G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

5).  Qadın sahibkarlığı  təcrübəsindən:
Ibrət dərsi və məsləhətiər.
("HacTHoe npennpHHHMaTejibCTBO:  ocHOBHbie noHHTHa,
TeopH^ H HpaKTHKa". /M .,  1994,  c.İOO-104/
kitabından  tərcümə).
F ra n sız   ju rn alist  q ad ın   və  m enecm ent  sahəsində 
mütəxəssis özünün  "Q adm  - iş adam ı - gələcəyin nümunəsi" 
k i t a b m d a ,  milli  m ə n s u b iy y ə tin d ə n   asılı  o lm a y a r a q ,
q a d m m   özü  üçün  nəticə  çıxara  bibcəyi 
10
  ibrət  dərsini 
sadalayır;
Birinci.  dərs.  H əyat  yolunun  başlanğıcm da  şəxsi 
h əy a tm d a k ı  uğursuzluqlar  müvəffəqiyyət  üçün  yaxşı  tək an  
ola  bilər.  U ğ u rsu z   nigah,  erkən  a n a h q   və  tələsik  b o şa n m a  
işgüzar  dairədə  özünü  reallaşdırm aq  üçün  tə k a n   d a   ola 
bilər.  Belə  ki,  o n u n   k ita b m m   q a d m   q ə h r ə m a n la n n m  
ailələrinin  dağılması,  o n la r  üçün  həddindən  artıq  d a r   olan 
ailə  çərçivəsinə  sığmayan,  qeyri-adi  yaradıcılıq  im k a n la n  
olan  h əy ata  çağırırdı.  Təbii  enerjiləri  çıxış  yolu  ta p a ra q , 
onları  öz  işlərini  y aratm ağ a,  so n ra  isə  yeni  ailə  q u rm a ğ a  
sövq  edirdi.  O n a rın   təcrübələri  tövsiyə edir:  y ay m m am aq , 
fəaliyyət  istiqamətini  diqqətlə  seçmək  və  öz  qarşısında 
k o n k re t  p e ş ə k a r  məsələlər  q o y m aq .  Keçmiş  h a q q m d a  
səm ərəsiz  təəssüflə, 
h əm çin in  
persp ek tiv i 
o lm a y a n  
vəziyyətlərin saxlanm ası istisna olunur.  Ümidi saxlam aq və 
dəyişikliklərə  həvəsi  tətbiq  etm ək  vacibdir,  o n d a   yaradıcı 
enerji  özünə çıxış və  istiqamət  ta p a c a q d n ’.
İkinci  dərs. 
Bütün  "uğurlu  q a d m la rd a "   seçdiyi 
y o lu n   d ü z g ü n lü y ü n ə  ta m   əm inlik  və  id e y a d a n   öz 
layihəsinin  h əy ata  keçirilməsinə  qətiyyətHlik  h ö k m   sürür. 
Xüsusi  işgüzarhq  təhsilinə  malik  olmcilarına  b ax m ay araq , 
kişilərin 
o n l a r  
ciddi 
q ə b u l 
etm əy əc ək lərin d ə n  
q o rx m a y a ra q ,  o n la o  keyfıyyətsizhk  kompleksini hiss etmir 
və  in tu is iy a la r ın a   e t i b a r   edirlər.  O n l a n n   h am ısı  öz 
--------------------------------------- 1 0 6 -------------------------------------- --

işlərindən  ləzzət  a h r la r ,  bu  d a   o n l a n n   işgüzarlıq
fəaliyyətini artırır.
Üçüncü  dərs.  Bütün  işgüzar  qadınlar  müstəqilliyi 
yüksək  qiymətləndirir  və  q a d ın a   ətrafı  tərəfmdən  (ailə, 
q o h u m l a r   və  cəm iyyət)  göstərilən  təzyiqlərdən  yaxa 
q u r ta r m a ğ a   çalışırlar.  O n la rm   heç  biri  m uzdlu  əməyə 
q a y ıtm a q   istəmirlər.  S a b ith k ,  məşğulluğa  zəm an ət  və 
m əsuliyyətin  o lm a m a s ı  o n l a n   şirn ik lə n d irm ir.  O n la r  
q ə r a r l a n n  
q ə b u l u n d a  
m üstəqilliyi 
yüksək
qiymətiəndirirlər.
D ördüncü dərs.  İrəli çıxmaq üçün medaluı o biri üzü
-  təklikdir.  Əlbəttə,  b u   hal  həmişə  deyil,  həm   də  bir  şeydə 
deyil,  lakin  öz  işini  y a ra tm ış  q a d m ,  q o r x a r a q   və  ya 
m əsuliyyətini  digərləri 
iiə 
b ö lüşdürm ək 
a r z u s u n d a  
o lm a y araq ,  çox v ax t "səhnədə yeganə  aktyora"  çevrilir  .
Beşinci 
dərs. 
Bütün 
işgüzar 
q a d m l a r  
öz 
"kom andası"m   yığm ağm   çətinliyini  etirat  edirlər.  Q a d m  
m üəssisələrində 
k a d r l a r m  
fo rm a la ş m a s ı 
təcrübəsi 
olm am ası  səbəbindən  işgüzar  q a d m la r  öz  əm əkdaşlarm ı 
q o h u m la rı  və  tanışları a ra s m d a   ax ta rm a h   olur.  Bu  isə  heç 
də  həmişə  lazımi  effekt  verm ir  və  dem ək  olar  ki,  əksərən 
ehtiyacı ödəməyən xidmətlərdən  "kom andaya"  olan etirazı 
çətinləşdirir.
Altmcı  dərs.  İşbazlıq  -  bu  həmişə  müəyyən  risklə 
bağhdu'.  İncə  m ə q a m   o n d a n   ibarətdir  ki,  q a d m la r  həmişə 
d a h a   çox və ya  d a h a   az  riskli  variantlar  seçmək  im k a n m a 
malikdirlər.  Risk,  ənənəvi q a d m   fəaiiyyəti  dairəsindən  kişi 
biznesinin  (pul  əm əliy y atları,  sənaye,  r e s to r a n   işi, 
konsaltinq) to x u n u lm a z  sahələrinə keçid zam anı,  həmçinin 
texniki yeniliklərdən istifadə olunan  və gələcəyə m alik təzə 
sahələrə keçən za m a n   artn'.  Belə  hallarda  isə çox  vaxt yeni 
dirçələn  q a d m   biznesinin  tə lə b a tm ı  nəzərə  a lm a y a n , 
qanunvericilikdəki  b o şlu q iar maneə  ro lu n u   oynayır.

