише 1971. 162; Ибн-Хордадбех 1986. 148).

Assuriya hökmdarı II Assurnasirapal Su çayını keçərək Kaşqar şəhərini tutmuşdu. Assuroloqların Ka­şiar kimi oxuduqları şəhərin və dağın adı Kaşğar olmuşdur. Ona görə ki, orta əsr mənbələrində bu ada Kaşiar yox, Kaşğar və Kaşqar variantlarında rast gə­lirik (Егише 1971. 162; Ибн-Хордадбех 1986. 148). Eyni zamanda mixiyazılı kitabələrdə “ğ” səsi “ia” sillabik formantı ilə verilir.

Belə hesab edirik ki, Kaşqar ölkəsinin əhalisi indiki Qaşqay türklərinin əcdadlarıdır. Qaşqaylar indi də həmin ərazidə – Xuzistanla Fars körfəzinin arasın­da yaşayırlar (Sanan Azer 1942. 12).

Şirinin sağlığında – VII əsrdə Dəclə və Fərat çaylarının arasındakı Kaşqar kilsəsi yepiskopluq mər­kəzi idi (Ибн-Хордадбех 1986. 148). Belə hesab edi­rik ki, Şirin Fərhadı Bizansdan yox, Bizansla İran ara­sındakı Kaşqar şəhərindən öz yanına gətirmişdir. Xos­rov Şirinə deyir ki, Bəhram Çubinlə döyüşdə sənin əvvəlki ərinə rast gəldim. Şirin çox keçmir ki, öz keç­miş ərini kilsəyə gətirdir və bütün xristianlara əmr edir ki, onu özlərinə mənəvi başçı seçsinlər.

Mixail Asorinin və bəzi erməni salnaməçilərinin yazdığına görə, Şirinin imperator Mavrikinin qızı Məryəm olmuş, Xosrova gələndən sonra Şirin adı al­mışdır (Себеос 1862. 197).

Fikrimizcə, Şirin Porat və Kaşqar mənşəli gözəl­lərin titulu olmuşdur. Gözəllərin hansı öz ağlına, fəra­sətinə görə saraylarda baş xatun ola bilirdisə, o, Şirin tituluna layiq görülürdü. Çünki Şirin kultu Xosrovdan və Bizans imperatoru Mavrikidən çox qabaq Aralıq dənizinin şərqinədəki etnosların inancında mövcud idi.

Qəzənfər Əliyev yazır: – Şirin başqa bir adın dəyişilmiş forması deyilsə, fars sözüdür (Алиев 1960. 35). Şirin necə fars sözü ola bilər ki, o, II minilliyin sonlarında indiki Türkiyənin cənubunda yaşayan et­noslardan birinin sevgi ilahəsi olmuş, oradan Seren formasında qədim Ellada panteonuna keçmişdir.

E
Şirin Seren mələk adının dəyişilmiş variantıdır və fars sözü deyil.

rnst Renan yazır: – Aralıq dənizi hövzəsinin bəzi qədim etnosları öz dəniz mələklərini Siren adlan­dırırdılar (Эрнст Ренан IV, 226). Belə hesab edirik ki, Şirin adı əski Siren teoniminin dəyişilmiş formasıdır.

Bizans tarixçisi Feofan (– 817) Şirinin adını Sei­ren kimi yazıya almışdır (Алиев 1960. 26). Feofi­lakt Simokatta Şirini Sira (Себeос 1862. 196) adlan­dırır. XII əsrdə yazılmış bir Suriya salnaməsində də bu ad Sira kimi göstərilmişdir (Бертельс 1956. 107).

Şota Rustavelidə Siren cənnətdə gözəl səslə oxu­yan quşlara deyilir (Шота Руставели 1982. 332). Alban əsilli gürcü şairi Şota Uruztaveli əfsanəvi Siren obrazını qədim Ellada folklorundan götürmüşdür. Ho­merdə Siren gözəl səsli dəniz mələklərinin adıdır. On­lar ecazkar mahnıları ilə dənizçiləri özlərinə məftun edir, sonra uzaq bir adada suda batırıb öldürürdülər (Авраам Норов 1828. 188).

İ
Seren Homerə görə, gözəl səsli dəniz mələkləridir.

beriya folklorunun Şirin obrazı Nizaminin və Firdovsinin Şirininə az bənzəyir. Ellada ədəbiyyatında olduğu kimi İberiya folklorunda Şirin əfsanəvi nəğmə­kar qızlardan biridir (Хаханов 1901. 59. 63).

Ellada folklorunda Şirin şərq ədəbiyyatında ol­duğu kimi sevimli qızlar deyildir, qorxulu dəniz mə­ləkləridir. Buna səbəb nədir? Səbəb odur ki, Siren yu­nanlara yad olan Şərqi Aralıq dənizi xalqlarının mə­ləkləridir. Qədim yunanlar yalnız Şireni yox, Ön Asi­yanın bir çox xeyirxah ilahələrini mənfi obrazlar kimi öz panteonlarına daxil etmişlər.

