Filologiya məsələləri, №2, 2021
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 1 – AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ № 2 Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiy- yata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2021 Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 2 – РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, академик Rafael H üseynov, АМЕА-нын мцхbир цзвц, фilologiya elml əri doktoru, проф. Ябцлфяз Гулийев, фilologiya elml əri doktoru, проф. F ə xr ə ddin Veys ə lli, фilologiya elml əri doktoru, проф. Гязянфяр Казымов, фilologiya elml əri doktoru, проф. Рцфят Рцстямов фilologiya elml əri doktoru, проф. Ə sg ə r R ə sulov, фilologiya elml əri doktoru, проф. Надир Мяммядли, фilologiya elml əri doktoru, проф. Мясуд Мащ- мудов, фilologiya elml əri doktoru, проф. Ябцлфяз Ряъябли, фilologiya elml əri doktoru, проф. Ъялил Наьыйев, фilologiya elml əri doktoru, проф. İ smay ı l M ə mm ə dli, фilologiya elml əri doktoru, проф. Nizami Xudiyev, фilologiya elml əri doktoru, проф. H ə bib Z ə rb ə liyev, фilologiya elml əri doktoru, проф. İ lham Tahirov, фilologiya elml əri doktoru, проф. Tofiq Hac ı yev, фilologiya elml əri doktoru, проф. Sevil Meh- diyeva, фilologiya elml əri doktoru, проф. Buludxan X ə lilov, фilologiya elml əri doktoru, проф. Мцбариз Йусифов, фilologiya elml əri doktoru, проф. Гязянфяр Пашайев, фilologiya elml əri doktoru, проф. Камиля Вялийева, фilologiya elml əri doktoru, проф. Азадя Мусайева, фilologiya elml əri doktoru Pa ş a K ə rimov, фilologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dos. Нязакят Мяммядли Redaktor: академик Теймур Кяримли Burax ı l ış a m ə sul: filologiya elml ə ri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2021, №2 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2021 www. filologiyameseleleri.com Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 3 – DİLÇİLİK NADİR MƏMMƏDLİ Filolofiya elmləri doktoru, professor AMİU-nun Azərbaycan dili və pedaqogika kafedrası E-mail: elmvetehsilnesriyyati@gmail.com Ünvan: Bakı, A.Sultanova küç. ONLAYN İŞGÜZAR KOMMUNİKASİYA VƏ KOMPÜTER-İNTERNET DİSKURSU Xülasə Elektron təyinatına görə kompüter işgüzar kommunikasiyasının əsas baza əlamətidir. İnternet bir-birilə bağlı kompüter şəbəkələrinin qlobal sistemidir, müasir dünyada cəmiyyətin və insanın gündəlik həyat tərzində və fəaliyyətində ən mühüm faktora çevrilməklə, bəşəriyyətin vahid cəmiyyət modelini formalaşdırmaqdadır. Bu texnologiya təhsildə də faydalıdır, tələbələr dünyanın müxtəlif yerlərindəki həmkarları ilə əməkdaşlıq, fikir mübadiləsi apara, müxtəlif mədəniyyətlər haqqında məlumat əldə edə bilirlər. Məsafə artıq maneə deyil, əməkdaşlarla internet vasitəsilə səmərəli ünsiyyət qurmaq və məsələləri diqqətlə müzakirə etmək mümkündür. Kommunikasiya platformaları yalnız biznes üçün deyil, həm də əməkdaş- lığın artırılmasına kömək edir, bu da mükəmməl performansın yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır. İşgüzar ünsiyyətdə internetin bəzi xidmətləri az rentabellidir. Məsələn, mesajların ötürülmə sürəti faydalıdır, lakin dərhal göndərilən mesajda strateji bir səhvin qarşısını almaq qeyri-mümkündür – bu, yazılı formadır, səhvlərin olması, lakin düzəldilə bilməməsi məqbuldur. E-poçtda spam problemləri anlaşılmazlıq, vaxt, pul və resursların itkisinə səbəb olan kiçik və böyük münaqişələr yarada bilir. Kommunikasiya informasiya mübadiləsinə əsaslanır, prosesin özü göndərənin və alanın texnologiyası, xüsusiyyətləri mədəniyyət amilləri, işgüzar ünsiyyət protokolları ilə müşayiət edilir, mahiyyət yalnız sosial, peşəkar qarşılıqlı münasibətlər və ya kommunikasiyanın baş verdiyi məqsədyönlü fəaliyyət kontekstində anlaşılır. Elmdə bu yeni obyektin analizinin adekvat metodlarının empirik axtarışı aparılır. Virtual diskurs, elektron diskurs və diskurs anlayışlarının tədqiqatlarına əsaslansaq, kompüter-diskursu və kompüter-internet diskursu məfhumlarını eyniləşdmək