Y e d d in c i  dərs.  H ə r   h a l d a   ənənələri  y e rin d ə n  
o y n a tm a q   və  q a d ın la n n   həiə g özbm ədiyi  s a h ə b r ə   də  daxil 
o lm aq   lazımdn-;  fransah  işgüzar q a d m la rm   təcrübəsi  b u n u  
bir d a h a   sübut  edir.
O n l a r  
təsdiq 
edirİər 
lci, 
h ər 
bir 
ə n ə n ə n in  
sax lan m asın m   d a   xeyri  var.  Bizneslə  məşğul  o lan   q a d m la r 
hələ  m ü h a fız ə k a r  s t r u k t u r la r   y a r a tm a y ıb   və  m übarizə 
a p a n İm a s ı  İazım  oian  vərdişlər  qazanm ayıblar.  Əksinə, 
o n ia r  ictiamai  həyatı  və  iqtisadiyyatı  yeniləşdirə  biləcək 
gücİü  qüvvə  kimi  çıxış  edə  biiərlər.  Çünki  o n la r   kişi 
biznesinin  istehkam ına  çevriİməmiş,  yüksək  mədəniyyət, 
üräumi  bilik  səviyyəsi  tələb  edilən  texnologiyaya  və  digər 
sahəİərə  daxil  oiuriar.
Səkkizinci  dərs.  Q a d m   işbaziığının  tətbiq  o lu n a 
biləcəyi  ən  yaxşı  saiıələrdən  biri  də  xidmət  sahəsi  sayılu’. 
D in lə m ə k   b a c a rığ ı  ilə  a ltru is tlik   azadlığı,  i n s a n l a n n  
x o şb ə x tliy in ə 
k ö n ü lv e rm ə  
q a b ih y y ə ti 
q a d m İ a r a  
m ü ştə riiə rin   vəziyyətinə  tez  daxil  o lm a ğ a   və  o n i a r m  
köm əyinə gəİməyə im kan yaradn- ki,  b u  d a  aiİənin m üxtəlif 
təiəbiərinə xidm ət etm əkdə əsrİəriə q a z a n d ıq ia n  vərdişlərin 
nəticəsidir.
D o q q u z u n c u   dərs.  A n a h q   biznesə  m a n e   oim ur, 
b u n u   təcrübə də  təsdiq  edir.  İşgüzar  q a d m la rm   əksəriyyəti 
tam am ilə  əm in d iıiər  ki.  sabit  ailə  təm əhnin  o n la ra   verdiyi 
gücü  hiss etm ədən  öz  işlərini  d a v a m  etdirə  biiməzdilər,  heç 
o İm a sa   o n a   g ö rə  ki,  işlərini  y a r a d a r k ə n   y alh ız  öz 
m a r a q ia n n ın   d e y i l   həm çinin  aiiələrinin  gəiəcəyi  h a q d a  
fıkri  rəh b ər  tuturİar.  A nalıq  işgüzar  q a d m d a   g ü n a h k a rh q  
kom pieksi  törətməməIİdir.  K ita b m   çoxuşaqlı  ailələri  oİan 
q ə h rə m a n   a n a la r m   əməyinə  görə  u ş a q la n n   a n a l a n n m   iş 
d ü n y asm a  m ünasibəti  və  qoşuİm ası  keyfıyyətcə  qarşıhqlı 
u z a q la ş m a y a   im k a n  
y a r a d a n ,  a n a n m   d a im a   evdə 
o İm asm d an   d a h a   yaxşıdır.

