Gülnarə Fəxrəddin qızı. Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı. 2010,s. 1 A

§6.Türk dillərində digər gələcək zaman formaları 
Türk dillərində gələcək zamanı ifadə edən bir sıra 
morfoloji əlamətlər vardır ki, bu şəkilçilər yalnız bir və 
ya bir neçə türk dilində özünü göstərir. Bu qrammatik 
göstəricilərdən biri -qalak, -kalak, -qelek şəkilçili gələ-
cək zaman formasıdır. Altay, tuva,xakas və şor dillərin-
də müşahidə olunur. Tuva dilində gözlənilən gələcək 
zaman
2
,  şor dilində  həyata keşməmiş  gələcək zaman
3
, 
barabin-tatarlarının dilində  gələcək zaman III (gözləni-
lən gələcək)
4
 adlanır.  
                         tuva                           şor  
tək   I şəxs      aparqalak men        kelqelekpim 
        II şəxs      aparqalak sen        kelqeleksiŋ 
       III şəxs     aparqalak               kelqelek 
cəm  
I şəxs      aparqalak bis         kelqelekpis 
        II şəxs     aparqalak siler       kelqeleksar 
       III şəxs     aparqalaktar          kelqelekter 
                        
altay                      barabin-tatar 
                                                 
1
 Рагимов  М.  Формы  выражения  настоящих  и  будущих  времен  в  письмен-
ных  памятниках  азербайджанского  языка XIV–XVIII веков.АКД.  Моск-
ва,1957,с.13 
2
 Исхаков  Ф.Г.,Пальмбах  А.А.Грамматика  тувинского  языка.Фонетика  и 
морфология. Москва, ИВЛ, 1961, с. 391.  
3
Дыренкова Н.П.Грамматика шорского языка. Москва, Изд.АН СССР, 1941, 
c.191 
4
 Тумашева Д.Г. Язык сибирских татар. Часть вторая. Изд. Казанского Уни-
верситета, 1968, с. 59. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
126
 
 
 
 
tək    
I şəxs      satğalağım             pilkələmin  
        II şəxs      satğalağıŋ              pilkələksiŋ    
       III şəxs      satğalak                 pilkələk 
cəm   
I şəxs      satğalağıbıs           pilkələkpis 
         II şəxs      satğalağığar          pilkələksis 
        III şəxs      satğalaktar            pilkələk 
  -ğalak  şəkilçisinin xakas dilində funksiyası ma-
raq doğurur. Belə ki, “Xakas dilinin qrammatikası” kita-
bında müşahidə olunduğu digər türk dillərindən fərqli 
olaraq  -ğalak  şəkilçisi xakas dilində  gələcək zamanın 
deyil, keçmiş zamanın morfoloji əlaməti kimi göstərilir 
və həyata keçməmiş keçmiş zaman adlandırılır
1
:itkelek-
pin, itkeleksiŋ, itkelek, itkelekpis, itkelekser, itkelekter 
və s.  
Əslində  hələlik həyata keçməmiş, lakin baş ver-
məsi gözlənilən hal və  hərəkəti ifadə edən bu zaman 
göstəricisi, fikrimizcə, xakas dilində keçmiş deyil, altay, 
tuva və  şor dillərində olduğu kimi gələcək zamanın 
morfoloji göstəricisidir.  
“Altay, Hakas ve Tuva Türkçelerinde kullanılan ve 
aynı anlamı veren -(G)AlAk eki de bizce Eski Türkçe-
deki –KAlır ekiyle ilgilidir. –GALAK büyük bir ihti-
malle –GalIr Ok'tan gelmektedir:al-galır ok>algalırak> 
algallak> algalak”
2
 
                                                 
1
 Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975, 
 с. 220.  
2
 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri.Fiil. Basit çekim. Ankara,TDK 
Yayınları, 2006, s. 428.   

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
127
 
 
 
 
Araşdırdığımız türk dillərindən yalnız  şor dilində 
qadık – kadıq feli sifət forması ilə düzələn mümkün gə-
ləcək zaman forması
1
 mövcuddur;  məs.: 
Tək   
I şəxs çetkediqim / çetkediqbin 
        II şəxs çetkediqziŋ 
       III şəxs çetkediq  
Cəm  
I şəxs çetkediqbis 
        II şəxs çetkediqbis 
       III şəxs çetkediqler  
F.Zeynalov sarı-uyğur dilində  gələcək zamanın 
dörd formada işləndiyini yazır: 
a)
 
-ğıs/qıs –tır/-tro və ya -metto, -ere/-ire  
b)
 
-ar, -er, -ır, -ir, -r  
c)
 
-ğı, -qu, -ğı, -kı, -ğo, -ko 
d)
 
-ğır,-kur+tır/-tro 
şəkilçili variantlar
2
. 
Bu formalardan yalnız biri -ar,-er,-ır,-ir,-r şəkilçili 
zaman bütün türk dillərinə  məxsus zaman formasıdır. 
Sonuncu iki forma isə yalnız karluq qrupu türk dillərinə 
xarakterik formalardır. -үуs -qуs,-xуs, -gуs  şəkilçili za-
man forması araşdırdığımız türk dillərindən yalnız sarı-
uyğur dilində müşahidə olunur.: men satqystro, sen sat-
qystro, gol satqystro, mys satqystro, siler satqystro, go-
lar satqystro  və s. -ğu,-qu  şəkilçili gələcək zaman for-
ması müasir özbək və sarı-uyğur dillərində müxtəlif fo-
netik variantlarla işlənir. Özbək dilində -ğu, -qu, -gi, -ki, 
                                                 
1
 Дыренкова  Н.П.  Грамматика  шорского  языка.Москва,  Изд.АН 
СССР, 1941, c. 189.  
2
 Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, s. 286.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
128
 
