Gülnarə Fəxrəddin qızı. Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı. 2010,s. 1 A
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010,s.1 A A Z Z Ə Ə R R B B A A Y Y C C A A N N M M İ İ L L L L İ İ E E L L M M L L Ə Ə R R A A K K A A D D E E M M İ İ Y Y A A S S I I N N Ə Ə S S İ İ M M İ İ a a d d ı ı n n a a D D İ İ L L Ç Ç İ İ L L İ İ K K İ İ N N S S T T İ İ T T U U T T U U Bu kitabımı həyatda əldə etdiyim bütün uğurlarıma görə minnətdar olduğum atam Fəxrəddin Fehruz oğlu Əliyevə həsr edirəm. G G Ü Ü L L N N A A R R Ə Ə F F Ə Ə X X R R Ə Ə D D D D İ İ N N Q Q I I Z Z I I T T Ü Ü R R K K D D İ İ L L L L Ə Ə R R İ İ N N D D Ə Ə Z Z A A M M A A N N K K A A T T E E Q Q O O R R İ İ Y Y A A S S I I N N u u r r l l a a n n B B a a k k ı ı – – 2 2 0 0 1 1 0 0 Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 2 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur. Elmi redaktor: Məhəbbət MİRZƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru Rəyçilər: Kamilə VƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru İlham TAHİROV filologiya elmləri doktoru Gülnarə Fəxrəddinqızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, «Nurlan» - 264 s. Monoqrafiyada zaman kateqoriyası ilk dəfə olaraq bütün türk dillərinin materialları əsasında müqayisəli şəkildə tədqiq olunmuş, türk dillərinin dialekt və şivələrində felin zamanlar sistemi ilə bağlı morfoloji uyğunluqlar və morfoloji ayrılmalar öz əksini tapmış, türk dillərində felin zamanlarının semantik və üslubi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilmişdir. Bu baxımdan tədqiqatın nəticələri türkologiyada həmin sahə ilə bağlı əsərlərin yazılması üçün yeni istiqamətlər aça bilər. İltisaqi dil quruluşuna malik türk dillərində felin zamanlarının morfoloji,semantik və üslubi xüsusiyyətlərinin bütün çalarları ilə zəngin dil faktları əsasında araşdırıldığı tədqiqatın nəticələ- rindən türk dillərinin morfologiyasına həsr olunmuş dərslik və ya dərs vəsaitlərinin hazırlanma- sında, ali və orta ümumtəhsil müəssisələrində fel bəhsinin, eləcə də felin zamanlarının tədrisində istifadə oluna bilər. Monoqrafiya həm nəzəri, həm də əməli əhəmiyyətə malikdir. İşin elmi nəticələri türk dillərinin tarixi-müqayisəli morfologiyası, semasiologiyası, üslubiyyatının yaradıl- ması istiqamətində yeni elmi monoqrafiyaların yazılmasında böyük rol oynaya bilər. Monoqrafiyadan türkoloq-dilçilər, filologiya fakültələrinin bakalavr, magistr və doktorantları faydalana bilərlər. 4602000000 Qrifli nəşr Н - 098 - 2010 @Gülnarə Fəxrəddinqızı, 2010 gulnara.fakhraddin@gmail.com Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 3 İ İ S S T T E E D D A A D D V V Ə Ə E E L L M M İ İ Q Q A A B B İ İ L L I I Y Y Y Y Ə Ə T T İ İ N N , , N N Ə Ə Z Z Ə Ə R R İ İ B B İ İ L L İ İ K K V V Ə Ə B B A A C C A A R R I I Ğ Ğ I I N N , , E E L L M M Ə Ə V V U U R R Ğ Ğ U U N N L L U U Q Q V V Ə Ə Ç Ç A A L L I I Ş Ş Q Q A A N N L L I I Ğ Ğ I I N N L L A A B B Ü Ü D D N N Ə Ə T T İ İ C C Ə Ə S S İ İ Azərbaycan dilçiliyində dilin bu və ya digər kate- qoriyası ilə bağlı istər sinxron, istərsə də diaxron