O n u n c u  dərs.  Əgər ailədə tərəfdaşlıq konsepsyası və 
təcrübəsi  q əb u l  o lu n u b s a ,  ə r-a rv a d   bir  k o m a n d a d a  
olurlarsa,  o n d a   keyfıyyətcə yeni  ailə m ünasibətlərinə keçid 
göz  qabağm dadn-:  ailəçilik  m ünasibətİərindən  ər-arvad 
tərəfdaşlığm a  doğru.  Birinci,  vəzirələnn  tam   burjuasayağı 
bölünməsi  üzərində  q urulm uşdur:  kişi  işləyir,  q a d m sa   evlə 
və  uşaqlarİa  məşğuİdur.  Vəzifələrin  bu  q a y d a d a   bölünməsi 
əksər  h a lla rd a   birliyin  olmaması  ilə  və  özünü  peşəkar 
q a y ğ ıla r m m   tək  əsirinə  çevrilmiş  kişinin  təkliyi  ilə 
nəticələnir.  İşgüzar q a d m  isə aiİədə özünü b aşq a cür ap a rn \ 
H ə tta ,  əgər ər-arvad  bir  yerdə  işləməsələr  belə,  ailə  üzvləri 
işgüzar  problem lərin  müzakirəsinə  cəlb  o lu n u r 
və  çox 
z a m a n   işgüzar  layihələrin  həyata  keçirilməsində  iştirak 
edirlər.  İşgüzar q a d m m   yaradıcı  xarakteri  bütün  şahələrdə 
özünü  büruzə  verir:  m üm kün  olan  yerdə  özünün  fəalhq 
çərçivəsini  genişləndirməyə  və  m əhdudiyyətləri  arad a n  
g ö tü rm əy ə  ca n   a t a r a q ,   o  p e ş ə k a r  və  şəxsi  h ə y a tın a  
yeniliklər  gətirib.  İşgüzar  q a d m m   gündəhk  h ə y a tm d a   ailə 
vəzifələri  ilə  p eşək ar  fəaliyyəti  arasm d ak ı  münasibətləri 
d a h a  
h ə m a h ə n g  
etm əyə 
və 
yüngülləşdirm əyə 
istiqam ətlənmiş  bir  neçə  məsləhət  diqqətəlayiqdir:
-  Birinci məsləhət:  öz işini y aratm ağm , əsas etibari- 
lə  başlanğıc  mərhələsində  valideynlər  üçün  yaxşı  müna- 
sibətləri  q o r u m a q   və  onlarm   köməyini  a x ta rm a q   vacibdİr. 
O n la r  m üvəqqəti  olaraq  uşaqlara  qaygmı  öz  üzərlərinə 
götürə  bilər,  maliyyə 
və  mənəvi  cəhətdən  köm ək  edə 
bilərlər.
-  İkinci məsləhəl:  Sİzinlə ənıəkdaşhq etm ək istəyən, 
sizə köm ək etməyə hazır olan  və  ideyalarmıza həmfıkirlilik 
g östərən  in s a n la r m   sizi  nəinki  iş  yerində,  həm çinin 
məişətdə əhalə etməsi vacibdir.  İşgüzar q a d m   həmfıkirlərin 
və  lazmıi  a d a m la rm   vaxtaşın  qəbul  o lu n m a sm m   nə  qədər 
xeyirli  olması  h a q d a   özünə  hesabat  verməlidir.

- 
Üçüncü m ə sb h ə t:  özünüzü  və  işinizi  xeyirxah  kişi 
iştirakı  ilə  təmin  edin.  Məsələn, sizə xeyirxah  olan  sp o n so r 
dəyərli  m ə s lə h ə tb ri  və  vaxth-vaxtsız  köməyi  ilə  q a d m  
çiyinləri üçün h əd d ən  artıq ağn' yükü y ü n g ü lb şd irə bibcək,.
D ö rd ü n cü   məsJəhət:  ev  təsərrüfatm da  müasir 
məişət  te x n ik asm m   yeniHkbrin  geniş  istifadə  olunm ası, 
nəinki  ev  ilə  ə la q ə d a r   v ə z ifə b rin   yerinə  yetirilm əsini 
yüngülləşdirər,  h ə tta   bu,  işgüzar q a d m m   imicinə  "işbyər".
Beşinci  m əsb h ət:  arzu  o lu n u r   ki,  nəqliyyat 
s t r e s b r i n i   m i n i m u m a   e n d irm ə k ,  işgüzar  iş  g ü n ü n ü n  
gərginhyini  ç ıx a rm a q   və  vaxtm   çox  hissəsinin  a i b   i b  
keçirihnəsi  üçün  id a rə   b in a s m ı  evinizin  y a x m lığ m d a  
axtarasm ız.  S orgu  o k m a n   q a d m la r  üçün  h ər  yerə  can 
a tm a ğ a   etiraz  x arakteridir.  O n la rm   sabithyini  iş  və  a i b  
təmsil  edir.  heç  də  təsadüfi  deyil  ki,  o n la rm   ham ısm m  
dediyinə görə,  y alm z  id a r ə b r in  y a x m h q d a  y erb şm əsi,  b e b  
m ə h s u ld a r  şə raitə  öz  u ş a q l a r m m   tərbiyəsi  i b   məşğul 
olm ağa  im k an   yaratm ışdır.
Son  30-40  ilin  sosial-mədəni  p ro sse sb rin in   təhlili 
göstərir  ki,  m ədəniyyətdə  və  o  c ü m b d ə n ,  dünyagörüşündə 
üm um ilikdə  b n g ,   lakin  kifayət  q əd ər  nəzərə  ça rp a caq  
dəyişiklikbr  baş  verir və  b u  X X  əsrin  o r ta la r m d a   təşəkkül 
tapm ış  və  insanlıq  d əy ə rb rin i,  o n la rm   d ə rk e tm ə   üsullarmı 
dəyişməyə  meyillidir.  Səciyyəvidir  ki,  feminizmin  bizim 
yüzillikdəki  yeni  canlanm ası  öz  v ax tm a  görə  bir  qay d a 
olaraq  s a b itb ş m iş   ictimai  n o rm a la ra   qarşı  etiraz xarakteri 
d a ş ıy a n   m ü x tə lif  sosial-siyasi  h ə r ə k a tla r m :  y aşıllar 
(ekologiya)  hərəkatı,  "Xippi"  (b u rju a  d ə y ə rb rin ə   qarşı 
yönəldilmiş  əks  mədəniyyət)  irqi  q a rş ıd u rm a m n   artması, 
fem inzm in  ö z ü n ü n   siyasiləşm əyə  tə r ə f   m eyillənm əsi 
nəzərdə tu tu lm u ş  ictimai  hərəkat kimi və s.  a k tiv b şm ə si i b  
üst-üstə düşür.