 
 
 
sarı-uyğur dilində  -үу, -gу, -үo, go, -үu, -gu  şəklində 
ifadə olunur: 
                özbək               sarı-uyğur 
tək      
I şəxs     barğumdir          men kelgo  
          II şəxs     barğuŋdir           sen kelgo  
         III şəxs     barğusidir          gol kelgo   
cəm     I 
şəxs     barğumizdir       mys kelgo  
           II şəxs     barğuŋizdir        siler kelgo 
          III şəxs     barğusidir          golar kelgo  
Türk dillərində az müşahidə olunan digər gələcək 
zaman formalarından biri də salar dilində  -gur,  -gar,       
-үur, -үar, -qur, -qar, -kur, -kar, sarı-uyğur dilində -үуr, 
-qуr, -gуr, -kуr  şəkilçi variantları ilə düzələn və  qəti 
şəkildə yaxın gələcəkdə baş verən hərəkəti ifadə edən 
gələcək zaman formasıdır:  men kilqur, sen kilqur, vu 
kilqur, piser kilkqur, siler kilqur, vuler kilqur(salar); 
men satgyr, sen satgyr, gol satgyr, mys satgyr, siler 
satgyr, golar satgyr (sarı-uyğur) və s.  
-qay, -qey, -kay, -key şəkilçili ehtimal bildirən gə-
ləcək zaman
1
 forması  tədqiqata cəlb etdiyimiz müasir 
türk dillərindən yalnız tofalar dilində rast gəlinir və ic-
rası gələcəkdə ehtimal olunan hərəkəti ifadə edir; məs.: 
kelqey men, kelqey sen, kelqey, kelqey bis, kelqey siler, 
kelqeyler və s. Qeyd edək ki, bu şəkilçi bəzi türk dillə-
rində arzu şəklinin formal əlaməti olaraq çıxış edir.  
Göründüyü kimi, aparılan tədqiqat nəticəsində 
müəyyən olunur ki, türk dilərində geniş yayılmış və ge-
                                                 
1
 Рассадин  В.И.  Морфология  тофаларского  языка  в  сравнительном 
освещении. Москва, «Наука», 1978, с. 217. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
129
 
 
 
 
niş işlənmə tezliyinə malik -acaq, -əcək, -ar, -ər zaman 
şəkilçiləri üstünlük təşkil etsə  də, yalnız müəyyən bir 
türk dili üçün xarakterik olan və məhdud şəkildə işlənən 
-arlık, -erlik;-γyr, -qyr, -gyr, -kyr; -γy, -qy, -yo, -go, -yu, 
-gu; -qadıq, -qediq; -qalak, -kalak, -qelek, -qay, -qey,       
-kay, -key kimi zaman şəkilçiləri də vardır. Müşahidələ-
rimiz onu deməyə  əsas verir ki spesifik morfoloji əla-
mətlər karluq qrupu türk dillərində daha çox üstünlük 
təşkil etsə də, digər qrup türk dillərində də yox deyildir. 
Məsələn, tofalar, qaraçay-balkar, şor dilləri və s. Bu isə 
türk dillərində müxtəlifliklə yanaşı, həm də türk dillə-
rinin zaman formalarının morfoloji zənginliyini əks et-
dirir.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman 
kateqoriyası.Bakı.2010,s.130 
 
I
I
I
I
I
I
 
 
F
F
Ə
Ə
S
S
İ
İ
L
L
 
 
T
T
Ü
Ü
R
R
K
K
 
 
D
D
İ
İ
L
L
L
L
Ə
Ə
R
R
İ
İ
N
N
D
D
Ə
Ə
 
 
H
H
Ə
Ə
M
M
H
H
Ü
Ü
D
D
U
U
D
D
 
 
K
K
A
A
T
T
E
E
Q
Q
O
O
R
R
İ
İ
Y
Y
A
A
L
L
A
A
R
R
D
D
A
A
 
 
Z
Z
A
A
M
M
A
A
N
N
,
,
 
 
F
F
E
E
L
L
 
 
Z
Z
A
A
M
M
A
A
N
N
L
L
A
A
R
R
I
I
N
N
I
I
N
N
 
 
S
S
E
E
M
M
A
A
N
N
T
T
İ
İ
K
K
-
-
Ü
Ü
S
S
L
L
U
U
B
B
İ
İ
 
 
X
X
Ü
Ü
S
S
U
U
S
S
İ
İ
Y
Y
Y
Y
Ə
Ə
T
T
L
L
Ə
Ə
R
R
İ
İ
 
 
 
§1. Felin zaman formalarında şəxs sonluqları 
Türk dillərində  şəxs sonluqlarının felin zaman 
formalarında işlənib-işlənməməsinə görə iki hissəyə 
ayırmaq olar:  
1. Türk dillərində şəxs sonluqlu zamanlar 
2. Türk dillərində şəxs sonluğu olmayan zamanlar 
Türk dillərində  şəxs sonluqlu zamanlar çoxluq 
təşkil edir. Şəxs şəkilçiləri iki qrupa bölünür:   
1.
 
İxtisar və ya qısa formalı şəxs sonluqları,  
2.
 
Geniş və ya tam formalı şəxs sonluqları.  
İxtisar və ya qısa formalı  şəxs sonluqları  və ya 
qısa variantlı şəxs sonluqları türk dillərində, adətən, -dı 
şəkilçili keçmiş zaman forması ilə  işlənir. Bunlar 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
Tək: I ş.– -m                          Cəm:  I ş. – -q, -k 
 II ş. – -n                                   II ş. – -nız
4
 
III ş.t–   –                                 III ş. –  –
 
-m şəxs sonluğu Azərbaycan, türk,qaqauz, türkmən, 
qazax, qırğız, altay, noqay, özbək, uyğur, qaraçay-bal-
kar, xakas, kazan-tatar, tofalar, başqırd, karaim, tuva, 
barabin tatarları,qumuq,  şor dillərində müşahidə olu-
nur. Məs.:yazdım(Azərb.); buldum(türk); eşitdim, gör-
düm(türkmən); işledim(qaqauz); tarttım(qazax); kül-
düm(qırğız); bildim(altay);  şakırdım(noqay); yozdim 
(özbək);başlidim(uyğur);oqudum(qaraçay-balkar); pas-
tadım(xakas); uyladım,kittem(kazan-tatar); bardım (to-

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
131
 
 
 
 
falar);baržım,kildem(başqırd);karadım(karaim);turdum 
(tuva); yörətim,kittim(barabin-tatar); gördüm (qumuq); 
kestim (şor) və s. 
 -n  şəxs sonluğu Azərbaycan, türk, qaqauz dillə-
rində işlədilir. Məs.:qaldın,durdun(Azərbaycan); gittin, 
sandın(türk);  duydun, kaldın(qaqauz) və s. 
Digər türk dillərindən fərqli olaraq karaim dilinin 
Trakay dialektində  qəti keçmiş  (-dı) zamanda ikinci 
şəxsin təkində -n şəxs sonluğunun əvəzinə -y şəxs son-
luğu işlənir. Məs.: karadıy, bildiy, kördüy və s. 
Dərbənd rayonunun Bərəkey, Bilici və Dəliçoban 
kəndlərində çox maraqlı bir xüsusiyyət müşahidə edi-
lir. Belə ki, Azərbaycan dilinin indiyədək tədqiq edil-
miş dialekt və şivələri içərisində ilk dəfə məhz həmin 
kəndlərdə ikinci şəxsin təkində  -v, cəmində isə  -vuz,    
-vüz  şəxs  şəkilçilərinin işləndiyi qeydə alınmışdır:  al-
duv, gəldüv, tutduv, üzdüv, alduvuz, gəldüvüz, tutdu-
vuz,  üzdüvüz və s.
1
  