as- pektdə saysız-hesabsız tədqiqatlar mövcud olsa da, hə- min kateqoriyaların bu və ya digər problemini tarixi- müqayisəli və tipoloji təhlilə cəlb etmək zəruriyyəti hələ də qalmaqdadır. Belə kateqoriyalardan biri də həm fəl- səfi, həm də dilçilik baxımından xüsusi maraq doğuran və tədqiqinə bu gün də ehtiyac duyulan zaman kateqo- riyasıdır. Felin zamanları dünya dilçilyində, eləcə də tür- kologiyada aktuallığını bu günə kimi itirməyən mövzu- lardan olub, həllini hələ də tapmayan bir sıra mübahisəli məqamları ilə diqqət çəkir. Əyani aspirant Gülnarə Fəxrəddin qızı Əliyevanın “Türk dillərində zaman kateqoriyası” mövzusuna müra- ciəti bu baxımdan heç də təsadüfi xarakter daşımır. Azərbaycan dilçiliyində akademik A.A.Axundov kimi görkəmli bir alimin vaxtı ilə yazdığı və bu gün də dilçilərin stolüstü kitabına çevrilmiş “Felin zamanları” əsərinin möhtəşəmliyi danılmaz faktdır. Belə bir əsər- dən sonra bu mövzuya müraciət elmdə ilk addımlarını atan gənc tədqiqatçıdan böyük cəsarət istəyir. Özündə belə bir cəsarəti tapa bilmiş aspirant Gülnarə Əliyeva Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 4 Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq türk dillərində felin zamanlarını tədqiqata cəlb etmiş, istedad və elmi qabiliyyətinin, nəzəri bilik və bacarığının, elmə vurğun- luğu və həsəd aparılası çalışqanlığının labüd nəticəsi kimi türkologiyaya töhfə ola biləcək bitkin bir elmi əsər – hər bir gənc tədqiqatçının arzu etdiyi sanballı bir mo- noqrafiya ortaya qoymuşdur. Sinxron planda yazılmış əsərdə tədqiqatçı ilk növ- bədə türkoloji tədqiqatların araşdırılması – bu və ya digər türk dilində zaman kateqoriyasına həsr olunmuş, demək olar ki, bütün əsərlərin təhlili fonunda felin za- man kateqoriyasının mahiyyətini açmağa, onun təsnifat prinsiplərini müəyyənləşdirməyə, fel zamanlarının say müxtəlifliyinin elmi izahını verməyə, zaman kateqo- riyasının qrammatik əlamətlərini bütün əlvanlığı ilə türk dillərinin zəngin materialları əsasında nümayiş etdir- məyə, mövcud dilçilik baxışlarını müəllif mövqeyini bildirməklə şərh etməyə çalışmışdır. Zaman kateqoriyasının linqvistik tədqiqatı prose- sində çox zaman ona sırf fəlsəfi tərəfdən, ən yaxşı halda yalnız semantik cəhətdən yanaşılmış və yanaşılır. Nəti- cədə bu kateqoriyanın qrammatik mənasını müəyyən- ləşdirən morfoloji xüsusiyyətlərin, zəngin morfoloji əla- mətlərin əhəmiyyəti azaldılır, bununla da təkcə mübahi- səli məqamlar deyil, yanlış mövqelər də ortaya çıxmış olur. Gülnarə Əliyevanın zaman kateqoriyasını sırf dil- çilik hədəfinə çevirməsi, felin zamanlarına məhz bu yöndən yanaşması türk dillərində onların düzgün təsni- Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 5 fatını aparmağa, zaman şəkilçilərinin linqvistik təbiəti- nə aydınlıq gətirməklə onların mənşəyi və inkişaf yol- ları haqqında elmi fikir yürütməyə imkan yaratmışdır. Zaman şəkilçilərinin aydın mənzərəsini yaratmaq məq- sədi ilə türk dillərinin bütün qrupları üzrə müəllifin tər- tib və təqdim etdiyi sxemlər bu və ya digər zaman şə- kilçisinin türk ədəbi dillərində, eləcə də türk dillərinin dialektlərində