Gender və fəlsəfə
M üasir təsəvvürlərə görə, gender (ingiliscədən tərcü- 
m ədə  "gender"  -  soy  a n lam ın a  uyğun gəlir) anlayışı  cəmiy- 
yətin  fərdlərdən  deyil,  kişi  və  q a d m d a n   ibarət  olduğunu 
bildirmək  üçün  işlənir.  T arix   boyu  o n la n n   rolu və  əhəmiy- 
yəti dəyişib,  bu səbəbdən də q a d m  və kişilər heç vaxt bəra- 
bərh ü q u q ju   ola  bilməyiblər.  G e n d e r  araşdırm aları  XX 
əsrin  o r t a l a n n d a n  sonrakı feminist hərəkatı və nəzəriyyəsi- 
nin  inkişafı  nəticəsində  yaranıb.  O,  kişi  və  q a d m   a ra sm d a  
qarşılıqh  m ünasibət  və  təsirin  xüsusiyyətiərini  açır,  cinslə- 
rin  sosial  rollarm ın  mədəniyyət  və  başqa dəyərlərdən  asıh- 
hğım göstərir, o n la r a ra sm d a  bəşəriyyətin  tarixi inkişafmın 
xarakterini təyin edən fərqləri üzə çıxarır.  Bu cərəyanm  nü- 
mayəndələrinin  fikrincə,  bərabərsizlik  probİemi  q a d m   və 
kişi  a ra s m d a   təbii-bioloji  fərqləndirm ə  ilə  bitmir.  Cinslər 
cəmiyyətdə  öz  -  m atriarxal,  ya  d a   patriarxal  dəyərlərini 
b ə rq ə ra r etm ək  üçün d aim  m übarizə a p a n rla r.
H a zırd a  bu cərəyanm  üm um i bir adı yoxdur.  "Gen- 
der",  "gender  araşdırm aları",  "genderoİogiya",  "gender 
ölçüləri"  terminləri  ədəbiyyatda  bərabər  hüquqla  işlənir. 
H ə tta  bəzi a ra şd ırm a la ra  görə,  "gender" termini cinslərara- 
81
 qarşılıqlı m ünasibətlər problem ini tam  dəqiq ifadə etmir.
G e n d e r  araşd u ’m a i a n   ilə  d a h a   çox  q a d m la r  məşğul 
olur.  A n c a q   o,  hberal  feminizm  əsasm da  y aran sa  da,  onu 
sadə  a n c a q   qadın  problemi  hesab  etm ək  olmaz.  G e n d er 
a ra ş d ırm a la n n ı  çox  vaxt  cinslərin  fəlsəfəsi  adlandırırlar. 
Bu z a m a n  2 növ fərqləndirmə aparıhr:  1.  Q a d m  və kişi ara- 
sm d a  təbii,  gerçək,  təbii-fızioloji  fərqlər;  2.  Cinslər arasm - 
d a  süni, sosial-mədəni müxtəhflik. B u n la r d a  öz növbəsində 
cəmiyyətin  bütün  sferalarm d a öz əməh  əksini  tapır.
Beləhklə, gender araşd ırm aların m  predmeti (həm də

obyekti)  iştirak  edən  şəxsləri  qadın  və  kişilərdən  ibarət 
İnsan  cəmiyyəti  tarixidir.  Əgər  bu  tarixi  təsvir  zam anı 
yalnız  bir  cinsin  mövqeyi,  m arağı  əks  olunursa,  o n d a   bu 
tarix  birtərəflidir,  ta m   deyil  və  h ak im   cinsin  ideologiyası 
ro lu n u   oynayır.  G erçək  tarix  dəyişdirilir  və  saxtalaşdınlır, 
o n d a n  "həqiqətə zidd" və hakim  cins üçün m araqsız sam lan 
hadisələr  silinir.
Fem instlərin  fikrincə,  tarix  elmi  patriarxaldn',  onu 
a n c a q   inqilablar,  m üharibələr  və  "tarixin  lokom otivi"  say- 
dıqları  z o r m araqlandn'n'.
Cinslərin soy əlamətlərinə görə fərqləndirilməsi top- 
lu m u n   dünyagörüşü  və  mədəniyyəti  ilə  bağlıdır və  k o n k re t 
cəmiyyətin  dəyərlər  və  ideallar  sistemini  əks  etdirir.  B u n a 
görə  də  cəmiyyət  h ə y a tm m   bütün  sferalarm da,  h ətta  dildə 
də  q a d m   və  kişi  cinsləri  a ra s m d a   süni  yaradılm ış  fərqlərlə 
qarşılaşm aq  m ü m k ü n d ü r.
Bəşər tarixinə cinslərin qarşılıqh  münasibətləri baxı- 
m m d a n   y a n a ş m a q   keçmiş  h a q d a   təsəvvürlərimizi  dəyişir, 
cəmiyyətin  inkişafm m   m üasir  problem lərinə,  h ə m   də  gələ- 
cəyin  perspektivlərinə  təsir edir.
Bu gün genderin elm, dünyagörüşü, fəlsəfə, ya mədə- 
niyyət,  siyasət  və  ideologiya  fa k to ru   olm asm ı  birm ənah 
müəyyən etm ək  çətindir.  Çünki  h ətta  bütün  bu sahələr bir- 
likdə  gender  y a n a ş m a s m m   məğzini  açmır.  Bu  b ax ım d an  
gender X X  əsrin o r ta la r m d a  yaranm ış cərəyanlardandn' və 
insanhğm   elmi,  mədəni  təsəvvürlərinin  geniş  spektrini  bir- 
ləşdirir.
Bəs  görəsən,  bir  neçə  min  il  əvvəl  m a tr ia rx a t m üha- 
ribədə  p a tr ia rx a ta   uduzm asaydı,  in san h q   tarixi  necə  olar- 
dı.  Bir tərəfm q alib  gəlməsi  fəlsəfə.  incəsənət, elm,  h ətta di- 
nin  də  "birtərəfli"  dəyərlərin  əsarəti  a ltm a   düşməsi  mənası- 
na  gəlmir ki.  Tərəflərdən  birinin  "tam "  qələbəsi  hansı  nəti- 
cələri  d o ğ u r u r ?   P a t r ia r x a tm   triu m fu   sivilizasiyaya  nə