Maraq doğuran cəhət budur ki, ikinci şəxsin tə-
kində istifadə olunan -v şəxs sonluğuna araşdırdığımız 
digər türk dillərində rast gəlmədik. 
-q Azərbaycan, qazax, qumuq, başqırd, qaraqalpaq, 
qaraçay-balkar, uyğur; -k (-қ )Azərbaycan, türk, özbək, 
türkmən, qaqauz, qazax, qumuq, karaim, kazan-tatar, 
qaraqalpaq, noqay, qırğız dillərində rast gəlinir. Məs.: 
yazdıq, oxuduq(Azərbaycan);  boldıq(qazax);  sattıq, a-
çdıq(qumuq); bardıq(başqırd); aldıq, basladıq(qaraqal-
paq);  oquduq (qaraçay-balkar); bilduq, alduq(uyğur); 
dedik,göründük(Azərbaycan); geldik, kaldıқ(türk); yoz-
                                                 
1
 Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı, “Elm”, 2009, 
 s. 140.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
132
 
 
 
 
diқ(özbək); bakdıқ,geldik(türkmən); sattıқ,durduқ (qa-
qauz);  keldik,bildik(qazax); geldik(qumuq); karadık 
(karaim); kittek,söydük(kazan-tatar); isledik(qaraqal-
paq); bildik(noqay); iştedik(qırğız) və s. 
-nız, -niz, -nuz, -nüz Azərbaycan, türk, qaqauz dil-
lərində müşahidə olunur. Məs.:gəldiniz, sevdiniz(Azər-
baycan),yendiniz,durdunuz(türk); aldınız,doydunuz(qa-
qauz) və s. 
Azərbaycan danışıq dilində ikinci şəxsin cəmində   
-nız əvəzinə geniş şəkildə -z formasının işlənməsi, bə-
zən  ədəbi dil nümunələrinə  də sirayət edir. Məsələn: 
Mahmudun gözləri güllərə baxırdı və elə bil,“Məryəmi 
gördüzmü?” – soruşdu, göllərə baxırdı, yollara baxırdı, 
“Məryəmi gördüzmü?”– soruşurdu,çöllərə baxırdı, yol-
lara baxırdı,sulara baxırdı, “Məryəmi gördüzmü?”– so-
ruşurdu; qürbətdə hərə öz elini arzular (Elçin, Mahmud 
və Məryəm).Azərbaycan dilinin Şərur şivəsində şühudi 
keçmiş zamanda ikinci şəxsin cəmində ədəbi dildə mü-
şahidə olunan -nız deyil, -z,-yız
4
  şəxs sonluqlarından 
istifadə edilir
1
. 
Karaim dilinin Trakay dialektində -nız, -niz, -nuz,   
-nüz şəxs şəkilçisinin yerində -yız, -yiz, -yuz, -yüz şəxs 
sonluğundan istifadə olunur: kaldıyız, kaytardıyız, tur-
duyuz və s. 
Geniş və ya tam formalı şəxs sonluqları felin keç-
miş zamanının digər formalarını, indiki və gələcək za-
man formalarını əhatə edir.Türk dillərində bu tipli şəxs 
sonluqları aşağıdakılardır: 
Tək I ş.– -am
2
, -ım
4
, -ın
2
, -man
2
, -mın, -pan
2
,         
                                                 
1
 Имамкулиева  К.Г.Шарурские  говоры  азербайджанского  языка.  АКД. 
Баку,1991,с. 19 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
133
 
 
 
 
             -pın, - ban
2
 
        II ş.t– -ın
4
, -san
2
, -sın
4
,  -sa
2  
       III ş.t–   – ; -dı 
I şəxsin təki. -ım, -im, -um, -üm şəxs sonluğu türk, 
qaqauz, yakut dillərində; -ım, -im altay, krım-tatar, şor, 
tofalar dillərində, -am, -əm yalnız Azərbaycan dilində 
istifadə edilir;məs.:söyleyeceğim, okumuşum,(türk); gi-
derim, satmışım  (qaqauz);  bardım(yakut);  aladım(al-
tay); satkanım,(krım-tatar); alçanım, kezerim(şor); bar-
qanım, kelgenim(tofalar);  saymışam,  görərəm  (Azər-
baycan) və s. 
-män  şəxs sonluğu uyğur dili, -man özbək  dili,        
-man, -men noqay, qumuq, qaraqalpaq dilləri,  -pan,     
-pen, -ban,-ben noqay, qaraqalpaq dilləri üçün xa-
rakterikdir.Məs.:alğanmän, körimän(uyğur);koyarman, 
bolaman, berermen(noqay);  bilgenmen(qumuq);  bas-
layman, işkenmen(qaraqalpaq);  ketaman(özbək);  bo-
larman, görgenmen(qumuq); baslayakpan, bereyekpen 
(noqay); alıppan(qaraqalpaq) və s.  
 -mın, -min şəxs sonluğu qazax, karaim, xakas, qır-
ğız, şor dillərində, -mın, -men başqırd, kazan-tatar dil-
lərində, -bın, -bin xakas, yakut dillərində, -pın, -pin xa-
kas, qazax, şor, yakut dillərində, -pım, -pim şor dilində, 
-men karaim dilinin Qalis dialektində rast gəlinir. Mə-
sələn:  bolğanmın/bolğam, istermin(qazax, karaim, xa-
kas);  alıptırmın(qırğız);  tutqanmın, kelgemin(şor);  as-
qanmın, kitermen(başqırd);  utıramın, kaçaçakmın, tü-
kərmen(kazan-tatar); alirbın, sanirbın, körirbin(xakas); 
alabın(yakut);  satalaxpın, kilçikpin(xakas);  bastappın, 
isteppin(qazax);alqalakpım,kelqelqkpim(şor); sapıppın, 
bilbippin(yakut); kelqeymen, telermen (karaim) və s. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
134
 
 
 