olmaz. Virtuallıq, elektron rabitənin kompüter-internet Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 4 – diskursun əsas diferensial əlamətlərindən biri olması şübhə doğurmur. Ünsiyyət, dil fəaliyyəti prosesi, danışıq yolu – diskurs müasir dilçilikdə mənaca mətn anlayışına yaxındır, lakin ünsiyyət daha dinamikdir, zamana uyğunlaşır, bunun əksi – mətn əsasən statik obyektdir, dil fəaliyyətinin nəticəsi kimi başa düşülür. İnternet ünsiyyətinin əsasında anonimlik dayanır, heç kəs burada olduğu qədər sərbəst deyil – özünə istədiyi qədər vaxt ayıra bilir, hətta tanınmağını istəmədiyi halda başqa bir şəkil paylaşır, uydurma personaj rolu oynayır, həyatda utancaq, hətta qorxaq olan insan burada öz qabiliyyətlərini, bacarıqlarını göstərir və s. Virtual kommunikasiya yeni bir dil deyil, elektron mesajların yazılma prinsipləri fərqlidir; təqdimat tərzi istifadəçinin və onun alıcısının yaşından, əxlaqından, düşüncə tərzindən asılıdır. İşgüzar ünsiyyət, internet necə istifadə olunmasından asılı olaraq, münaqişəyə də səbəb ola bilər. İşgüzar kommunikasiyada istifadə olunan şəbəkə etiketi adi nəzakət qaydasının elektron aspektlərini təşkil edir. Bu qaydalar işgüzar mühitdə kommunikasiyanın müxtəlif janrları üçün unifikasiya olunurlar. Açar sözlər : işgüzar kommunikasiya, veb-sayt, kompüter-internet diskurs, şifahi və yazılı diskurs, mətn, elektron poçt, virtual, kompüter jarqon terminləri. İnternet bir-birilə bağlı kompüter şəbəkələrinin qlobal sistemidir, müasir dünyada cəmiyyətin və insanın gündəlik həyat tərzində və fəaliyyətində ən mühüm faktora çevrilməklə, bəşəriyyətin vahid cəmiyyət modelini formalaşdırmaqdadır. İstənilən işgüzar kommunikasiyanın effektiv inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə ondan asılıdır. İnternet yeni texnologiyalar və tamamilə fərqli həyat tərzi yaratdı. Əslində dəyişikliklər o qədər geniş, qlobaldır ki, internetdən sonra dünyaya gələnlər üçün keçmiş günləri, həyatı başa düşmək, demək olar ki, mümkün deyil. Elektron təyinatına görə kompüter işgüzar kommunikasiyasının əsas baza əlamətidir, onun xüsusiyyətlərinin daha ətraflı nəzərdən keçirilməsi kontekstində internet ünsiyyətinin polifonik xarakterini göstərmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu ünsiyyət növü məsafədən məlumat-baza xarakterinə malikdir: internet bir-birindən uzaq olan insanları məkan və zaman baxımından qovuşdurur, onların arasında bir sıra texniki vasitələrlə qarşılıqlı əlaqə həyata keçirir. Yaxın zamanlaradək elektron rabitənin funksiyasını telefon yerinə yetirirdi, ünsiyyət mürəkkəb məsələ idi, bahalı telefon zəngləri və ya uzun səfərlər tələb olunurdu, internet zənglərin dəyərini, birmənalı, azaltdı, hətta sıfıra endirdi. İnternetin yayıldığı vaxtdan işgüzar kommunikasiya – insanların bir-biri ilə əlaqə qurması, faylların mübadiləsi əməkdaşlığı tamamilə dəyişdi, kommunikantlar indi səfər xərcləri olmadan videokonfrans ünsiyyəti qura bilirlər. Bütün məsələ effektiv komanda işində və yaxşı əməkdaşlıqdadır, internetin inteqrasiyası sayəsində dünyanın müxtəlif yerlərindən daha yaxşı işgüzar ünsiyyət Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 5 – qurmaq mümkündür. Bu texnologiya təhsildə də faydalıdır, tələbələr dünyanın müxtəlif yerlərindəki həmkarları ilə əməkdaşlıq, fikir mübadiləsi apara, müxtəlif mədəniyyətlər haqqında məlumat əldə edə bilirlər. Məsafə artıq maneə deyil, əməkdaşlarla internet vasitəsilə səmərəli ünsiyyət qurmaq və məsələləri diqqətlə müzakirə etmək mümkündür. Fakt budur ki, sürətli və etibarlı internet bağlantısı təşkilat, xüsusilə də qlobal auditoriyaya istiqamətlənmiş işgüzar kommunikasiya üçün vacib bir aktivdir. İnternet kommunikasiyası lazım olduqda daha sürətli və səmərəli platformaların köməyi ilə müxtəlif layihələrdə asanlıqla əməkdaşlıq etməyə imkan yaradır, onların həyata keçirilməsinin müddətini azaldır və ən vacibi – vəsaitə qənaət olunur. Bu da layihələrin keyfiyyətinə və ümumi səmərəliliyinə müsbət təsir göstərir