qazandırdı?  Insanlığın  q a d ın m   cəmiyyəldən  "qovulması" 
nəticəsində  itirdiyi  femin  və  maskulin  d əy ə rb rin   uzlaşma- 
s m m   gələcək  p erspektivini  p ro q n o z la ş d ırm a q   olarm ı? 
Y enidən  m a tria rx a t  revanşı  yaşayacağıqmı?  Bəlkə  elə  bu 
gündən ”q a d m  intiusiyasmı"  "kişi rasionalizmi"  ilə birləşdi- 
rib  cinslərin  h a rm o n iy a sm a   nail  olm aq  h a q d a   düşünməli- 
yik?  Bu  sonsuz  suallar  sırasmı  istənilən  qədər  a rtırm aq  
olar.  A m m a   söhbət  sadə  yeni  dünyagörüşünün  y aran m a- 
s m d a n   gedir.  Bu  günədək  dünyanı  "tək  gözlü"  kimi  ancaq 
bir tərəfdən görmüşük.  A rtıq dünyaya  "iki gözlə"  hər tərəf- 
dən  baxib,  p r a q m a tik   və  rasional  şüurdan  im tina  etm ək 
vaxtıdır.  Bu şü u rd a güc, mübarizə, zo r kaieqoriyaları, növ- 
bəti  qələbə  üçün  sonsuz  mücadilə  həmişə  məğlubiyyətlə, 
çoxsaylı  b ö h ra n la  nəticələnir.
Üçüncü  miniUiyin  başlandığı  bir  vaxtda  sivilizasiya 
gözlərim iz  ö n ü n d ə   dəyişir.  G e n d e r   a r a ş d ı r m a l a n   b u  
q ü ru b u n  lap başlanğıcmı təsvir edərək,  həm  elmdə,  həm  də 
b a ş q a   m ü a s ir  d ə r k e tm ə   istiq a m ə tlə rin d ə   əvəzsiz  rol 
oynayır.  G e n d e r   təzəcə  y a ra n a n   yeni  dünyagörüşünün 
m etodoloji  əsası,  yeni  fəlsəfənin  fundam entidir.  Bu  fəlsəfə 
isə  to p lu m d a   q a d m   və  kişinin  rolunu,  yerini  və  önəmini 
təzədən  araşdırıb  təyin  edir.
G e n d e r   q a d ın   p r o b le m i  yox,  cinslər  a r a s m d a  
h a rm o n iy a  a x ta n ş ı praktikasıdır. O, insanlığm  potensiahnı 
zahirən  2  zidd  q ü w ə n i n   -  q a d m   və  kişinin  vəhdətində 
bütüniüklə açır.
G e n d e r a ra ş d ırm a la n   onu  da  nəzərə  alır ki,  b u  d a  2 
"antoqonist" ailədə birləşərək "üçüncü sinfı"  - u ş a q la n  əzir. 
Bu  təd q iq atlar  həm   də  d ü n y a  xalqlarınm   yüzlərlə  inkişaf 
m o d e h n d ə   irqi,  etnik,  dini,  siyasi  və  başqa  zo r  tətbiqinin 
səciyəliliyini  üzə  çıx an r.  O n la r  göstərir  ki,  b lo k la n n   ləğvi 
ilə  d ü n y a d a  güc və m əcburetm ə siyasəti  zəifləmədi,  əksinə, 
d a h a  d a  artdı.