 
-ın, -in  şəxs sonluğu türkmən dilinə  məxsusdur. 
Müasir türkmən dilində felin zamanlarını ifadə edər-
kən I şəxsin təkində digər türk dillərində müşahidə 
olunmayan -ın, -in şəxs sonluğundan istifadə olunur. -
ın, in şəxs sonluğu əksər türk dillərində II şəxsin təkini 
ifadə etdiyi halda, türkmən dilində I şəxsin təkini ifa-
dəsinə xidmət edir: men bilyerin, men bilerin, men 
qalyarın, men qaların, men bakyarın, men gelerin və s.  
Tatar dilinin Şərq dialektində gələcək zaman I şəx-
sin təkində  ədəbi dil üçün xarakterik olan -mın, -men 
şəxs sonluğu  əvəzinə  -ım, -em sonluğundan istifadə 
olunur: kaytırım  (katırmın),  kiterem (kitərmen)
1
. 
Orta Ural başqırdlarının dilində felin xəbər şəklinin 
keçmiş zamanı I şəxsin təkində  barğanmın, barğam-
mın, barğamın, barğam variantlarında işlədilir
2
. Bu va-
riantlılıq nəinki keçmiş zamanda, eləcə də digər zaman 
formalarının təsdiq və inkarında müşahidə olunur. 
Ş.Şükürov yazır:“I şəxsin təkində almışmen və al-
mışam formalarının işlənməsi bəzi xüsusiyyətlərə ma-
likdir:1)almış-men tipli forma özbək dilinin bütün inki-
şaf mərhələləri üçün xarakterik olmuşdur; 2) almışam 
tipli forma XV əsrdən müşahidə olunur ki, o da yalnız 
poeziya dilində istifadə olunurdu”
3
. 
II  şəxsin təki.-san,-sən Azərbaycan,  -san,-sen öz-
bək,qumuq; -sen karaim dilinin Qalis dialektində,-sın -
                                                 
1
 Ахатов Г.Х. О восточном диалекте татарского языка. с.51-65. 
ВДТЯ. Баку, Изд. АН АССР, Том XII, 1958, с. 60. 
2
 Дильмухаметов
 
М.И.  Особенности  наклонений  глагола  в  говоре  средне-
уральских  башкир.//Вопросы  диалектологии  тюркских  языков.  Уфа, 1985, 
БФАН СССР, с.128. 
3
 Шукуров  Ш.  Наклонения  и  времена  глагола  в  письменных  памятников 
узбекского языка в сравнительном освещении. АДД. Ташкент, 1974, с. 90.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
135
 
 
 
 
sin qaqauz, türk, -ın –in,-un,-ün qaqauz dilinə xasdır. 
Məs.:ketasan, yozibsan (özbək);  bararsan, görgensen 
(qumuq);kelesen,açkaysen(karaim);durarsın/durursun, 
gidersin(qaqauz); yapacaksın, gideceksin(türk); yazmı-
şın, bilmişin(qaqauz) və s. 
-sa, -se. -saŋ, -seŋ şəkilçisinin sonundakı n səsinin 
düşməsi nəticəsində yaranmış
1
 bu  şəkilçiyə qaraçay-
balkar dilində rastlanır. Məsələn: alğansa, bilgense, bi-
lişçense və s. 
III  şəxsin təki.  Türk dillərinin  əksəriyyətində III 
şəxsin təkində heç bir şəxs sonluğundan istifadə olun-
mur. Bir sıra türk dillərinin bəzi zaman formalarında -
dı  şəxs sonluğuna təsadüf olunur. Maraqlısı budur ki, 
müasir yakut dilində III şəxsin təkində digər türk dillə-
rində rastlaşmadığımız  -a, -e  şəxs sonluğu müşahidə 
olunur. 
Qumuq dilinin Qaytaq dialektində indiki-gələcək 
zamanın üçüncü şəxsində  -di şəkilçisi saxlanılır ki, o, 
qazax, qaraqalpaq, noqay və bəzi digər dillər üçün sə-
ciyyəvidir
2
. 
N.A.Baskakov bununla bağlı yazır: “Bəzi dillərdə 
üçüncü şəxsin formaları ya tərz, ya da modal çalarları 
göstəricilərinin izlərini saxlayır ki, onlar səhv olaraq 
şəxs göstəriciləri kimi qəbul olunur. Bu baxımdan, mə-
sələn, tərz göstəricisi -dyr/dir ~ -dy/-di ~ -t indiki-gələ-
cək zaman formaları (qaraqalpaq bar-a-dy, yeni uyğur 
bar-i-dur, qırğız  bar-a-t, tatar bar-a “(o) gedir”) xa-
                                                 
1
 Серебренников  Б.А.,  Гаджиева  Н.З.  Сравнительно-историческая  грамма-
тика тюркских языков. Баку, Маариф, 1979, с. 151.  
2
 Керимов И.А.Очерки кумыкской диалектологии. АДД. Баку, 1967, 
с.36. 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
136
 
 
 
 
rakterikdir ki, o, tur-ur köməkçi felinin tam formasının 
fonetik təkamülünün müxtəlif mərhələlərindəki qalığı-
dır:tur-ur>tur~-dur>-dy>-t>(qırğız dilində), -ø (tatar 
dilində)  şəxs kateqoriyasının göstəricilərinə aidliyi 
yoxdur”
1
.  
Felin zaman formalarının bir hissəsi istifadədən 
çıxmış və ya yalnız dialekt və şivələrdə qorunmuşdur: 
ala durur, qaynıya durur, baxa durur(şimal qrupu); 
ala var, ala dökü(şərq qrupu); alırı, gəliri(cənub qru-
pu) 
2
.    
Geniş və ya tam formalı şəxs sonluqlarının cəmini 
ifadə edən şəkilçilər bunlardır:  
 
I ş.c – -ıq
4
, -ız, -z, -ıs
2
, -mız
4
, -mıs
2
, -bıs
2
, -bız
2
, -pıs
2
, -
vıs
4
,-pıt, -bıt, -ıbıt 
II ş.c – -sınız
4
, -sız
4
, -ηar
2
, -zar
2
, -gïz
2
, -ĝıž
2
, -hıgıž
2
 
III ş.c –  -lar
2
, -łar
2
 
I şəxsin cəmi  -ıq, -ik, -uq, -ük Azərbaycan, qaqauz, 
-ız, -iz, -uz, -üz türk, qaqauz, -z qaqauz dillərində  iş-
lənir. Məs.:oxuyuruq, gülürük (Azərbaycan); satmışık, 
gitmişik  (qaqauz);  kalmışız, yeneceğiz, soruruz, gül-
müşüz(türk); kalarız/kalırız, gideriz (qaqauz); bakacez, 
alacez (qaqauz) və s. 
-ıs, -is türkmən dili üçün xarakterikdir. Məs.:qaçya-
rıs, bilyəris, bakarıs, görəris və s. 
-mız,-miz, -muz, -müz noqay; -mız, -miz krım-tatar, 
-miz özbək; -mıs, -mis xakas, şor dillərində istifadə 
olunur; məs.: bolamız, berermiz (noqay); başlağanmız, 
                                                 