yayılma arealını, istifadə dairəsini və iş- lənmə tezliyini müəyyənləşdirmək üçün aydın göstəri- cidir. Müəllifin əsərdə zaman və həmhüdud kateqoriya- lar məsələsinə yer verməsi də, bizcə, təqdirəlayiqdir. Belə ki, feli sifət, feli bağlama, eləcə də felin arzu, va- cib, lazım kimi şəkilləri yalnız semantik cəhətdən deyil, formal əlamətləri ilə də felin zaman kateqoriyasına bağ- lıdırlar. İsmi və feli xəbərlərin şəxslər üzrə təsrifi zama- nı işlənən şəkilçilərin ayrı-ayrı adlar daşımasına baxma- yaraq eyni kökdən nəşət tapdıqlarını, mahiyyətcə eyni olduqlarını söyləyən aspirantın fikirləri də düşündürü- cüdür və əslində yeni tədqiqatlara yol açır. Fel zamanlarının semantik təbiətini, zaman şəkilçi- lərinin birinin digərinin yerində işlənə bilmə məqamla- rını türk dillərinin zəngin dil faktları ilə çözələyən, bu zaman türk dillərinin dialektlərindən bəhrələnən və bu- nunla da felin zamanlarının tarixi inkişaf yolunu izləmə- yə çalışan müəllifin elmi mülahizələri də maraqlı və cəlbedicidir. Mübahisələr hədəfi olan bütün bu məsələləri tədqi- qatçı öz təhlil süzgəcindən keçirərək əsaslı elmi qənaət- Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 6 lər əldə etmişdir. Əlbəttə, müəllifin bəzi mülahizələri (məsələn, -maqda, -məkdə formal əlamətini zaman şə- kilçisi kimi qəbul etməməsi, şəxs sonluqları və xəbər şəkilçisi adları altında təqdim olunan morfoloji əlamət- lərin eyniliyini göstərməyə çalışması və s.) mübahisə obyektinə çevrilə bilər. Lakin yüksək elmi savadı, mən- tiqi təfəkkürü və polemika mədəniyyəti aspirantın hər hansı mübahisəli məqamda öz şəxsi mövqeyini layiqin- cə müdafiə edəcəyinə əminlik yaradır. Zəngin elmi-nəzəri ədəbiyyatdan, müxtəlif türk xalqlarının ədəbi nümunələrindən, intenetlə əldə etdiyi məlumatlardan yaradıcılıqla bəhrələnən aspirantın mo- noqrafiyası dilinin səlisliyi ilə seçilən, mövzunu tam əhatə edən və sruktur baxımdan bitkin olan dəyərli əsər- dir. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq bütün türk dillərinin ədəbi dil və dialekt materialları əsasında za- man kateqoriyasını müqayisəli tədqiqata cəlb edən Gül- narə Fəxrəddin qızı Əliyevanın timsalında türkoloji alə- mə istedadlı, elmə vurğun, əməksevər bir gənc qədəm basır. İnanıram ki, türk dillərinin hər hansı bir məsələsi- nin araşdırılmasında, ən mürəkkəb problemlərinin həl- lində elmi-məntiqi təfəkkürü, yüksək məsuliyyətliliyi, elmə sonsuz istəyi və zəhməti ilə seçilən aspirantımın da öz sözü olacaqdır. Yekun olaraq demək istərdim ki, Gülnarə Fəxrəd- din qızı Əliyevanın “Türk dillərində zaman kateqori- yası” monoqrafiyasını bu sahədə nəinki Azərbaycan dil- çiliyində, eləcə də türkoloji aləmdə atılan uğurlu addım Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 7 kimi yüksək qiymətləndirir və onun layiqli bir tədqiqat əsəri olaraq tanınmış türkoloqlar tərəfindən bəyəniləcə- yinə, müəllifinə isə rəğbət qazandıracağına ürəkdən inanıram. Məhəbbət MİRZƏLİYEVA filologiya elmləri doktoru Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 8 G G İ İ R R İ İ Ş Ş İstər Azərbaycan dilçiliyində, istərsə də türkologi- yada