Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ə rd ə şagirdlə rin ə zb ərçiliyə meylli olması çox vaxt müə lliml ə ri v ə valideynl ə ri narahat edir. Ə slind ə is ə , bu tamamil ə t ə bii v ə adi bir hal hesab edilm əlidir. Kiçik yaşlı m ə kt ə blil ər mexaniki yaddasaxlamanın kömə yi il ə t əlimin ilkin formalarını, oxu, yazı, hesablama vərdişlə rini m ə nims ə y ə r ə k t ə dric ən daha yüksə k hafiz ə formalarına doğru inkişaf edi rl ə r. Hafiz ənin inkişafında keyfiyyə t d əyişikliklə ri baş verdikcə, şagirdlə r t ə dric ə n m ənalı və ixtiyari yaddasaxlamanın üsul və vasit ə l ə rin ə yiy ə l ə nirl ə r. Kiçik mə kt əb yaşı uşaqların qavrayışının inkişafının mə hsuldar dövrüdür. Birinci sinfə daxil olan u şaqların qavrayışı repreduktiv xararakter 39 daxıyır. Təlimin ilk dövründə, xüsusə n, I-II sinifl ə rd ə şagirdlərin qavrayışı s ə thi, az f ə rql əndirici olması ilə seçilir. Bu dövrdə uşaqların qavrayışı ilə t ə f əkkürü arasında funksional asılılıq özünü göstə rir. Onun n ə tic ə sind ə uşaqlar qavrayış obyektlə rini b ə z ən qarışdırır, yanlış müqayisə v ə ümumiləşdirmə əsasında doğru olmayan nə tic ə l ə r ə g əlib çıxırlar. Bu cə h ə t əşyaların, anlayışların müqayisə si vasit ə sil ə onların oxşar və f ə rqli c ə h ə tl ərinin aşkara çıxarılm as ı prosesində d ə müşahidə olunur. B ə z ə n onlar h ə rfl ə ri v ə r ə q ə ml ə ri, h ə nd əsi fiqurları qarışdırır, əşyaların mühüm, başlıca ə lam ə tl ə rin ə ə h ə miyy ə t verm ə d ə n qeyri- mühüm ə lam ə tl ə ri ə sas götürürlə r. Parlaq, al- ə lvan r əngli şə kill ə r, emosional c ə lbedicilik yaradan obyektl ər uşaqların diqqə tini daha tez c ə lb etdiyind ən, onların qavrayış obyektind ə əsas yer tutmuş olur. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin qavrayışı özünün itiliyi, tə rav ə ti, bununla bel ə , seyrci xarakteri v ə s ə thiliyi il ə f ə rql ənir. Yaş və psixi m ə hdudiyy ə td ə n ir ə li g ə l ə n bu c ə h ət özünü uşaqların tə lim f ə aliyy ə tind ə aşkar büruzə verir. Bu yaş dövründə qavrayışın fə rdil əşdirmə imkanları çox məhdud olur. Onlar çox vaxt oxşar obyektlə ri qeyri-d ə qiq, s əhv olaraq ayırır, bir çox hallarda onları qarışdırır, fə rql ə ndir ə bilmlrl ər. Bu qavrayışın analitik funksiyasının zəif inkişaf etm ə si il ə izah olunur. Bu dövrdə uşaqların qavrayışı özünün praktik - ə m ə li m ə zmunu il ə seçilir. Qavrama prosesində tutma, toxunma, çevirmə v ə s. kimi manipuliyativ h ə r ə k ə tl ər müşahidə olunu r. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə qavrayışın emosionallığı aydın və ifad ə li xarici t əzahürə malik olur. Onlar ilk növbə d ə xarici emosional t əzahürə malik ə lvan, parlaq, c ə lbedici obyektl ə ri daha yaxşı qavrayırlar. Tə lim prosesind ə uşaqlarda müşahi d əçilik, prak tik müqayisə priyomları inkişaf edir, idrak imkanları genişlə nir. Bu yaş dövründə I siqnal sisteminin üstün olması sə b ə bind ən uşaqlarda sözlü -m ə ntiqi hafiz ə y ə n ə z ə r ə n ə yani- obrazlı, emosional hafizə tipi diqq ə ti daha çox cə lb edir. Onlar konkret, emosional t ə sir ə malik fakt v ə hadis ə l ə ri, obyektl ə ri, m əlumatları daha yaxşı və asan şə kild ə yadda saxlayırlar. 