1
 Баскаков  Н.А.Историко-типологическая  морфология  тюркских 
языков. Москва, «Наука», 1979, с. 236.   
2
 Зейналов  Ф.Р.Огузо-сельджукские  памятники  по  отношению  к 
диалектам  азербайджанского  языка. // Вопросы  диалектологии 
тюркских языков. Уфа, 1985, БФ АН СССР,  с. 53.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
137
 
 
 
 
bigenmiz (krım-tatar); ketamiz (özbək); parçanmıs, 
pergenmis (şor) və s. 
 -bız, -biz, -buz, -büz karaim dilinin Qalis dialek-
tində; -bız, -biz qazax, qırğız, qaraqalpaq, qumuq, qa-
raçay-balkar, başqırd;  -bız, -bez kazan-tatar, -bıs, -bis 
altay, şor, xakas dillərinə məxsusdur. Məsələn: kolabız 
(soruşuruq),  külürbüz (karaim); bolğanbız(qazax);  as-
qanbız, küləsəkbiz(başqırd); taparbız, utırabız, tükkən-
bez(kazan-tatar); aladıbıs, keleribis(altay); tutqadıqbıs,  
işteerbis (şor) və s. 
-pıs, -pis xakas, şor;  -pız qazax, noqay, qaraqal-
paq; -vıs, -vis, -vus, -vüs tofalar, tuva dillərində işlədi-
lir. Məsələn:alqalakpıs, alıppız(qaraqalpaq);  bardıvıs, 
bergenivis (tofalar); keldivis (tuva). 
Türk dillərində şəxs sonluqları ilə bağlı fərqli cə-
hətlərdən biri də yakut dilində özünü göstərir. Belə ki, 
bu dildə qəti keçmiş zamanın III şəxsin təkində, II, III 
şəxsin cəmində olduğu kimi, I şəxsin cəmində özünü 
göstərən  şəxs sonluqları türk dillərində  məlum  şəxs 
sonluqlarından kifayət qədər fərqlənir. Yakut dilində I 
şəxsin cəmində  iştirak edən  şəxs sonluqları  spesifik      
-pıt, -bıt, -ıbıt  şəkilçiləridir; məs.:  bullubut, minnibit, 
barbıppıt və s. 
Müasir özbək  ədəbi dilində  qəti keçmiş zamanı 
ifadə edərkən birinci şəxsin cəmində -k şəxs sonluğun-
dan istifadə olunduğu halda,özbək dilinin Daşkənd dia-
lektində  -miz  şəxs sonluğu işlədilir
1
. Məsələn,  ədəbi 
dildə qəti keçmiş zaman birinci şəxsin cəmində ёzdik, 
                                                 
1
 Кононов  А.Н.  Грамматика  современного  узбекского  литератур-
ного языка. М.-Л., Изд. АН. СССР, 1960, с. 215.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
138
 
 
 
 
uқidik  və s. şəklində ifadə olunursa, Daşkənd dialek-
tində ёzdimiz, uқidimiz formasında ifadə olunur. 
Məlumdur ki,müasir Azərbaycan dilində rezulta-
tiv keçmiş zaman I şəxsin cəmində  -q, -k  əlamətini 
qəbul edir (almışıq, gəlmişik və s.). Azərbaycan dilinin 
yazılı abidələrində XVIII əsrə  qədər bu məqamda  -z 
elementindən istifadə olunmuşdur:  etmişiz, gətirmişiz 
(Dədə Qorqud); buraqmışız  (Nəsimi, XIV əsr);  qərq 
olmuşuz(Xətai,XV əsr); satın almışız(Füzuli, XV əsr).
1
 
II  şəxsin cəmi. -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz  şəxs 
sonluqlarına Azərbaycan, türk, qaqauz dillərində rast 
gəlinir. Məs.:oxuyacaqsınız, gözəlləşmisiniz, görürsü-
nüz  (Azərbaycan);  anlayacaksınız, düşünüyorsunuz 
(türk); doyurursunuz, işleersiniz (qaqauz) və s 
-sız, -siz, -suz, -süz noqay, qumuq, qırğız, qara-
qalpaq dillərində, -siz özbək,  -sız, -siz karaim, qazax 
dillərində,  -sız,  -sez kazan-tatar dilində müşahidə olu-
nur. Məs.:bolasız (noqay); alıpsız (qaraqalpaq); ketasiz 
(özbək);  tapaçaksız,  söyərsez (sevərsiniz),  tükəsez 
(kazan-tatar) və s. 
-sıŋdar/-sızdar,-siŋder/-sizder  şəxs sonluqları 
türk dillərindən yalnız qazax dili üçün xarakterikdir və 
hər iki şəkilçi variantı paralel olaraq işlənmə imkanına 
malikdir; məs.: alıpsıŋdar/alıpsızdar, istersiŋder/ ister-
sizder,  bolğansıŋdar/ bolğansızdar və s. 
-zar, -zer xakas dilində istifadə olunur. Məsələn: 
körçenzer, alarzar və s. 
                                                 
1
 Велиев И.Д.Формы прошедшего времени в письменных памятни-
ках азербайджанского языка XIV-XIX вв. АКД. Баку, 1969, с. 16.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
139
 
 
 
 
-gïz, -gjiz qumuq, -ĝıž, gež başqırd və kazan-tatar 
dillərində rastlanır. Məsələn:kildegež(başqırd); uyladı-
ĝıž (düşündük), kittegež (kazan-tatar) və s. 
-hıgıž, -hegez başqırd dillərində istifadə olunur. 
Məs.: asqanhıgıž, başlayhığıž, kilerhegez və s. 
Müasir başqırd dilində ikinci şəxsin təkində mü-
şahidə olunan -hıŋ, -heŋ, ikinci şəxsin cəmində -hıgıž, 
-heqež  şəxs sonluqlarına Orxon-Yenisey abidələrinin 
dilində də rast gəlinir. 
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində felin nəqli keç-
miş, indiki, qəti və qeyri-qəti gələcək zaman formaları-
nın ifadəsi zamanı ikinci şəxsin cəmində  -sınız
4
  şəxs 
sonluğundan istifadə olunur. Danışıq dilində isə -sınız
4
 