ayrı-ayrı türk dillərinin materialları əsasında felin zamanlarına həsr olunmuş bir sıra əsərlər vardır. Lakin qeyd etməliyik ki, felin zaman kateqoriyası əksər türk dillərinin – oğuz, qıpçaq, bulqar, karluq və uyğur-oğuz qrupları türk dillərinin materialları əsasında müqayisəli qarşılaşdırma üsulu ilə araşdırılmamış, xüsusi tədqiqata cəlb edilməmişdir. Bu vəziyyət “Türk dillərində zaman kateqoriyası” mövzusunun aktuallığını şərtləndirir. Digər tərəfdən, müqayisəli araşdırma zamanı türk dillərində felin zaman kateqoriyasında ədəbi dil xüsu- siyyətləri ilə dialekt xüsusiyyətlərinin indiyədək qarşı- laşdırılmaması,morfoloji əlamətlərin bu baxımdan üst- üstə düşən və düşməyən tərəflərinin aydınlaşdırılmama- sı mövzunun aktuallığına bir daha zəmin yaradır. Araşdırmanın əsas məqsədi türk dillərində felin za- man kateqoriyasını həm sinxron, həm də diaxron planda struktur-semantik və üslubi xüsusiyyətləri ilə birlikdə tədqiq etməkdir. Bu məqsədlə monoqrafiyada müasir türk dillərində felin zaman kateqoriyasının mahiyyətinin açıqlanması- na səy göstərilmiş, türk dillərində felin zaman kateqori- yasının tədqiqi tarixi izlənilməklə mövcud istiqamət və baxışları təqdim və təhlil edilmiş, oğuz, qıpçaq, bulqar, karluq, uyğur-oğuz qrupu türk dillərində fel zaman- larının oxşar və fərqli əlamətləri meydana çıxarılmış, Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 9 müasir türk dillərində felin zaman formalarının mor- foloji əlamətləri, onun struktur-semantik və üslubi xüsu- siyyətləri tarixi-müqayisəli təhlil fonunda aşkarlanmış, türk dillərində həmhüdud kateqoriyalarda zaman məsə- ləsi araşdırılmış, müqayisə olunan türk dillərində felin zaman kateqoriyası dialektoloji aspektdə izlənilməklə ədəbi dil və dialekt xüsusiyyətləri üzə çıxarılmış, felin zaman formalarının semantik və üslubi inkişaf yolu ay- dınlaşdırılmışdır. Tədqiqat müasir türk dillərinin faktik materialları əsasında sinxron planda aparılmış, lakin lazım gəldikdə diaxron aspektə müraciət edilmişdir. Tədqiqat prosesin- də təsviri, müqayisəli və qarşılaşdırma metodlarından istifadə olunmuşdur. Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 10 I I F F Ə Ə S S İ İ L L T T Ü Ü R R K K D D İ İ L L L L Ə Ə R R İ İ N N D D Ə Ə F F E E L L İ İ N N Z Z A A M M A A N N L L A A R R I I : : T T Ə Ə D D Q Q İ İ Q Q A A T T L L A A R R , , İ İ S S T T İ İ Q Q A A M M Ə Ə T T L L Ə Ə R R V V Ə Ə B B A A X X I I Ş Ş L L A A R R Qrammatik zaman bizdən asılı olmayaraq obyektiv aləmdə mövcud olan zamanın insan təfəkküründəki tə- zahürünün dildə ifadə olunmasıdır.Qrammatika özün- dən zaman yaratmır, o yalnız insan şüurunda əks olunan obyektiv zamanı dildə xüsusi əlamətləri ilə qeyd edir və bununla yanaşı onu xeyli konkretləşdirir 1 . Felin zaman kateqoriyası obyektiv zamanın inikası olub, hərəkətin danışıq vaxtına və yaxud zaman əlaqə- lərinin əsası kimi qəbul edilmiş hər hansı başqa bir da- nışıq vaxtına münasibətini bildirir 2 . Türk dillərində felin zamanları olduqca geniş, ma- raqlı və mürəkkəb kateqoriyadır. Türk dillərinin sayının çoxluğu, zaman formalarının müxtəlifliyi, hər bir türk dilinin özünəməxsus inkişaf tarixi, təbii ki, oxşar xüsu- siyyətlərlə yanaşı, bir sıra fərqli xüsusiyyətlər də kəsb etmişdir. Türkologiyada felin zamanları kəmiyyət etibarı ilə müxtəlifdir. Biz monoqrafiyada dilçilikdə hamı tərəfin- dən qəbul edilən 3 zaman – indiki, keçmiş və gələcək zamanların formal əlamətlərindən bəhs edəcəyik. 