Ə gər d ü n y a   tarixinə,  d a h a   dəqiq,  o n u   izah  və  təsvir 
edən  sonsuz  s a y d a   elmi  tədqiqatlara  nəzər  salsaq,  b u r d a  
d a h a   çox  böyük və  təcavüzkar dünya  im p e riy a la n n m ,  ölkə 
və dövlətlərin  təsvir edilməsinin şahidi olarıq.  O n la r  m ü h a- 
ribə, zo r gücünə öz acgöz niyyətlərini gerçəklədiblər. Əlbət- 
tə, d a n m a q  o lm az ki,  bu dünya tarixi əd ə b iy y a tm d a elə mə- 
dəniyyət, incəsənət, dünyagörüşü, dini-fəlsəfı konsepsiyalar 
v ar ki,  müxtəlif,  o cümlədən,  kiçik x alq larm  əsl mənəvi,  əx- 
aqi və bədii inkişafm ı əks etdirir. A n c a q   tarixin anlaşılm a- 
sm m   başlıca  xətti,  təəssüf ki,  tarixi,  cəmiyyətdə  güc  və  zo r 
prinsiplərinin, p a tria rx a l dəyərlərin  təsdiqi  kimi təsvir edir. 
"Gücün  fəlsəfəsi"  -  şüur  və  təfəkkürün  əsas  k o m p o n e n ti 
kimi sosial h ə y a tm   bütün  sahələrini  əhatə edib.
T əsadüfü  deyil  ki,  "güc  və  z o r  fəlsəfəsinin"  zirvəsi, 
d ü n y a  tarixi  prosesin siniflərarası  m übarizə  kimi  izah edən 
m ark sizm   b u   cür  böyük  u ğ u r  və  əməli  tətbiq  tapm ışdı.  Və 
M a r k s   b u r a d a   heç  də  yeni  bir  şey  kəşf etm əm işdi.  O n d a n  
çox  ə w ə l   ingilis  fü o so fu   və  böyük  dövlət  xadim i  F .B e k o n  
h am ım ıza  bəlli  "Bilik  -  gücdür"  şüarm ı səsləndirmişdi.  A n - 
caq  bu  m ütəfəkkir  də  əvvəlki  insanlıq  təcrübəsindən  çıxış 
edirdi.  Bu  in s a n lıq   yalnız  təbiətlə  b itm əz  m ü cad ilə 
sayəsində y a ş a m m ı q o ru y a   bilmişdi.
M ü b a riz ə,  güc,  zor,  qələbə  -  bizim  sivilizasiyanm 
sim v o lu n a  çevrilib.  Bu  səbəbdən  gender  a ra şd ırm a la rı  sa- 
həsi  genişləndirilməlidir.  Kişi  və  q a d m   q a rşıh q h   m ünasi- 
bətləri  -  "güclü  və  zəifm",  hakimiyyət  daşıyıcısı  və  tabe 
a d a m l a n n   qarşılıqh  təsir  d ram m ın   baş  verdiyi  a n c a q   bir, 
lap  olsun,  ən  önəm li səhnə ya siyasətdə  böyük şəxsiyyət ki- 
mi  ta n m a n   aspektidir.  Bu  aspektlər  sırasm ı  güc  prinsiplə- 
rindən çıxış edərək irqlər, dövlətlər, xalqlar,  mədəniyyətlər, 
dinlər  və  b a şq a la rı  a ra s m d a   ziddiyyətli  m ünasibətlərlə  ta- 
m a m la m a q   olar.
Son  10-15 ildə baş verən hadisələr A z ə rb a y c a n d a  d a  
---------------------------------------114----------------------------------------

gender  araşd ırm aların ın   son  dərəcə  'önəmli  olm asm dan 
xəbər verir.  Müstəqillik əidə edİlməsi,  sosial-siyasi sistemin 
dəyişməsi  cəmiyyətin  sosial  s tr u k tu r u n d a   və  m eyarları 
seçimində  həlledici  dəyişm əbrə  səbəb  olub.  80-ci  illərdə 
başlam ış d e m o q ra fık  və m iqrasion proseslər uzmımüddətli 
m üharibə,  h əy at  səviyyəsinin  son  dərəcə  aşağı  düşməsi  və 
iqtisadiyyatm  b ö h ran ı səbəbindən 90-cı ilİərdə kəskin şəkil- 
də  gücləndi.  M ü h a rib ə   verilmiş  çoxsayh  q u rb a n la r,  xüsu- 
sən,  əhalinin  iqtisadi  m ühacirəti  reproduktiv  nəslin  disba- 
la n sm a   gətirib çıxardı.  A m m a   bu,  həm   də  bizim cəmiyyət- 
də  q a d m m   ro lu n u n   güclənməsinə  səbəb  oldu.  Bu  gün  qa- 
d m la r  ənənəvi  olaraq,  əvvəllər  kişilərə  aid  sosial  mövqeni 
t u t m a ğ a   başlayıblar.  H azn 'd a  q a d m la r   tərbiyə,  təhsil, 
səhiyyə  sistemində  üstünlük  təşkil  edir.  Ticarət,  sosial 
xidmət,  m ədəniyyət  və  elm  sahələrində  çahşan  q a d m la rm  
d a  sayı xeyU artm ışdır. ƏhaUnin q a d m  hissəsinin ta m  " k iş i' 
fəahyyət sahələrinə meyU hiss olunur.  O n lar siyasi partiya, 
ictimai  təşkilat  və  birhklərdə  geniş  təmsil  olunublar.  Bircə 
o n u   qeyd  etm ək   kifayətdir  ki,  respublikada  bu  gün  50-a 
yaxm   qeydiyyatdan  keçmiş  Q a d m   Təşkilatı  (Q H T )  var. 
Bütün  b u n la r A zərb ay can d a  ta m a m  yeni  gender situasiya- 
s m d a n   xəbər  verir.  D e m o k ra tiy a   və  bazar  iqtisadiyyatı 
prinsipləri x a lq m  milli və konfessional  dəyərləri,  o n u n  psi- 
xologiyasm m   və  tarixi  inkişafm m   spesifikası  İlə  hələ  zəif 
q a rş ıh q h  əlaqədədir.  Keçid dövründə q a d m  və kişinin rolu 
necədir, gələcəkdə bizi nə gÖzləyİr? Bu suallardan göründü- 
yü  kimi,  re s p u b h k a d a   müəyyən  gender  siyasətinə  ehtiyac 
var.  H ə m in   bu  siyasət  isə  dövlət  səviyyəsində  qəbul  olun- 
m u ş ölçülüb biçilmiş  p r o q r a m a  əsaslanmahdır.