deyil, onun qısaldılmış variantı olan -sız
4
  şəxs sonlu-
ğuna daha çox təsadüf olunur. Baxmayaraq ki, danışıq 
dilində  -sız
4
  şəxs sonluğu işlənir,  -sınız
4
  şəxs sonluğu 
hələ də ədəbi dil üçün xarakterik hesab olunur.  
A.Axundov  -sız
4
  şəxs sonluğunun  ədəbi dil nor-
ması sayılmasına ehtiyac hiss olunduğunu yazır
1
. 
Tovuz rayonunun Qovlar kənd  şivəsində -aş, -əş 
şəkilçilərindən sonra bu vaxta qədər tədqiq olunmuş 
dialekt və  şivələrimizdə rast gəlmədiyimiz  şəxs  şəkil-
çilərinə (-daŋ,-dəŋ, -dıŋız, -diŋiz) təsadüf olunur. Məs.: 
alaşdaŋ, gələşdəŋ, alaşdıŋız, gələşdiŋiz
2
. 
Q.K.Yaqubova yazır: “İkinci xüsusiyyət  -qan,       
-gen  şəkilçili II şəxsin keçmiş zaman feli sifətlərində 
ədəbi dilə aid olan -sız, -sez şəkilçilərinin əvəzinə -ıqız, 
-ın  şəkilçi variantlarının işlədilməsindən ibarətdir.Bu 
                                                 
1
 Axundov A.A. Bir daha qrammatik normalar haqqında. Dil və 
mədəniyyət. Bakı, Yazıçı, 1992, s. 97.  
2
Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı,1962, s.236.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
140
 
 
 
 
morfoloji hadisə Aktaş rayon tatarlarının, xüsusilə 
xristianlığı qəbul etmiş tatarların dili üçün xarakterik-
dir. Məs.:- Сез өшеп кайmканыгыз. – Siz üşüyüb qa-
yıtmısınız; Син mунганын –  Sən üşümüsən”
1
. 
Cəbrayıl rayonunun Sirik kəndində ikinci şəxsin 
cəmində -sığız, -siğiz forması müşahidə olunur. Azər-
baycan dilinin Ayrım  şivəsində isə ikinci şəxsin cə-
mində -sağız,-səğiz formasından istifadə olunur
2
. Məs.: 
alıbsınız  əvəzinə  alıfsağız,  gəlibsiniz  əvəzinə  gəlifsə-
ğiz, görübsünüz əvəzinə görüfsəğiz və s. işlənir və bu 
hadisə qıpçaq elementi hesab olunur.  
III şəxsin cəm formasına gəlincə, demək olar ki, 
bütün türk dillərində -lar
2
 şəkilçisini qəbul edir. Bəzən 
isə  şəkilçisiz işlənir. Yakut dilində isə III şəxsin cə-
mində -lar şəkilçisindən daha çox -ıar, -ılar, -tar, -tara 
şəxs sonluqlarından istifadə olunur: allıar, olollar, 
barbıttara  və s. 
İkinci  şəxsdə  işlənən  şəxs sonluqlarını iki hissəyə 
ayırmaq olar:  
1.
 
Sağır nun ilə (ŋ) işlənən şəxs sonluqları  
2.
 
Sağır nunsuz (ŋ), başqa sözlə, sadə n ilə  işlənən 
şəxs sonluqları 
Məlum olduğu üzrə, müasir türk dillərində sağır 
nun (ŋ) ilə  işlənən  şəxs sonluqları II şəxsdə özünü 
göstərir.  Şəxs sonluqlarında sağır nun (ŋ) samitinin 
                                                 
1
Якупова Г.К. Описание некоторых морфологических особенностей 
языка  татар,  расположенных  по  реке  зай  (Татарская  АССР), // 
Вопросы  диалектологии  тюркских  языков.  Баку,  Изд.  АН  АССР, 
1960, c. 141.  
2
 Садыхов  Б.П.  О  некоторых  кыпчакских  элементах  в  айрумском 
говоре  азербайджанского  языка.//  Вопросы  диалектологии  тюрк-
ских языков. Том IV, Баку, 1966, Изд. АН АСССР, с. 180.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
141
 
 
 
 
olması qədim tarixə söykənir. Belə ki, qədim türk ya-
zılı abidələrində nəinki II şəxsin tək və cəmində, ümu-
miyyətlə, abidələrin dilində geniş yayılmış, daha sonra 
türk dillərinin inkişafının müəyyən mərhələlərində öz 
işləkliyini itirmişdir. Buna baxmayaraq, türk dillərində 
şəxs sonluqlu zaman formalarında II şəxsdə sağır nun 
(ŋ) samitinin işlənməsi bir sıra türk ədəbi dilləri üçün 
xarakterikdir. Hər hansı türk ədəbi dilində şəxs sonluq-
larında II şəxsin tək və  cəmində sağır nun (ŋ) səsinin 
işlənməməsi bu dildə ona rast gəlinməməsinə  dəlalət 
etmir. Çünki bu formalar ədəbi dildə özünü göstərmir-
sə, həmin dilin müəyyən dialektində özünü göstərə bi-
lər.  
Professor E.Əzizovun bir fikrini xatırlatmaq is-
tərdik:“Ədəbi dilin müəyyən bir dövründə dialekt-da-
nışıq  əlaməti olan bir xüsusiyyət başqa bir dövrdə  və 
ya mərhələdə normaya çevrilir. Eləcə də əvvəlki dövr-
lərdə ədəbi dil norması sayılan xüsusiyyətlərin sonrakı 
dövrlərdə arxaikləşməsi halları özünü göstərir. Ar-
xaizmlərin ədəbi dil faktı olanları dildən çıxır, dialekt-
lə uyğun gələnləri isə dildə qala bilir”.
1
  
Bu fikri sağır nunla (ŋ) da bağlı söyləmək olar. 
Məsələn, müasir Azərbaycan  ədəbi dilində  sağır nun 
(ŋ)  səsinin işlənməməsinə baxmayaraq Azərbaycan 
ədəbi dilinin inkişaf tarixinin əvvəlki dövrlərində sağır 
nun  (ŋ)dan geniş istifadə olunmuş, bu gün də  həmin 
səs dialekt və  şivələrimizin böyük bir qismində geniş 
işləkliyə malikdir.  
                                                 
1
 Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı,1999,  
s. 9.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
142
 
 
 