1 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 4. 2 Yenə orada, 12. Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 11 Hər saniyə ərzində bir saniyə əvvəlki gələcək za- man indiki zamana, bir saniyə əvvəlki indiki zaman isə keçmiş zamana çevrilir. İnsan təfəkküründə indiki za- man keçmiş və gələcək zamanın müəyyən olunması üçün meyar rolunu oynadığına görə “indiki zaman an- layışı yoxdursa, keçmiş və gələcək zaman anlayışı da ola bilməz” fikri obyektiv zamanın dərk olunmasında bir aksiom kimi qəbul olunmalıdır 1 . V.Q.Quzevin zaman kateqoriyasına münasibəti maraqlıdır. O yazır:“Əgər qrammatik zaman mənaları- nın istiqamət nöqtəsi kimi indiki vaxtın dillə ifadə olu- nan və qrammatikləşmiş obrazı, yəni qrammatik indiki zaman hesab olunarsa, onda hərəkətin qrammatik indiki zamanla xronoloji əlaqələndirilməsinin bu və ya digər növü istənilən feli zaman forması (əgər belələri dildə varsa) mənasında əks olunur. Məsələn, onunla bir vaxta düşən, ondan əvvəl və sonra gələn. Zaman formalarının toplusu onların mənalarının yaxınlığı əsasında(onların hər birində ümumi məzmunun – indiki zamanla xrono- loji əlaqələndirmənin mövcudluğu səbəbindən) zaman kateqoriyasını təşkil edir” 2 “Fellərdə zaman kateqoriyası iki işin icrası arasın- dakı zamanın müddətini müəyyən edir. Yəni,icra olun- muş, olunan və olunacaq bir işin icrası haqqında xəbər verilən zaman arasındakı müddəti müəyyən edir” 3 1 Əsgərov M.B. Zaman formaları. Adverbial formaları və onlar arasında funksional semantik əlaqələr. Bakı, “Nurlan”, 2002, s. 11. 2 Гузев В.Г.Очерки по теории тюркского словоизменения:глагол.Л.,1990,с.68 3 Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1973, Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 12 Qrammatik zaman bizdən asılı olmayaraq obyektiv aləmdə mövcud olan zamanın insan beynindəki inika- sının dildəki ifadəsidir. Lakin məntiqi zaman kateqori- yasından fərqli olaraq o (qrammatik zaman–G.Ə) müx- təlif dillərdə müxtəlif formalarda olur 1 . Bu fikrə əsaslanaraq, biz də qrammatik zaman ka- teqoriyasının müxtəlif türk dillərində müxtəlif forma- larda təzahür etdiyini söyləyə bilərik. Türk dillərində tarixən və hal-hazırda da qramma- tik zaman formalarının sayını artırma və azaltma hal- larına həmişə rast gəlinir. İstər rus dilçiliyində, istər tür- kologiyada, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində bununla bağlı xeyli fikirlər söylənilmiş, müxtəlif elmi araşdırma- lar aparılmış, türk dillərində zaman formalarının sayının müəyyənləşdirilməsinə cəhdlər göstərilmişdir. Təbii ki, uyğun gələn fikirlərlə yanaşı, fikir ayrılıqları, mübahi- səli məqamlar da olmuşdur. 