və işgüzar ünsiyyət, əməkdaşlıqda yaxşı nəticələr əldə edilir. İnternetin dəyərini digər mövcud rabitə vasitələri ilə müqayisə etsək, qiymətin əhəmiyyətli dərəcədə az olduğunu görürük – onlayn kommunikasiya daha qənaətlidir və səmərəli qarşılıqlı əlaqə yaratmağa imkan verir. Təcrübə göstərdi ki, internet hətta pandemiya şəraitində, insanların təhlükəsizlik məqsədləri üçün karantinə riayət etməsi zamanında lazım olan vəziyyətdən çıxmağı asanlaşdırdı. Bütün bunlar səmərəli işgüzar ünsiyyətdə internetin mühüm rolunu aydın şəkildə göstərir. Şübhə yoxdur ki, rəsmi sayt, elektron marketinq, onlayn kommunikasiya biznesinin uğur qazanmasında və artmasında həlledici rol oynayır. Kommunikasiya platformaları yalnız biznes üçün deyil, həm də əməkdaşlığın artırılmasına kömək edir, bu da mükəmməl performansın yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır. İşgüzar ünsiyyət, internet necə istifadə olunmasından asılı olaraq, münaqişəyə də səbəb ola bilər. Elektron poçt işgüzar ünsiyyətdə internetin ən populyar tətbiqlərindən biridir, həm daxili, həm də xarici kommunikasiyada geniş istifadə olunur: e-poçt istifadəçilərə hər zaman və müxtəlif şəraitlərdə ünsiyyətə imkan verir, bu da sorğu, söhbət və digər mühüm məlumatların izlənilməsində effektiv bir yoldur. İşgüzar kommunikasiyada internetin ən əhəmiyyətli daxili istifadə növlərindən biri yalnız müəyyən bir təşkilatın üzvləri üçün mövcud olan veb-saytdır; icma bülleteni və işçilər üçün zəruri, faydalı olan forma, məlumat və digər resurslara daxil olmaq üçün bir mənbə kimi xidmət edir. Müasir dövrümüzdə, demək olar ki, hər sahədə asılı olduğumuz və həyatımızı onsuz təsəvvür edə bilmədiyimiz bir vaxtda internet işgüzar kommunikasiya və marketinq strategiyalarına güclü təsir göstərir. Veb-sayta daxil olanlar təkcə əlaqə saxlamır, tövsiyələr əldə edə bilirlər, bu hər hansı bir narahatlığın və yubanmanın qarşısını alır. Sürətli qarşılıqlı əlaqə və ani reaksiya biznesdə həlledici rol oynayır, işə davamlılıq inam və müştəri məmnuniyyətini qazandırır. Veb-sayt yaratmaq və işgüzar fəaliyyətə başlamaq üçün investisiya yox, yalnız etibarlı bir internet bağlantısı lazımdır. İnternet saytlarının əksəriyyəti parolla qorunur və bəziləri hətta yalnız müəyyən işçi qrupları üçün mövcud olan bölmələrə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 6 – malikdirlər. Veb-sayt işgüzar ünsiyyətdə satış, resurs və ya biznesin aparılmasında mühüm metod sayılır. İşgüzar ünsiyyətdə internetin bəzi xidmətləri az rentabellidir. Məsələn, mesajların ötürülmə sürəti faydalıdır, lakin dərhal göndərilən mesajda strateji bir səhvin qarşısını almaq qeyri-mümkündür – bu, yazılı formadır, səhvlərin olması, lakin düzəldilə bilməməsi məqbuldur. E-poçtda spam problemləri anlaşılmazlıq, vaxt, pul və resursların itkisinə səbəb olan kiçik və böyük münaqişələr yarada bilir. Kommunikasiya informasiya mübadiləsinə əsaslanır, prosesin özü göndərənin və alanın texnologiyası, xüsusiyyətləri mədəniyyət amilləri, işgüzar ünsiyyət protokolları ilə müşayiət edilir, mahiyyət yalnız sosial, peşəkar qarşılıqlı münasibətlər və ya kommunikasiyanın baş verdiyi məqsədyönlü fəaliyyət kontekstində anlaşılır. İnternet şəbəkəsi meydana gələndən ünsiyyətiin forma və modelləri də dəyişmişdir, ilkin mərhələdə qlobal şəbəkələrdə kommunikasiya subyektləri tərəfindən bilinməyən göndərən və məlumat alıcıları var idi, indi kommunikasiya kütləvi ünsiyyət kimi müəyyən edilir. Şəxslərarası ünsiyyətdən fərqli olaraq, kütləvi kommunikasiya interaktiv və bir istiqamətli ola bilər. Şəbəkələrdəki kütləvi ünsiyyət (YouTube, bloq), ənənənin əksi – bir istiqamətli, eləcə də potensial olaraq böyük bir auditoriya üçün qurula bilər. Müasir şəbəkələrdə kommunikasiyanın üç növü mövcuddur: şəxslərarası, kütləvi və birgəyaşayış; onlar bir-birini tamamlasalar da, əvəz etmirlər. Müasir informasiya – korporativ və qlobal şəbəkələr cəmiyyətin idarəetmə mexanizmini dəyişdirdi – informasiyanın açıqlığı və şəbəkədə avtonom