 
Sağır nunla (ŋ) bağlı bu sözləri zaman formala-
rında işlənən  şəxs  şəkilçilərində özünü göstərən sağır 
nun (ŋ) səsinə də aid etmək olar. Belə ki, sağır nun (ŋ) 
səsi II şəxsin təki və cəmində Azərbaycan dilinin qərb 
qrupu dialekt və  şivələrində geniş yayılmışdır. Təbii 
ki, digər türk dillərində  və onların dialektlərində za-
man formalarına nəzər salsaq, eyni vəziyyətlə qar-
şılaşmış olarıq. 
Müasir türkmən, özbək, tofalar, altay, noqay, qa-
zax, başqırd, şor, yakut, xakas ədəbi dillərində zaman 
formaları şəxs sonluqlarına malikdir. Sadaladığımız bu 
dillərdən altay, noqay, qazax, başqırd,  şor, yakut, xa-
kas  ədəbi dillərində sağır nun (ŋ) samiti yalnız ikinci 
şəxsin təkində özünü göstərir. 
Tofalar dilində yalnız  -dı
4
, -tı
4
  şəkilçili qəti keç-
miş zaman formasında II şəxsin həm təkində, həm də 
cəmində sağır nun (ŋ) səsindən istifadə olunur: aŋna-
dıŋ, aŋnadıŋar, keldiŋ, keldiŋer və s. Müasir türk ədəbi  
dillərindən yalnız türkmən  ədəbi dilində felin bütün 
zaman formalarında (qəti gələcək zaman formasından 
başqa) II şəxsin tək və cəmində sağır nun(ŋ) işlədilir. 
Məs.: Sen – aldıŋ, эşitdiŋ, qalyarsıŋ, bilersiŋ  
     Siz - aldıŋız, эşitdiŋiz, qalyarsıŋız, bilersiŋiz 
Tofalar və tuva dillərində II şəxsin təkində -ŋ, -ıŋ, 
cəmində  -ŋar, -ŋer; türkmən dilində II şəxsin təkində   
-ŋ, -sıŋ, -siŋ, -suŋ, -süŋ, cəmində  -ıŋız, -iŋiz; -sıŋız,      
-siŋiz  şəxs sonluqlarından istifadə edilir. Şəxs sonlu-
ğunda sağır nun (ŋ) səsinin müşahidə olunduğu digər 
türk dillərində yalnız II şəxsin təkində rastlanır: bardıŋ, 
kelgeniŋ, bardıŋar, kelgenŋer(tofalar); geldiŋ, bakyar-
sıŋ, bakdıŋız, göryərsiŋiz, alarsıŋ (türkmən). 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
143
 
 
 
 
II şəxsin təkində xakas dilində -zıŋ, -ziŋ; başqırd 
dilində  -ŋ, -hıŋ, -heŋ;  şor dilində  -ŋ, -zıŋ, -ziŋ; qazax 
dilində -ŋ, -sıŋ, noqay dilində -sınь, -sinь, yakut dilin-
də -ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ , qaraqalpaq dilində -saŋ, -seŋ, ka-
zan-tatar dilində  -sıŋ, -seŋ  şəxs sonluqları müşahidə 
olunurş.Məs.:barasıŋ,alğansıŋ, aldıŋ(qazax), aldıŋ, kil-
deŋ, alğanhıŋ, kilgənheŋ, ukırhıŋ (başqırd);  tutqanzıŋ, 
körerziŋ(şor); atçazıŋ, sanidırzıŋ, kördiŋ, pilqeziŋ (xa-
kas); bardıŋ, allıŋ, tupputuŋ(yakut);  alıpsaŋ, barıpsaŋ 
(qaraqalpaq) və s.  
Xakas dilində ikinci şəxsin cəmini ifadə etmək 
üçün  -ŋar, -ŋer  şəxs sonluğundan da istifadə olunur. 
Məs.: pöktiŋer, atçanŋar və s. 
Digər türk dillərində  -nız  şəxs sonluğu II şəxsin 
cəmində istifadə olunduğu halda, qırğız dilində -ŋ şəxs 
sonluğu ilə yanaşı, II şəxsin təkində  nəzakət formalı    
-ŋız şəxs sonluğundan da istifadə olunur: kettiŋ=ketti-
ŋiz, karadıŋ(gördün)= karadıŋız və s. 
Müasir Azərbaycan dilinin danışıq dilində II şəx-
sin cəmində  -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz  şəkilçisi ilə 
yanaşı, -sız, -siz, -suz -süz formasından da istifadə olu-
nur. Məs.: görübsünüz – görübsüz, gəlirsiniz – gəlirsiz, 
alırsınız– alırsız, görəcəksiniz – görəcəksiz, oturarsınız 
– oturarsız və s. 
Qıpçaq qrupu türk dillərindən olan krım-tatar di-
lində nəinki danışıq dilində, eləcə də yazıda  II şəxsin 
cəmində hansı zaman formasının işlənməsindən asılı 
olmayaraq  -sınъız  və  -sız paralel işlənir:  alırsı(nъı)z, 
isteysi(nъi)z və s. 
Müasir dilimizdə işlənən şühudi keçmiş zamanın 
qəbul etdiyi şəxs sonluqları bütün dövrlər üçün xarak-

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
144
 
 
 
 
terik olmuşdur. Lakin dilin inkişafının əvvəlki mərhə-
lələrinə  nəzər saldıqda ikinci şəxsin cəmində  -nız de-
yil,  -z  şəxs sonluğundan istifadə edildiyini müşahidə 
edirik; məs: aldız, bildiz, qorxduz, gördüz və s.  H.Mir-
zəzadə yazır: “Müasir ədəbi dilimizdə ədəb və nəzakət 
üçün II şəxsdə işlənən -niz(getdiniz, söylədiniz) forma-
sına hələlik yazıların dilində təsadüf etmədik; z ünsürü 
yazı və danışıq dilində müştərək olmuşdur  
1
   
Bu xüsusiyyəti Azərbaycan dilinin bir sıra dialekt 
və şivələrində də görmək mümkündür. Tovuz rayonu-
nun Düz Qırıqlı  və Xatınlı  kənd  şivələrində  -şaŋ/-şəŋ 
(təkdə),  -şıŋız/-şiŋiz/şuŋuz/şüŋüz(cəmdə); Qovlar kənd 
şivəsində isə -daŋ/-dəŋ(təkdə),-dıŋız/diŋiz/duŋuz/düŋüz 
(cəmdə)  şəxs  şəkilçiləri işlədilir; məs.:qalışşaŋ, gəliş-
şəŋ, oxuyuşşuŋuz, üzdüyüşşüŋüz(D.Qır.),  alaşşaŋ, tər-
kizeşşəŋ, uçuroşşuŋuz, düzöşşüŋüz(Xatınlı),  tərsix'di-
rişdəŋ, usduyuşduŋuz(Qov.)
2
.  Şəxs  şəkilçilərinin bu 
cür ifadəsi  əsasən, qəti gələcək zaman şəkilçisinin tə-
sirilə bağlıdır. 
Bəzi türk dillərində şəxs sonluqları şəxs əvəzlik-
ləri ilə üst-üstə düşür. Tofalar dilində qəti və perfektli 
keçmiş zaman formalarından başqa digər zaman for-
malarında şəxs sonluqları kimi şəxs əvəzliklərindən də 
istifadə olunur. 
Məsələn:   
tutadır men         tutadır bis 
                  tutadır sen           tutadır siler 
                  tutadırı                tutadırı (lar) 
                                                 