Qadın və  seçki
D e m o k ra tiy a n ın   əsas  göstəricilərindən  o lan   seçkilər 
cəmiyyətdə m ü h ü m  hadisədir.  Seçilmək və seçm ək m əqam ı 
böyük  m a r a q   y a r a ts a   da,  bu  elə  bir  prosesdir  ki,  h ə r  bir 
vətəndaş  b o r c u n u   yerinə  yetirməklə  yanaşı,  öz  yaşam  
tərzini  də  ifadə edir.
Seçkilər  z a m a n ı  adətən  "kim  seçilir?"  so rğ u su   önə 
keçməklə,  m əsələnin  əsas  m ahiyyətini  sa n k i  bir  q əd ər 
kölgədə  qoyur.  Və  "kim  səs  verəcək?"  sualı  ikinci  dərəcəli 
x a r a k t e r   a h r.  B ü tö v lü k d ə   g ö tü r d ü k d ə   isə  p r o b le m in  
mahiyyəti  "kim səs  verəcək"  sorğusundadır.
C əm iyyətdəki  hadisə  və  proseslərdə isə  bu  cəhətdən 
"zərif  q a n a d m "   passivhyi,  hətta  bəzən  də  laqeydliyi  əsas 
amil kimi  m e y d a n a  çıxır.
Q a d in la ra  ilkin  o la ra q   seçib-seçilmək h ü q u q u   1893- 
cü ildə Y eni Z e la n d iy a d a   verilmişdir.  R e s p u b lik a m ız d a  isə 
q a d m la r   1919-cu  ilin  se n ty a b rm d a   A D R   p arlam en tin in  
payız  sessiyasmda  bərabərlik  h a q q m d a   təkliflərin  təsdiqi 
ilə  seçib-seçilmək  h ü q u q u   qazanıb.  S S R İ  m ə k a m n d a   d a  
bərabərlik  h ü q u q u   form al  olsada  saxlanılmışdır.  H ə tta  
belə d em ək   olarsa m ə lu m   fo rm a  m əzm unla  tərs m ütən asib  
də deyildi.  Belə  ki,  1985-ci  il A zərbaycan Ali Sovetinin 450 
nəfər d e p u ta tm d a n   179 nəfəri (39%) q a d m  idi. H ə tta ,  1991- 
ci ilə q əd ər Ali  Sovetin sədri də q a d m  idi.  1995-ci ildə Milli 
Məclisdə  q a d m   d e p u ta tla rm ın   sayı  12  faiz,  yəni  15  nəfər 
olmuşsa,  2000-ci  ildə  isə  10.6  %  yəni  124  nəfərin  13-ü 
qadm dır.
Statistik  rəqəm lərə  müraciət  etsək,  ölkədə  q a d ın la r 
kişilərdən  ç o x d u r .  Seçib-seçiləndə  isə,  m ü tə n a s ib lik  
pozulur.  H ə m   seçilən  həm   də  seçici  kimi  q a d m   azlıq  təşkil
edir.

B u r a d a   "kim  səs  verəcək?"  sorğ u su n d a  d em o k ratik  
bərabərlik  nizam ınm   bəzi  m əqam ları  da  şərtlənir.
Ə v v a la ,  seçib-seçilən  q a d m l a n n   sayı,  ikincisi, 
səsvermədə  q a d m la rm   necə  iştirakı  və  üçüncüsü,  qadm  
e l e k t o r a t m   siyasi  səviyyəsi  həlledici  f a k to r ia r d a n d ır . 
Q ə rb d ə hər bir siyasi q u ru m  ilkin olaraq öz seçicilərinə dair 
m ə lu m a tla r  boşluğunu  tənzimləyir,  seçkilər  v a x tm d a   hər 
iki  c in sd ə n   o la n   e le k to ra lm   dəyərlər  o riy en tasiy asm ı 
m ü tlə q   əsas  kimi  nəzərə  alır.  Bəzi  ölkələrdə  seçicinin 
seçicilik funksiyası  xüsusi  q a n u n la rla   tənzimlənir.
E lm də "absentizm" deyilən  bir m əfhum  var.  M ənası
-  seçkili,  nüm ayəndəli  o rq a n la rm   və  vəzifəli  şəxslərin 
seçkiləri 
z a m a n ı 
seçicilərin 
səsverm ədən 
b o y u n  
qaçırm alarıdır.  A bsentizm ə  yol  verm əm ək  üçün  bir  sıra 
ölkələrdə  m əcburi  səsvermələr  tətbiq  edilir,  b u n u n   üçün 
m üxtəlif vasitələrdən  istifadə  olunur.  İlk  ə w ə l   seçkilərdən 
im t in a  
e d ə n lə r 
cərim ə 
o iu n u r , 
bəzən 
həbslə 
də 
cəzalandırıİır.  B u ra d a c a  sual doğa bilər ki, bəs d em o k ratik  
prinsiplərlə  məcburi  q ay d alar  bir  ölçüdə  bərabərləşdirilə 
bilərmi?  D e m o k ra tiy a   heç  də  anarxiya  deyil  və  bəzən 
lazım i  m ə q a m l a r d a   prinsipial  c ə h ə td ə n   b ü tövlükdə 
cəmiyyətin tərəqqisi üçün müəyyən çərçivədə b u  üsullardan 
istifadə edilməsi qeyri-məqbul  sayjla biiməz.
H adisələrin  təhlili  göstərir  ki,  əvvala  d e m o k ra tik  
seçki  a n la m m m   bütün  sosial  q ru p la r  tərəfm dən  təbliğinə 
ehtiyac  böyükdür.  İkincisi  siyasi  cəhətdən  təşkilatlananlar 
tərəfm dən  bu  problem in  dərkinə  ehtiyac  vardır.  N əinki 
əyalətlərdə,  h ətta  m ərkəzdə  belə  qatı  m ühafızəkar  ər  (ata- 
qardaş-oğul) "əhli əyalı" əvəzinə özü səs verir, öz liderinə və 
y a x u d   istədiyi  şəxsə.  M ə h z   b u   kimi  h a lla ra   görə  də 
d e m o k r a t i k   seçki  nədir,  necə  o lm aİıd ır  k im i  a k tu a l 
məsələlərlə yanaşı "kim səs verəcək?" an lam m m  geniş izahı, 
m üxtəlif  təbəqələrdə  təbliği  genişləndirilməlidir.  Təbii  ki,