kommunikasiyanın mövcudluğu bir tərəfdən müxtəlif maraqları olan kiçik qruplar üçün yeni imkanlar yaradır, digər tərəfdən isə yeni mədəni, sosial və s. xüsusiyyətlər gətirir, cəmiyyətdə idarəetməni yeniləyir (1). Müasir informasiya cəmiyyətində zaman və məkan kimi baza anlayışları da transformasiya olunur. Texnologiyaların inkişafı bəzi prosesləri təşkil etməyə, birgə iş, kommunikasiya və s. üçün virtual məkan qurmağa imkan verir. Elektron kommunikasiya özündə müxtəlif diskurs tiplərini birləşdirən internet-ünsiyyətdə mühüm rol oynayır. İnformasiya cəmiyyəti təkcə genişlənməkdə olan məlumat yığımının və emalının imkanlarını deyil, həm də yeni kommunikasiya formalarını fərqləndirir. Şəbəkə istifadəçiləri arasında ünsiyyət təbii dil vasitələri ilə həyata keçirilir, internetlə bu sırada əlavə funksiyalar əldə edilir. Elektron diskurs kommunikasiyanın, sözün əsl mənasında, yeni və keyfiyyətli bir formasıdır. Bu gün internetin kommunikativ mühitdə dilin və bütövlükdə şəxsiyyətin özünəməxsus transformasiyasının olduğu haqqında danışmaq olar. Əslində, hər bir şəxs bu və ya başqa bir şəkildə yalnız danışıq-mətn vasitəsilə özünü tanıdır. Bu, verbal kommunikasiya ilə bağlıdır, elektron mühitdə kommunikantların təqdimatı spesifik diskurs çərçivəsində həyata keçir. Elektron diskurs üçün distantlıq və vasitəçilik səciyyəvidir, lakin bu kommunikasiya prosesini həm asanlaşdırır, həm də çətinləşdirir. İnternetdə kommunikasiyaya xidmət edən şifahi və yazılı nitq fikirlərin Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 7 – ardıcıllığı, janr-üslub normaları kommunikativ strategiya və taktika səviyyəsində transformasiyaya məruz qalır, internet-ünsiyyət üslubunun spesifik xüsusiyyətləri, hətta dillə bağlı dərin refleksiyaya meyilli olmayan adi internet istifadəçilərinin də diqqətini çəkir. Bunlardan ən zərərlisi ümumiişlək-danışıq leksikasına və işgüzar diskurslara keçən kompüter jarqonlarıdır. Dilimizə kompüter terminologiyası fəal şəkildə daxil olur, lakin qeyri-peşəkarlar və fəal istifadəçilər arasında kompüter jarqonu geniş yayılır. Məsələn: vint – vinçester qama – kompüter oyunu yuzat – şübhəli istifadəçi haker – şəbəkədə və ya başqa bir yerdə tapılan digər mənbələrdən və fikirlərdən istifadə edərək virusları yazan lamerlər; müxtəlif şəbəkə təhlükəsizliyi xidmətləri; dar ixtisaslaşmaya malik olan, proqram təminatı lisenziya proqramının alınması üçün vəsaiti olmayan adi istifadəçilər üçün fayda verən pros – prosessor, kompüterin dəmir ətrafı kuler – ventilyator (adətən prosessorda yerləşir) materinka – ana plata flop – disk yeri ram – operativ yaddaş mış – siçana oxşar əl manipulyatoru vinçester – sabit disk virus – "xeyirxah" insanlar tərəfindən yaradılan, kompüterə ziyan vuran pulsuz bir proqram antivirus – "xeyirxah" insanların yaratdığı zərərverici əməllərə qarşı əks- proqram çat – adətən insanlar arasında faydasız virtual əyləncə, ünsiyyət spam – təmizlik içində zibil (adətən aqressiv-reklam xarakteri daşıyır) kilo – kilobayt. meqa – meqabayt Nəticədə, kommunikasiya terminologiyasında müxtəlif dünyagörüşləri təmsil edən müəyyən mədəni-nitq şəbəkə etiketləri və üslubi modellər tənzimləyici rol oynayır. Milli mentaliteti və ifadə-diskurs xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, işgüzar ünsiyyətin emosional komponenti şəbəkədə kommunikasiya növləri və üsullarını, bir qayda olaraq, müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri üçün unifikasiya etməyə meyillidir. Aydındır ki, sosial gerçəkliyin qavranılmasında diferensial modellərdən istifadə edilir və bu hiperkommunikasiya sistemində dil konstruksiyasının istifadəsində özünü göstərir. Müvafiq olaraq, işgüzar kommunikasiyaya koqnitiv, sosial-psixoloji, fəlsəfi və mədəni tərkibləri nəzərə alaraq yanaşmaq, təhlil etmək optimal olardı. Müxtəlif linqvokulturoloji sahənin nümayəndəsi kimi kommunikantların şüurunda dil və koqnitiv tərkib hissələri birbaşa elektron diskursun xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 