40 Uşaqların tə limd ə ə zb ərçiliyə meylli olması onlarda mexaniki hafizənin üstün olduğunu sübut edir. Mənalı və ixtiyari yaddasaxlama, sözlü -m ə ntiqi hafiz ə tipi bu yaş dövründə yalnız müə yy ə n t əzahürlə r ə malik olur. Kiçik mə kt əb yaşı döründə uşaqların t ə f əkkürü özünün ə yani- ġə kil 16 obrazlı xarakteri ilə f ə rql ənir. O, qavrayışın bir hissəsi kimi özünü göstə rir, öyrə nil ə n hadis ə l ərin konkret xüsusiyyə tl ə rin ə yönəlişliyi ilə seçilir. Bu dövrdə mücə rr əd anlayışlar, xüsusilə , əşya və hadis ə l ər arasındakı də rin, daxili ə laq ə, asılılıq və qanunauyğunluqlar ə sas ə n s əthi, formal şə kild ə d ə rk olunur. Bunun s ə b əbi kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin t ə f əkküründə mücə rr ə dl əşdirmə nin olmaması, tə bi ə t v ə c ə miyy ət haqqında biliklə rinin m ə hdud olmas ı ilə izah olunur. Ona görə d ə bu yaş dövründə ə yani obrazlardan t əcrid olunmuş ə m ə liyyatlar az s ə m ə r əlidir. Bu dövrdə t ə f əkkürün inkişafında aktiv praktik f ə aliyy ə tl ə r, oyun olduqca ə h ə miyy ə tlidir. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə aparıcı fə aliyy ət forması olan t ə limin gedişində t ə f əkkürün inkişafında ə h ə miyy ə tli d əyişikliklər baş verir. M ə kt ə bd ə t ə lim prosesind ə uşaqların anlayış və t ə s əvvürlə rinin h ə cmi genişlənir, onlar bütöv və d ə qiq olur, fikirl ə rin h ə cmi v ə m ə zmunu d ə qiql əşir. Anlayışları mə nims ə m ə k vasit ə sil ə onlar bilikl ə r ə, bacarıq və v ərdişlə r ə sahib olurlar. Şagirdin öyrə ndiyi h ər bir anlayış öz - özlüyündə müə yy ə n m ə zmun k ə sb edir. Anlayışın mə zmununu d ə rk etm ək üçün şagird müvafiq mə ntiqi t ə f əkkür s ə viyy ə sin ə malik olmalıdır. Mə s ə l ə n, ə traf al ə ml ə t anışlıq də rsl ə rind ə şagirdlə r ə ―vəhşi heyvanlar‖ və ―ev heyvanları‖ haqqında mə lumat ver ə n müəllim onların mühüm ə lam ə tl ə rini qeyd edir, t ə hlil yolu il ə onların oxşar və f ə rqli ə lam ə tl ərini şagirdlə rin diqq ə tin ə çatdırır. Bu zə mind ə şagir dl ə rd ə ―vəhşi 41 he yvanlar‖ və ―ev heyvanları‖ anlayışlarının formalaşdırılmasına nail olur. Eyni yolla şagirdlər ―iynəyarpaqlı ağaclar‖, ―enliyarpaqlı ağaclar‖, ―ilin fə sill əri‖ v ə s. kimi anlayışları mə nims ə yirl ə r. Riyaziyyat d ə rsl ə rind ə ―vaxt ölçüləri‖, ―uzunluq ölçüləri‖, ―qiymət‖, ―miqdar‖, ―kəsr‖ və s. ana dili d ə rsl ə rind ə ―nitq hiss ə l əri‖ haqqında tə s əvvürlər yaradılır. Mə lumdur ki, h ər bir anlayış ümumiləşdirmə əsasında formalaşır. Ümumiləşdirmə ə m əliyyatının mühüm şərti öyrə nil ə n əşya və hadis ə l ər arasında ümumi, xar akterik xass ə v ə ə lam ə tl ərin aşkara çıxarılmasıdır. Tə lim prosesind ə şagirdlə rin istinad etdikl ə ri ümumiləşdirmə ə m əliyyatlarının forması dəyişir. I-II sinif şagirdlə rinin ümumiləşdirmə l ə rind ə ad ə t ə n zahiri ə lam ə tl ər üstün olur. Günəş, bitki, heyvanlar v ə s. haqqında mühakimə yürüdə n uşaqlar qeyd edirlər ki, ―günəş işıq və istilik verir‖, ―alma ġə kil 17 ağacları böyüyür bar verir, biz o nun meyv ə l ərini yeyirik‖, ―inə k biz ə süd verir‖, ―quşlar uçur və oxuyurlar‖ və s. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ərin ümumiləşdirmə l ə rind ə zahiri ə lam ə tl ər üstünlük təşkil etdiyinə görə h ə yat bilgisi d ə rsl ə rind ə müəllimin izahatına baxmayaraq, onlar yenə d ə balinanın diri bala doğmasına, onu südlə b ə sl ə m ə sin ə , hava il ə t ə n əffüs etmə sin ə baxmayaraq, yanlış olaraq yenə d ə balıq hesab edirlə r. T ə lim prosesind ə kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin idrak f əallığını artırmaq m ə qs ə dil ə onları problemli situasiyalarla, hadisə l ər arasında sə b ə b-n ə tic ə ə laq ə l ərinin axtarışı istiqamə tind ə düşündürücü mə s ə l ə l ə rl ə qarşılaşdırmaq faydalı nə tic ə l ə r verir. İbtidai təlimin sonrakı mə rh ə l ə l ə rind ə uşaqların ümumiləşdirmə l ə rind ə ə h ə miyy ə tli d əyişikliklər baş verir. Onların ümumiləşdirmə l ə rind ə əşya və hadis ə l ərin daxili, daha mühüm ə laq ə v ə asılılıqları ön planda durur. Mə s ə l ə n, 42 cansız tə bi ə tin su, hava, metallar v ə başqa cismlərini ümumiləşdirə rk ə n onların temperaturdan asılı olaraq sıxılması və genişlə nm ə si formaca d əyişmə si kimi ən ümumi ə lam ə tini əsas götürürlə r. Müasir ibtidai tə lim sistemind ə inkişafetdirici istiqamət güclə ndiyind ə n t ədris proqramları və d ə rslikl ə rd əki mövzu və materiallar kiçik yaşlı m ə kt ə blil ə rin idrak f ə aliyy ətinin potensial imkanlarını maksimum hə r ə k ə t ə g ə tirm ə y ə xidm ə t edir. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin m ə kt ə b t ə limi t əcrübəsi sübut edir ki, xüsusi t əşkil edilmiş təlim metodikası zə minind ə IV sinifd ə t əlimi başa çatdırmış uşaqlarda əşya və hadis ə l ə rin ə yani ə lam ə tl ərinin ardıcıl olaraq nümayiş etdirilm ə sin ə ehtiyac qalmır. Onlar əşya və hadis ə l ərin mühüm, başlıca, f ə rql ə ndirici ə lam ə tl ə rini sözlü -m ə ntiqi t ə f əkkür sə viyy ə sind ə mücə rr ə dl əşdirmə yolu il ə müə yy ə n ed ə bilirl ə r. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rd ə b ə rpaedici t ə x əyyül surə tl ə ri öz mə zmunu baxımından tə svir ə uyğun surə tl ərin yaradılması ilə m əhdudlaşır və yaradıcı sur ə tl ə r ə n ə z ə r ən daha dolğun olur. Onlar bir sıra spesifik cə h ə tl ə ri il ə f ə rql ə nir. Bununla bel ə bu dövrdə uşaqların bə rpaedici t ə x əyyül surə tl ə ri davamlı olmur, tez -tez d əyişir. Oxunmuş mətn üzrə r əsm çə k ə rk ən uşaqlar m ə tn ə aid olmayan başqa obyektlə ri d ə r ə sm ə daxil edirl ər. Uşaqların b ə rpaedici t ə x əyyülündə hafiz ə t ə s əvvürlə ri v ə görmə obrazları üstün rola malikdir. Odur ki, kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin t ə bi ə t ə ekskursiya v ə g ə zintil ə r vasit ə sil ə t əəssüratlarının zə nginl əşdirlməsi olduqca vacibdir. Üçüncü sinifdə n başlayaraq uşaqların tə x əyyülü xeyli tə kmill əşir və o, fikri f ə aliyy ə tin t ə rkib hiss ə sin ə çevrilir. Əmə k t ə limi, r ə sm d ə rsl ə rind ə t ə x əyyül surə tl ə ri fikri f ə aliyy ətin yaradıcı məhsullarına çevrilir. Uşaqların ən yaxşı əl işlə rind ə n ibar ə t s ə rgil ə r buna k onkret nümunədir. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə, xüsusilə , III-IV sinifl ə rd ə şagirdlərin yaradıcı tə x əyyül obrazları realist mə zmun k ə sb etm ə y ə, gerçə klikl ə uyğunluq yaratmağa doğru inkişaf edir, tə x əyyül sur ə tl ərinin yaradılması prosesində psixi f ə aliyy ə tin ixtiyarı formaları meydana 43 g əlir. Uşaqların yaradıcı tə x əyyül surə tl ə rind ə real h ə yat hadis ə l ə ri il ə yanaşı fantastik obrazlar da özünə yer tutmağa başlayır. Onlar ana dili də rsl ə rind ə ovunmuş hekayə , t ə msil v ə ya nağıllara aid illüstrasiyalar çəkir, müxtə lif modell ər hazırlayırlar. Mə kt ə blil ə rd ə t ə x əyyülün inkişaf etdirilmə sind ə düzgün pedaqoji r ə hb ə rlik mühüm şə rtl ə rd ə n biridir. Kiçik mə kt əb yaşı dövrü uşaqların şə xsiyy ət yönümündə inkişafında kifay ə t q ə d ə r ə h ə miyy ə tli d əyişikliklə rl ə müşayə t olunur. M ə kt ə b h əyatı uşağın sosial münasibə tl ə r dair əsini genişləndirir, onların yaşlılar və yaşıdları ilə qarşılıqlı ə laq ə l ə rin ə geniş meydan açır. Uşaqların daxil olduğu mə kt ə b h əyatı başqa adamlar və kollektiv, t ə lim v ə zif ə l əri onların xarakter və irad ə sini form alaşdırır, maraq dairəsini genişlə ndirir, qabiliyy ə tl ərin inkişafını tə min edir. Uşağın şə xsiyy ə tinin formalaşmasına təsir göstə r ə n f ə aliyy ət növlə ri içə risind ə t ə liml ə yanaşı ə m ək, oyun, ünsiyyə t, idman da ə h ə miyy ə tli yer tutur. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə əxlaqi davranışın bünövrə si qoyulur, ə xlaqi norma v ə davranış qaydalarının mə nims ə nilm əsi baş verir, şə xsiyy ə tin motivl ə r sah əsi fiormalaşmağa başlayır. I sinifl ə müqayisə d ə IV sinifd ə uşaqların əxlaqi şüurunda ə h ə miyy ə tli d əyişikliklər baş verir. Kiçik yaşlı m ə kt ə blil ə rin m ə n ə vi h əyatında yeni keyfiyyə tl ər özünü biruzə verir: ə xlaqi bilikl ə r, t ə s əvvürlə r v ə mühakimə l ə r hiss olunacaq d ə r ə c ə d ə z ə nginl əşir, onlar daha çoxcə h ə tli v ə düşüncəli olur, ümumiləşmiş xarakter alır. Bununla bel ə, kiçik yaşlı mə kt ə blil ərin münasibə tl ə r sistemind ə v ə xarakterind ə davamlı və möhkə ml ənmiş davranış formaları hə l əlik çox mütə h ə rrik olur, xarakter h ə l əlik formalaşma dövrünü keçirir. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin davranışında ali sinir fə aliyy ətinin tipoloji xüsusiyyə tl ə ri daha aydın təzahür edir. Utancaqlıq və qapalılıq, sinir sisteminin zə ifliyi, impulsivlik v ə s ə brsizlik l ə ngim ə prosesinin z ə ifliyini, bir f ə aliyy ə td ə n dig ə rin ə keçid zamanı müşahidə olunan astag ə llik sinir prosesl ərinin az mütə h ə rrikliyinin t əzahürü kimi özünü göstərir. Bu yaş dövründə uşaqların sinir sistemi plastikliyi ilə f ə rql ə nir v ə bu 44 uşağın davranışının xarici tə sirl ə rd ən birbaşa asıllığına sə b əb olur. Uşaq öz davranışını iradi olaraq tə nziml ə m ə kd ə çətinlik çə kir, onun xarici t ə sir v ə t ə hrikl ə rd ən asılılığı yüksək olur. Ona görə d ə, kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin m ə kt ə bd ə daxili intizam qaydalarını pozmalarını heç də h əmişə onların t ə rbiy ə sizliyi v ə intizamsızlığı kimi qiymə tl ə ndirm ək doğru olmazdı. Bu dövrdə uşaqlarda müşahidə olunan yaş xüsusiyyə tl ə ri sırasında Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|