1. Azərbaycan dilçiliyində fel zamanlarının tədqiqi Azərbaycan dilçiliyində felin zamanlarının geniş və ətraflı tədqiqi akademik A.A.Axundovun adı ilə bağ- lıdır. Onun Azərbaycan dilinin materialları əsasında yazdığı “Felin zamanları” adlı namizədlik dissertasiya- sı 2 , 1961-ci ildə nəşr olunmuş eyniadlı kitabı, 1 bu möv- s.190. 1 Axundov A.A.Ümumi dilçilik (Dilçiliyin tarixi nəzəriyyəsi və metod- ları). Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1979, s. 82. 2 Axundov A.A.Felin zaman kateqoriyaları. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş avtoreferatı. (NDA). Bakı, 1958, 25 s. Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 13 zu ilə bağlı bir sıra məqalələri 2 bu gün də öz elmi əhəmiyyətini və əvəzsizliyini saxlamaqdadır. Felin zamanlarının tədqiqi A.A.Axundovun 1961- ci ildə nəşr olunmuş “Felin zamanları” kitabında geniş və ətraflı işıqlandırıldığından biz, əsasən, 1950-ci ildən sonra ümumi dilçilikdə, eləcə də türkologiyada fel za- manlarının tədqiqini,onların təsnifi prinsiplərini,struk- tur-semantik və üslubi xüsusiyyətlərini araşdırmağa ça- lışacağıq. 1951-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan dilinin qrammatikası” kitabında “idi”, “imiş” hissəciyi ilə əmə- lə gələn mürəkkəb formalar felin keçmiş zaman forma- ları kimi verilir, felin 12 zaman formasının olduğu gös- tərilir 3 . Əsərdə qeyd olunan mülahizələrin yalnış, səhv və birtərəfli olması akademik A.A.Axundov tərəfindən ət- 1 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, 137 s. 2 Axundov A.A.Felin gələcək zamanı.//Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi.I buraxılış. Bakı,1960,s.89-95;AxundovA.A.Felin indiki zamanı. // Azərbaycan dili materialları əsasında.S.M.Kirov adına ADU-nun Elmi əsərləri.Bakı,1958, №2,s.119-130; Axundov A.A.Felin zaman kateqoriya- sının tədqiqi tarixindən.//Aspirantların elmi əsərləri.3-cü buraxılış. Bakı. 1957,s.21-37;Axundov A.A.Felin zamanları məsələsinə dair.// S.M.Kirov adına ADU-nun Elmi əsərləri.Bakı,1958, №2, s.133-136;Axundov A.A. Felin zamanlarının üslubi xüsusiyyətləri//Filologiya fakültəsinin əsərləri. Bakı,1958,s.211-213;Axundov A.Fəlsəfi və qrammatik zaman kateqoriya- ları. Dil və ədəbiyyat.I c.,2003,s.199-204; Axundov A.A.Türk dillərində felin zaman formalarının mənşəyi məsələsinə dair. Dil və ədəbiyyat.I c. Bakı,2003,s.266-276;Axundov A.A.Türk dillərində zaman və sıra kateqo- riyalarının qarşılıqlı əlaqəsi.Dil və ədəbiyyat.I c.,2003, s.200-266. 3 Azərbaycan dilinin qrammatikası.I h.,Bakı,Azərb.SSR EA nəşriyyatı,1951 Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 14 raflı izah edilərək sübut olunduğu üçün təkrarçılığa yol vermək istəmir və diqqəti 1960-cı ildə nəşr olunan “Azərbaycan dilinin qrammatikası” əsərinə yönəldirik. “Azərbaycan dilinin qrammatikası”nın 1960-cı il nəşrində felin zamanları ilə bağlı fikirlər əslində 1951-ci ildə nəşr olunmuş qrammatika kitabındakı fikirlərin bir qədər inkişaf etdirilmiş, dəyişdirilmiş forması idi. 1951-ci il nəşrindən fərqli olaraq burada aşağıdakı dəyişikliklər edilmişdir: 1) 12 zaman deyil,11 zaman formasından bəhs olunur. Bu zaman formalarından bir neçəsi birləşdirilmiş və bir neçə yeni zaman forması əlavə olunmuşdur.Hə- min zaman formaları aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Şühudi keçmiş 6. Bitməmiş keçmiş zaman 2. Nəqli keçmiş 7. Davamlı keçmiş zaman 3. Uzaq keçmiş 8. İndiki zaman 4. Qəti-gələcəkli zaman 9. Davamlı indiki zaman 5. Qeyri-qəti gələcəkli zaman 10. Qəti gələcək zaman 11.Qeyri-qəti gələcək zaman 2) Nəqli keçmiş zaman forması öz daxilində nəqli keç- miş-1 və nəqli keçmiş-2 formalarına ayrılır. 