8 – Kompüter-internet diskurs son illər həyata keçirilən çoxlu sayda tədqiqatın obyektidir. Bu mövzunun yeniliyi və işlənməməsi bir çox məsələlərin həllində fərqli yanaşmalara gətirib çıxarır, uyğunsuzluq hətta tədqiq olunan obyektin nominasiyası səviyyəsində özünü göstərir. Belə ki, bir çox müəlliflər təkcə kommunikasiya , ünsiyyət və diskurs deyil, elektron, virtual, kompüter və ya internet anlayışlarını qarışdırır, eyni obyekt üçün müxtəlif nominasiyalardan istifadə edirlər. Aydınlığın olmaması razılaşdırılmamış yanaşmaların və kompüter-internet diskursunda əlamət və xüsusiyyətlərin müəyyən edilməməsinə səbəb olur. Elektron diskurs internet saytlarında yazılı ünsiyyətdir, interaktiv xarakter daşıyır, real vaxt rejimində şifahi şəkildə həyata keçirilir. Elmdə bu yeni obyektin analizi üçün adekvat metodlarının empirik axtarışı aparılır. Virtual diskurs, elektron diskurs və diskurs anlayışlarının tədqiqatlarına əsaslansaq, kompüter-diskursu və kompüter-internet diskursu məfhumlarını eyniləşdmək olmaz. Virtuallıq, elektron rabitənin kompüter-internet diskursunda əsas diferensial əlamətlərindən biri olması şübhə doğurmur. Ünsiyyət, dil fəaliyyəti prosesi, danışıq yolu – diskurs müasir dilçilikdə mənaca mətn anlayışına yaxındır, lakin ünsiyyət daha dinamikdir, zamana uyğunlaşır, bunun əksi – mətn əsasən statik obyektdir, dil fəaliyyətinin nəticəsi kimi başa düşülür. “Dil əlaqələri əsasında təşkil olunan sintaktik vahidin məzmunlu birləşməsi bütövlükdə mətn adlanır. Mətn dilin varlığında ilk əlamətdir. Forma və məzmun əlamətindən məzmunlu forma faktı və məzmunun təşkili, hər şeydən əvvəl onu tələb edir ki, üslubi təhlil “məzmunun tərtibi” xarakterində olur. Bu da mətnin üzə çıxması deməkdir” (2, 24). Diskurs həm dil fəaliyyətinin dinamik prosesi, həm də onun nəticəsidir (yəni mətn). “Diskurs, bir qayda olaraq, yaxın (üz-üzə) təmas bazasında, yəni, aktiv və passiv kommunikantın vizual və vokal təmas məsafəsində olduğu zaman reallaşan ünsiyyət prosesində yaranır. Diskursiv ünsiyyətə real həyatda əyani şəkildə yaşanan ünsiyyət də demək mümkündür. Bu ünsiyyət üçün aktiv və passiv kommunikant faktoru nə qədər vacibdirsə, həmin ünsiyyətin cərəyan etdiyi real zaman, şərait və situasiyanın özü də bir o qədər vacibdir. Danışan və dinləyən şəxslərin üz-üzə dayandığı, bir-birini həm görmək, həm də eşitmək imkanına malik olduğu təbii şəraitdə baş verən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskursun ən bariz nümunəsi hesab oluna bilər. Burada qeyd edilən “təbii şərait” ifadəsi çox vacib faktorlardan və ya şərtlərdən biridir, çünki, təbii şəkildə baş verməyən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskurs deyil, nitq mahiyyəti daşıyır” (3, 260). Diskurs, istənilən kommunikativ akt kimi, dialoq anlayışına çox yaxındır: fundamental rollar danışan (müəllif) və ünvan sahibidir. Bu zaman diskurs iştirakçıları arasında – müəllif və ünvan sahibinin rolu növbə ilə yenidən bölüşdürülə bilər, bu – dialoqdur. Əgər diskurs (və ya diskursın əhəmiyyətli hissəsi) ərzində danışanın rolu eyni şəxs üçün nəzərdə tutulubsa, bu – monoloqdur. Monoloqda yeganə iştirakçı olduğu üçün mübahisə haqqında düşünmək olmaz. Dünya kompüter şəbəkəsinin inkişafı elə bir səviyyəyə çatıb ki, bu reallıq virtual adı alıb və çox sürətlə yayıldığına görə onu nəinki proqnozlaşdırmaq, hətta Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 9 – əhəmiyyətini, sosial, koqnitiv, texnoloji və etik aspektlərini təsvir etmək mümkün deyil, bu fenomenin elmi ictimaiyyətin, işgüzar ünsiyyət iştirakçılarının diqqətindən kənar olduğunu söyləmək olmaz. Virtual ünsiyyət elə bir üsuldur ki, insanlar arasında kommunikasiyada internet şəbəkələri vasitəçidir – bütün qarşılıqlı əlaqələr virtual reallıq məkanında həyata keçirilir (4, 289-290). Bir çox insanlar üçün virtual kommunikasiya həyat tərzinin bir hissəsidir, o, daha çox tələsik yazılı ünsiyyətdir və teleqraf sintaksisinə uyğun, son dərəcə sadədir – bəzən böyük