qeyd  o l u n a n l a r d a   bəzi  f a k t o r l a r a   görə  n əzəriyyədən 
önəmli,  işə  görə  m übahisə  xarakteri  d o ğ u ra n   h a lla r  d a  
m öv cu d d u r.
İlkin  o la ra q   o n u   göstərək  ki,  1988-ci  ildən  s o n ra  
re s p u b lik a d a   d e m o q ra fik   fəlakət  yaranm ışdır.  Ə halinin 
(əsasən  də  q a ç q m   və  k ö ç k ü n lə r)  əksər  hissəsi  çörək 
a rx a s ın c a   "la m ə k a n d ır".  R e s p u b lik a d a   bir  su'a  qeyri- 
h ö k u m ə t  
q u r u m l a n  
d e m o k r a t i k   seçki 
p ro se slə rin i 
öyrənm əyə  cəhd  etsə  də,  bütün  hadisələrin  elm i-praktiki 
a d e k v a t  təhlili,  tədqiqini  a ra ş d ıra n   sosial  institutlar  yox 
dərəcəsindədir.  B u n a  bariz  n ü m u n ə  kimi  qəbul  edilən 
q a n u n l a r ı , 
eləcə 
də 
pro seslərə 
b e y n ə lx a lq  
sosial 
in stitu tla rd a n   rəy  gözləmə  s in d ro m u n u   göstərm ək  olar. 
F ik irlə rim iz i 
ə s a s la n d ı r m a q  
üçün 
r e s p u b lik a m ız d a  
absentizm   h alların a  d iq q ə t  yönəldək.  A b sen tizm ,  yəni 
seçicinin  səsv erm əd ə  iştira k   etm əm əsi  h a h   d a h a   çox 
q a d m la r  arasmdadn*.
B u ra d a   əsasən  aşağıdakı  təzahürlər  özünü  d a h a  
q a b a rıq   göstərir:
•  Q atı  m ü h afızək ar a ta   (ər-qardaş-oğul)  heç  bir 
q a y d a -q a n u n la   razılaşm ay araq ,  q a d m a  seçkiyə getməyə 
icazə vermir;
•  əsrlərlə  form alaşm ış  adət-ənənə,  milli  köklər, 
m üsəlm ançüıq  davranışı;
•  q a d m a   xas  olan,  bir növ laqeydlik düşüncəsindən 
asıh  o la ra q   q a d m   özü  m a ra q   göstərmir;
•  p a tria rx a l  ailə  münasibətləri,  bütün  baş verən 
o lay lard an   xəbərsizlik  sin d ro m u ,  "başım m   tacı",  "evimin 
ağası",  "böyüklərim"  bilər  kimi  q a d m   həyat  tərzi,  psixoloji 
çəkingənliklə  y a ş a n a n   a n la m   dünyası;
•  sosialist sisteminin  repressiya  kimi  q o rx u d u c u  
təsirlərinin  hələ  də  şü u rla rd a n   ta m  silinməməsindən  irəli 
gələn  "qoy elim in -o b am m   baş  biləni  özü bilsin"  kimi

saxtakarlığa  bilmədən,  a n la m a d a n  yol  açıb,  rəvac vermə 
düşüncəsi.
O n u   d a   xüsusilə  qeyd  edək  ki,  q a d m la n n   sayca 
çoxluğu,  heç  də  o  dem ək  deyil  ki,  o n la r  ’'hakimi  m ü tb q "  
olm ahdır.  Əsla!  Lakin,  növbəti  seçkilərdə  heç  olmazsa 
üçdə bir k v o ta y a  nail ohm m ası  üçün m əhz seçici qadm larm  
öz  fəallığı  gərəkdir.  Parlam entdə  m ihət  vəkiH  qadm larm  
sa y m m   çoxalması,  ali  icraedici  və  qanunverici  hakimiyyət 
s t r u k t u r l a r m d a   d a   faiz  ə m s a h n m   yüksəlişi  gərəkhdir. 
M ü h a f iz ə k a r h q   kimi  düşüncə  və  d a v r a n ış la r a   qarşı 
m a a a r if lə n d ir m ə  
istiq a m ə tin d ə  
təbliğ 
fəaliyyəti 
g e n işlə n d irilm ə h d ir.  A b se n tiz m ə   yol  v erm əm ək   üçün 
q a n u n la   müəyyən  ölçülərin  tətbiq  olunm ası  müzakirəyə 
ehtiyacı  olan  problemlərdəndir.

IMəsuI&