3) “idi”, “imiş” köməkçi felləri ayrı-ayrılıqda deyil, ey- ni zaman forması daxilində birləşərək, biri-digərini asanlıqla əvəz etməklə, müvafiq zaman formaları əmələ gətirirlər. Bu fikrə bir qədər aydınlıq gətirək. Belə ki, I kitab- da “idi” və “imiş” köməkçi fellərinin əmələ gətirdiyi za- man formalarının hər biri xüsusi növ kimi göstərilir: Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 15 bizə məlum olan 2 keçmiş zaman formasından başqa aşağıdakı zamanların adı çəkilir: bitməmiş keçmiş nəqli rəvayət müzareli keçmiş bitməmiş rəvayət gələcəkli keçmiş müzareli rəvayət gələcəkli rəvayət “İdi” hissəciyinin iştirakı ilə əmələ gələn fel za- manları ayrıca qeyd olunsa da,“imiş” hissəciyinin əmələ gətirdiyi zaman formalarından xüsusi söhbət açılmır. II kitabda isə “idi” və “imiş” hissəciklərinin yaratdığı za- man formaları birləşdirilərək bir zaman adı altında təq- dim olunur. Məsələn, əgər I kitabda felin əsası+ -ar 2 + idi for- ması müzareli keçmiş və felin əsası+-ar 2 +imiş forması müzareli rəvayət adlandırılırsa, artıq II kitabda bu iki forma bir zaman forması kimi göstərilərək qeyri-qəti gələcəkli keçmiş zaman adlandırılır. İndiki zaman 2 növdə özünü göstərir:indiki za- man(-ır 2 ) və davamlı indiki zaman(-maqda 2 ). Təbii ola- raq indiki zamanın II növü keçmiş zamanda da öz ək- sini tapır. 1961-ci ilin yanvar ayının 17-20-də, Bakıda Azər- baycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiy- yat və Dil İnstitutunun təşəbbüsü ilə “Türk dillərində fe- lin zaman və şəkil kateqoriyaları məsələsinə həsr olun- Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 16 muş müşavirə keçirilmişdir 1 . Bu müşavirənin material- larının toplusu 1968-ci ildə nəşr olunmuşdur 2 . Müşavirədə N.A.Baskakov,A.Tursunov,S.Cəfərov, M.Hüseynzadə, M.Şirəliyev, Z.Budaqova, N.Hacıyeva, N.Ağazadə, A.A.Axundov,A.K.Ələkbərov,M.Rəhimov, T.Əfəndiyeva, U.Əliyev, U.M.Yarullina, B.Xocayev və başqaları iştirak etmiş, məruzələrin əksəriyyəti Azər- baycan dilinin zaman və şəkil kateqoriyası probleminə həsr olunmuşdur. M.Hüseynzadə felin zamanlarını “zaman kateqori- yası” başlığı altında verir. O, felin ənənəvi üç zamanını göstərir: keçmiş, indiki və gələcək zamanlar. Müəllif keçmiş zamanın şühudi və nəqli keçmiş, gələcək zama- nın isə qəti və qeyri-qəti gələcək zaman formalarından ibarət olduğunu yazır 3 . Bununla yanaşı, M.Hüseynzadə felin zaman, şəxs və şəkil kateqoriyalarından bəhs edərkən felin xəbər şəklinin geniş izahını verir və burada da felin zamanla- rından və onları ifadə edən morfoloji əlamətlərdən danı- şır. O, xəbər şəklini iki hissəyə (sadə və mürəkkəb for- malara) ayırır. Sadə xəbər şəklinə felin zamanlarını aid edir. Mürəkkəb xəbər şəklinin isə zaman şəkilçilərindən 1 Совещание по вопросам категорий времени и наклонения глагола в тюркских языках. Баку, Изд. АН Аз.