hərflərdən, durğu işarələrindən imtina edilir, qənaət prinsipi ilə hazır cavablara və ixtisarlara müraciət olunur. Virtual prosesdə danışanlar bu ünsiyyətin məqsədləri üçün ən rasional dil vasitələrini seçirlər, leksik və qrafik ixtisarların bolluğu bununla izah olunur (5, 11). İnternet ünsiyyətinin əsasında anonimlik dayanır, heç kəs burada olduğu qədər sərbəst deyil – özünə istədiyi qədər vaxt ayıra bilir, hətta tanınmağını istəmədiyi halda başqa bir şəkil paylaşır, uydurma personaj rolu oynayır, həyatda utancaq, hətta qorxaq olan insan burada öz qabiliyyətlərini, bacarığını göstərir və s. Virtual kommunikasiya yeni bir dil deyil, elektron mesajların yazılma prinsipləri fərqlidir; təqdimat tərzi istifadəçinin və onun alıcısının yaşından, əxlaqından, düşüncə tərzindən asılıdır. Bu dil çox sürətlə inkişaf edir və dəyişir. Vahid bir norma yoxdur və hər bir istifadəçi yeni sözlərdən, ixtisar variantlarından istifadə etməklə onun təkamülünə təsir göstərə bilər. Elektron diskursun janr diferensiasiyası daha çox işgüzar kommunikasiyanın spesifikliyi ilə bağlıdır. İşgüzar əlaqələrin elektron janrları – məktublar, videokonfrans və müzakirələr sosial şəbəkələrdə ünsiyyəti təmsil edirlər. Sinxron və asinxron rabitə elektron işgüzar diskursun xüsusiyyətləridir; janrların bəzisi yazılı nitqə (statik), digəri söhbətə – şifahi nitqə meyillənən diskurslara malikdirlər, bəzi janrlarda bu amillərin üst-üstə düşməsi də baş verir, söhbətin spesifikliyi şifahi və yazılı diskursun birləşməsindədir . Əgər elektron məktublardan danışsaq, epistolyar janr transformasiyaya uğrayır, diskret sintaksis, ixtisarlar, punktuasiya qanunları önə keçir. İşgüzar elektron diskursda şəxsi və statuslu ünsiyyət arasındakı sərhəd silinir: bir tərəfdən dəqiqlik və aydınlıq, digər tərəfdən isə danışıq tərzinə xas olan sintaksis. “Real kommunikasiyada əhəmiyyət kəsb edən bəzi şəxsi parametrlər sadəcə tənzimlənə bilər. İnternet istifadəçiləri, daha çox şəxsi maraqları baxımından reqlamentə, subordinasiyaya əməl etmədən fikirləri ilə birbaşa təsir etməyi xoşlayırlar” (6). Virtual kommunikasiya prosesində yaranan maneələrin səbəbi kommunikantların koqnitiv məkanlarının bir-birinə uyğun gəlməməsi və gerçəkliyin müxtəlif modellərinin qəbul edilməsidir – bu da təsirini elektron diskursda göstərir. Kommunikativ maneələrin aradan qaldırılmasının əsasında çeviklik, digər mədəniyyətlərin maksimal dəqiq başa düşülməsinin, xüsusiyyətlərinin və kontekstinin nəzərə alınmasının motivasiyası dayanır. Adaptasiya, bir qayda olaraq, tərəfdaşın linqvokulturoloji spesifikliyinə uyğun qurulması və müvafiq kommunikativ addımların atılması ilə həyata keçirilir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 10 – Əksər tədqiqatçılar, qeyd etdirdiyimiz kimi, kompüter-internet diskursunu interaktiv (həmsöhbətin mesaja reaksiyası) janrlara bölürlər: söhbət, məşvərət, forum, konfrans, bloq, elektron poçt və s. Ümumiyyətlə, kompüter-internet diskursunun janrları haqqında fikirləri tamamilə yekun hesab etmirik. Bu təqdimatda internetin kompüter vasitəsilə insanlar arasında yalnız ünsiyyətə xidmət etməsi anlaşılır. Lakin kompüter-internet diskursu təkcə ünsiyyət iştirakçıları arasında deyil, internet məkanında da mövcuddur. Axtarış, ödəniş sistemləri, reklam və digər xidmətlər kompüter-internet diskursu haqqında daha geniş təsəvvür formalaşdırır. Çoxsaylı internet xidmətlərinin tam təsvirini vermədən kompüter-internet diskursunun əsas əlamətlərini və funksiyalarını düzgün müəyyənləşdirmək, geniş təsəvvür yaratmaq olmaz. Kompüter-internet diskursu çoxşaxəlidir, internet xidmətlərinin (və ya sahələrinin) xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq, onun tərkib hissələrini və lazımi məlumatları əldə etmək mümkündür; internet məkanı istifadəçilərinə bir çox fəaliyyət növlərini həyata keçirmək imkanı verir. Hal-hazırda kompüter-internet diskursu aşağıdakı sahələrə bölünür: a)əsas xidmətlər – dünya şəbəkəsi (e-poçt), b)axtarış sistemləri - mesajlaşma, c)oyunlar, ç)onlayn-xəbər. Bu əsas sahələr digər xidmətlərin köməyi olmadan bilavasitə istifadə oluna biləcək müstəqil internet məkanıdır, əsas xüsusiyyəti şifahinin yazılı diskursa qarşı qoyulmasıdır. Fərq informasiyanın ötürülməsi ilə bağlıdır: şifahi diskurs akustik, yazılı diskurs vizualdır; qarşıdurma: dilin şifahi və yazılı formaları diskursla mətn arasındakı fərqə bərabərdir (7, 118-119). Elektron işgüzar diskurslara şəxsi və rəsmi diskursların kombinasiyası kimi baxmaq olar. İşgüzar kommunikasiyada istifadə olunan şəbəkə etiketi adi nəzakət qaydasının elektron aspektlərini təşkil edir. Bu qaydalar işgüzar mühitdə kommunikasiyanın müxtəlif janrları üçün unifikasiya olunurlar. Təbii ki, bu cür diskursa nail olmağa yönəlmiş davranışın stereotipləşdirilməsi sabit kommunikasiya alqoritmləri, qaydaları, spesifik işarələr eyni nitq kodu üçün səciyyəvidir. Ədəbiyyat 1.Ətraflı bax: https://studme.org/64406/menedzhment/spetsifika_onlayn- kommunikatsii_diskursivnye_osobennosti 2. Ətraflı bax: Q.Bəyzadə. Mətn dilçiliyi.Bakı, “Qorqud”, 1997. 3. Mayıl Əsgərov. Diskurs, nitq və mətnin linqvo-psixoloji mahiyyəti və qarşılıqlı transformasiya potensialı // AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əsərləri. №1, Bakı, “Elm və təhsil”, 2018. 4. Кристал Д. Язык и Интернет. M., 2001. 5.Н.Петрова. Русский Интернет как открытое фольклорное сообщество. Интернет-публикация(https://www.visualtech.ru/vculture/folklor/Folklor.html), 1998. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 11 – 6.Bax: Жохова Н.Н.Влияние интернет-коммуникаций на социальное поведение // Материалы научно-практической конференции с международным участием: Актуальные проблемы современного образования: опыт и инновации. Отв. редактор А.Ю. Нагорнова. Тольятти, 27-28 ноября 2014 г. Издательство: SIMJET (Ульяновск), 2014, c.370 – 375; Жохова Л.А., Жохова Н.Н. Тенденции развития интернет-коммуникаций в российском обществе // Известия МГТУ «МАМИ». Экономика и управление. Социально-гуманитарные науки. Научный рецензируемый журнал. М., МГТУ «МАМИ», № 3 (21), 2014, т. 5. c.125 – 130; Жохова Л.А., Жохова Н.Н.Влияние социальных сетей на современное общество // Теоретические и практические вопросы психологии и педагогики: сборник статей Международной научно-практической конференции (10.12.2015, г. Челябинск), в 2 ч., ч.1., Уфа: АЭСТЕРНА, 2015. c.177 – 180; Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М.: ГУ ВШЭ, 2010, c.464. 7. Кубрякова Е.С. Эволюция лингвистических идей во второй половине XX века // Язык и наука конца X века. М.: Институт языкознания РАН, 1995. Надир Мамедли Доктор филологических наук, профессор ОНЛАЙН ДЕЛОВАЯ КОММУНИКАЦИЯ И КОМПЬЮТЕР-ИНТЕРНЕТ ДИСКУРС Резюме Ключевые слова: деловая коммуникация, веб-сайт, интернет-клмпютер дискур, устный и письменный дискурс, текст, электронная почта, виртуал, компьютерные жаргонные термины. По своему электронному обозначению компьютер является основным базовым признаком делового общения. Интернет будучи глобальной системой взаимосвязанных компьютерных сетей, став важнейшим фактором повседневной жизни и деятельности общества и человека в современном мире, формирует целостную модель человеческого общества. Эта технология также полезна в образовании, студенты могут сотрудничать, обмениваться идеями, узнавать о различных культурах от своих коллегами из разных уголков мира. Расстояние больше не является препятствием, с сотрудниками можно эффективно общаться через интернет и тщательно обсуждать вопросы. Коммуникационные платформы не только полезны для бизнеса, но и помогают расширить сотрудничество, что приводит к повышению производительности. Некоторые услуги интернета в деловом общении менее выгодны. Например, скорость передачи сообщений полезна, но избежать стратегической ошибки в послании, отправляемом сразу, невозможно – это Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 12 – письменная форма, допустимые ошибки не могут быть исправлены. Проблемы