E
Yunan və İran folklorunda Şirin mənfi obrazdır.
rməni folklorunda Şirin bəzən Sirun adlandı­rılır (Əkbər Yerevanlı 1968. 221). Sirun eyni zamanda erməni dilində sevgi deməkdir. Qədim erməni, yəni H’ay dilində isə sevməyə, sevilməyə sire deyilir (Марр 1903. 16).

Bundan əlavə Vardanın “Tarix”ində siram sözü var. N.Y.Marra görə, siram əkinlə, cücərti ilə bağlı na­məlum sözdür (Марр 1899. 32). Belə hesab edirik ki, burada məlum olmayan bir şey yoxdur. Mənşəcə türk olan xristianlıqdan öncəki h’aylar (Джафарсой 2008. 80-86) qadın yaradıcı gücünə siram deyirdilər. Sir – “sevgi”, am – “qadın” deməkdir. Am, ama sözləri qa­dınla bağlı sözlər kimi tarixən bulqar-çuvaş dillərində işlək olmuşdur.

Ari mənşəli etnoslar sevməyə lov, love, lyubov deyirlər. Samilər isə həmin anlamda aşk, eşq sözlərini işlədirlər.

XIX əsrdə yaşamış çuvaş şairi Maksim Arzama­sov yazır ki, xristianlıqdan qabaq çuvaşlar sevgi ayini keçirərdilər. Həmin ayin siren adlanardı (Родионов 1983. 21-22).

VII əsrin başqa tarixçilərindən fərqli olaraq yepiskop Sebeos Şirini bambiş adlandırır (Себеос 1862. 50).

Q
Bambiş pəhləvicə yox, türkcə xatunlar xatunu deməkdir.

əzənfər Əliyevin və Qulamhüseyn Beqdelinin fikrincə, bambiş pəhləvi dilindəki banui banuan, yəni xanımlar xanımı sözündəndir (Алиев 1960. 27; Бег­дели 1970. 16).

Düzdür, pəhləvicə banui-banuan baş xatun de­məkdir. Ancaq onun bambiş tituluna bir aidiyyatı yox­dur. İlk öncə ona görə ki, Q.Əliyev və Q.Beqdeli bu titulu banbiş kimi qəbul etsələr də, ilkin mən­bələrdə o, banbiş yox, bambiş formasında yazıya alınmışdır (Себеос 1962. 50; Фавстос Бузанд 1953. 36; Абегян 1975. 576).

Qədim erməni mənbələrində yalnız Şirin yox, bütün zadəgan qadınları bambiş adlandırılır. H’Ay dilinin tədqiqatçılarının demək olar ki, hamısı bambiş titulunu xatunlar xatunu kimi izah edirlər (Абегян 1975. 575).

İ
İltisaqi dilli h’aylar şah və zadəgan xatunlarına bambiş deyirdilər.

ltisaqi dilli h’aylar (indiki ermənilər yox) qədim türklər kimi baş xatunlara bambiş deyirdilər. Bam türk dillərindəki am, yəni qadın, biş baş, böyük sözləridir.

B

İberiya, Ellada və

qədim bulqar folklorundakı Siren N.Gəncəvinin Şirin obrazının arxaik variantlarıdır.
am sözünə qadın, qız mənasında Dədəmiz Qor­qudun kitabında təsadüf edirik. Beyrək dastanda bamsı titulu daşıyır. Bu da çoxlu qadına sahib olan deməkdir. Beyrək Banu Çiçəkdən qabaq kafir qızı Selcan xatunla evlənmiş, bu izdivacdan böyük bir kənd törəmişdi. Həmin kənd Amışqa adlanırdı. Kəndin sakinləri deyir­dilər ki, biz xristian olsaq da, türk əsilliyik, Beyrəklə Selcan xatunun nəslindənik (Бартольд 1999. 316).

Amışqa adının kökündə am, yəni qadın sözü durur. Biz xristian salnamələrini tədqiq etdikcə görü­rük ki, orada yüzlərlə bu cür adlar, titullar var.

İberiya folklorundakı Şirinoz, Ellada panteonun­dakı Siren, çuvaş folklorundakı Seren N.Gəncəvinin Şirin surətinin arxaik variantlarıdır. Dinlər, ayinlər 4 min illik bir dövr ərzində dəfələrlə dəyişilmiş, qədim Siren kultu öz ilkin məzmununu itirmişdir. Yalnız dəyişməyən bir şey var. O da Siren sözünün sevgi anlamıdır. Çuvaşlar xristian dinini qəbul edənə qədər hər ilin yaz fəslində keçirdikləri sevgi ayinini Siren adlandırardılar (Родионов 1983. 21-24).