1
 Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı,  1990, s. 
143. 
2
 Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.Bakı,1962,s.125.  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
145
 
 
 
 
Türk dillərində  şəxs sonluqlu zamanlarla yanaşı, 
şəxs sonluğu olmayan zamanlar da mövcuddur. Şəxs 
şəkilçilərinin işlənməməsi bəzi türk dillərində müəy-
yən zaman formalarını, bəzi türk dillərində isə bütün 
zaman formalarını  əhatə edə bilər. Karluq qrupu türk 
dillərindən olan salar dilində felin bütün zamanlarının 
ifadəsi zamanı heç bir şəxs sonluğundan istifadə olun-
mur. Fel istər keçmiş, istər indiki, istərsə  də  gələcək 
zaman formalarında təsriflənərkən şəxs şəkilçiləri özü-
nü göstərmir; məs.:  
         keçmiş                      indiki               gələcək    
men ałzi
1
  men             vāpoŕ  men       vaxqur/(vaxqar) 
sen  ałzi/ałmiſ sen        vāpoŕ  sen         vaxqur/(vaxqar) 
vu   ałzi/ałmiſ  vu        vāpoŕ  vu           vaxqur/(vaxqar) 
piser ałzi    piser         vāpoŕ   piser      vaxqur/(vaxqar) 
seler ałzi/ałmiſ  seler  vāpoŕ  seler       vaxqur/(vaxqar)     
vuler ałzi/ałmiſ vuler  vāpoŕ    vuler     vaxqur/(vaxqar) 
Bu xüsusiyyət karluq qrupu türk dillərinin spesi-
fik xüsusiyyətlərindən hesab oluna bilər. Çünki bu cə-
hət yalnız salar dilində deyil, sarı-uyğur dilində də mü-
şahidə olunan cəhətdir:  
                   men tutar             mys tutar 
                   sen tutar               siler tutar 
                   goł tutar              golar tutar 
Təbii ki, şəxs sonluqlarının işlənməməsi türk dil-
lərində digər bir xüsusiyyətin meydana gəlməsinə  sə-
bəb olur.  
Salar dilində özünü göstərən fərqli xüsusiyyətlər-
dən biri felin zaman şəkilçilərindən sonra şəxs sonluq-
                                                 
1
 Nümunələr Э.Р.Тенишевин «Саларский язык» əsərindən götürülmüş-
dür (s.33, 35) 

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
146
 
 
 
 
larının işlənməməsidir. Məhz bu səbəbdən felin hansı 
şəxsə aid olduğunu bildirmək üçün fel formasından əv-
vəl şəxs əvəzliklərinin işlənməsi zəruridir.  
Zaman  şəkilçilərindən sonra şəxs sonluqlarının 
işlənməməsi xüsusiyyəti oğuz qrupu türk dillərindən 
yalnız türkmən dilində müşahidə olunur. Şəxs sonluğu 
olmayan digər türk dillərindən fərqli olaraq türkmən 
dilində bu xüsusiyyət qəti-gələcək zaman formasında 
özünü göstərir. -acaq, -əcək şəkilçili bu zaman forması 
türkmən dilində  -cак, -cек şəklindədir. Türk dillərində 
də bu zaman formasının təsrifi zamanı şəxs şəkilçiləri 
işlənmədiyi üçün şəxs  əvəzliklərinin işlənməsi müt-
ləqdir:  
men    qalcak, görcek              biz    qalcak, görcek          
sen      qalcak, görcek              siz    qalcak, görcek     
ol        qalcak, görcek              olar   qalcak, görcek     
Türk dillərində felin zamanlarının inkar formala-
rının -ma, -mə şəklində ifadəsinə baxmayaraq türkmən 
dilində bu zaman formasının inkarı da fərqlidir. Belə 
ki, bu dildə qəti-gələcək zamanın inkarı -ma, -mə inkar 
şəkilçiləri ilə deyil, dəl (“deyil”) sözü ilə meydana çı-
xır: men alcak dəl, sen alcak dəl, ol alcak dəl və s. 
Bir cəhəti qeyd edək ki, türkmən dilinin çovdur 
dialektində bu forma şəxs  şəkilçiləri ilə  işlənir
1
. Bun-
dan əlavə, türkmən dilinin Anaulı dialektində də -cак, 
-cек şəkilçili zaman forması ədəbi dildən fərqli olaraq 
bütün şəxslər üzrə şəxs sonluqları qəbul edərək təsrif-
                                                 
1
Каджарова Э.Прошедшее время изъявительного наклонения в письменных 
памятниках туркменского языка XVIII-XIX вв. АКД, Ашхабад,1964,с. 5  

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
147
 
 
 
 
lənir
1
. Məsələn: alácaqman, alácaqsən, alácaqde, alá-
caqmız, alácaqsız, alácaqde və s. 
Qax rayonunun İlisu kənd şivəsində, bəzən qeyri-
qəti gələcək zaman təsrif olunarkən  şəxs  şəkilçisi iş-
lənmir. İşin, hərəkətin hansı şəxsə aid olması müstəqil 
şəxs əvəzliklərinin işlənməsi ilə aydın olur
2
; məs.:  
men      bilər           biz       bilər 
sen        bilər           siz       bilər 
ho         bilər          holar    bilər 
Göründüyü kimi, bu xüsusiyyət Azərbaycan ədə-
bi dilinin morfoloji xüsusiyyətlərinə yad olsa da müəy-
yən bir şivəsində yalnız qeyri-qəti gələcək zamanda 
özünü göstərir. 
D.Q.Tumaşeva yazır:“İkinci paradiqma -ğan  şə-
kilçili feli sifətin şəxs əvəzliklərinın analitik birləşməsi 
yolu ilə düzəlir. O, Tobol-İrtış dialektinin şivələri üçün 
səciyyəvidir, barabin dialektində isə nadir hallarda rast 
gəlinir: Мин алған, син алған,  ул алған və s.”
3
. 
Ədəbi dildən fərqli olaraq türkmən dilinin Olam 
dialektində qəti gələcək zamanın ifadəsi zamanı ikinci 
şəxsin cəmində şəxs şəkilçisi qəbul edə bilər.  
Məs.:işli:җeqŋizmi -ədəbi d. işleҗeqmi, yazҗa-
qьŋızmı- ədəbi d. yazҗaqmı
4
.