ССР, 1961, 46 с. 2 Вопросы категорий времени и наклонения глагола в тюркских язы- ках. Баку, «Элм», 1968, 229 с. 3 Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili.Bakı,Maarif,1983, s.169-176. Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 17 sonra felə “idi”, “imiş” və ya “isə” hissəciyinin əlavəsi ilə yarandığını yazır 1 . 1958-ci ildə T.Əfəndiyevanın yazdığı namizədlik dissertasiyası 2 felin keçmiş zamanına həsr edilmişdir. Müəllif 2005-cü ildə bu mövzuya yenidən qayıtmış və “Felin keçmiş zaman formaları” 3 adlı kitabını nəşr etdir- mişdir. N.H.Ağazadə 1965-ci ildə “Müasir Azərbaycan ədəbi dilində şəkil kateqoriyası” 4 , M.Ş.Rəhimov 1966- cı ildə “Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaş- ması tarixi” 5 adlı doktorluq dissertasiyalarını yazaraq felin zaman kateqoriyasına şəkil kateqoriyası daxilində yanaşmışlar. M.B.Əsgərovun 2002-ci il-də nəşr olunmuş “Za- man formaları, adverbial fel formaları və onlar arasında funksional semantik əlaqələr” adlı monoqrafiyası 6 da məsələyə yanaşma orijinallığı ilə seçilir. Azərbaycan dilçiliyində felin zamanlarına dair konkret iki dilin müqayisəli şəkildə ifadəsi bir sıra əsər- lərdə öz əksini tapmışdır. Felin zamanlarına həsr olun- muş tədqiqatlar arasında İ.Tahirovun “Azərbaycan və 1 Yenə orada. s. 189-197. 2 Гаджиева Т.А. (Эфендиева). Система форм прошедшего времени глагола в современном азербайджанском литературном языке.АКД. М., 1958, 24 с. 3 Əfəndiyeva T.Felin keçmiş zaman formaları.Bakı,“Nurlan”,2005,132 s. 4 Агазаде Н.Г.Категория наклонения в современном азербайджанском лите- ратурном языке. АДД. Баку, 1965, 75 с. 5 Рагимов М.Ш.История формирования наклонений глагола в азер- байджанском языке. АДД. Баку, Изд. АН АССР, 1966, 99 с. 6 Əsgərov M.B. Zaman formaları. Adverbial formaları və onlar arasında funksio- nal semantik əlaqələr. Bakı, “Nurlan”, 2002, 146 s. Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s . 18 ingilis dillərində zaman kateqoriyası” əsəri də özünə- məxsusluğu və baxış yeniliyi ilə diqqətəlayiqdir. Müəllif Azərbaycan dilində ilk dəfə olaraq zaman probleminə yalnız felin zaman kateqoriyası daxilində deyil, Azərbaycan dilinin müxtəlif səviyyələrində təza- hür edən temporal anlayışların kompleks təsvirinin fo- nunda araşdırılmasına 1 nail olmuşdur. Y.Kərimovun “Azərbaycan və qazax dillərində felin zamanları”, R.Sa- dıqovun “Müxtəlif sistemli dillərdə obyektiv və qram- matik zaman əlaqələri” adlı monoqrafiyaları, F.Cahan- girovun “İngilis dilində perifrastik zaman formaları və onların Azərbaycan dilində ifadə formaları”, A.Öksüzün “Müasir türk və Azərbaycan dillərində felin zamanları”, L.Hüseynovanın “Felin davamlı zamanlar sistemi”, B. Cəfərovanın “İngilis və Azərbaycan dillərində felin za- manlar sistemi”, G.Həsənovanın “Fel zamanlarının mü- qayisəli tipologiyası” 2 adlı dissertasiyaları son dövrdə bu sahədə atılan uğurlu addımlar kimi qiymətləndirilə bilər. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|