со спамом в электронной почте могут создавать мелкие и большие конфликты, которые приводят к недоразумениям, потере времени, денег и ресурсов. Коммуникация основана на обмене информацией, сам процесс сопровождается технологией отправителя и получателя, его особенностями, факторами культуры, протоколами делового общения, сущность которых понимается только в контексте социального, профессионального взаимодействия или целенаправленной деятельности, в которой происходит общение. В науке ведется эмпирический поиск адекватных методов анализа этого нового объекта. Опираясь на исследования понятий виртуального дискурса, электронного дискурса и дискурса, нельзя отождествлять понятия компьютер-дискурс и компьютер-интернет-дискурс. Виртуальность не оставляет сомнений в том, что электронная коммуникация является одним из основных дифференциальных признаков компьютерно-интернет-дискурса. Общение, процесс языковой деятельности, речевой путь – дискурс в современном языкознании близки по смыслу к понятию текста, но общение более динамично, приспосабливается ко времени, наоборот – текст преимущественно статический объект, понимаемый как результат языковой деятельности. В основе интернет-общения лежит анонимность, здесь каждый свободен – он может уделять себе столько времени, сколько ему хочется, делиться другой картиной, даже если он не хочет, чтобы его узнали, играть роль вымышленного персонажа, в жизни застенчивый, даже трусливый человек показывает здесь свои способности, умения и т.д. Виртуальная коммуникация – это не новый язык, принципы написания электронных сообщений различны, стиль изложения зависит от возраста, нравственности, мышления пользователя и его получателя. Деловое общение, в зависимости от того, как используется интернет, также может привести к конфликту. Сетевой этикет, используемый в деловом общении, представляет собой электронные аспекты обычной вежливости. Эти правила унифицированы для различных жанров общения в деловой среде. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 13 – Nadir Mammadli Doctor of Philological Sciences, Professor ONLINE BUSINESS COMMUNICATION AND COMPUTER-INTERNET DISCURSE Key words: business communication, website, computer-internet discourse, oral and written discourse, text, e-mail, virtual, computer jargon terms Summary According to the electronic purpose, the computer is the main feature of business communication. The Internet is a global system of interconnected computer networks, becoming the most important factor in the daily life and activities of society and man in the modern world, forming a unified model of society. This technology is also useful in education, students can collaborate with colleagues around the world, exchange ideas, learn about different cultures. Distance is no longer an obstacle, it is possible to communicate effectively with employees via the Internet and discuss issues carefully. Communication platforms help to increase collaboration not only for business, but also to improve excellent performance. Some Internet services are less profitable in business communication. For example, the speed of message transmission is useful, but it is impossible to avoid a strategic error in an instant message - it is a written form, it is acceptable that there are errors, but can not be corrected. Spam problems in e-mail can create small and large conflicts that lead to misunderstandings, loss of time, money and resources. Communication is based on the exchange of information, the process itself is accompanied by the technology, characteristics of the sender and recipient, cultural factors, business communication protocols, the essence of which is understood only in the context of social, professional relationships or purposeful communication. Science is conducting an empirical search for adequate methods of analysis of this new object. Based on the study of the concepts of virtual discourse, electronic discourse and discourse, the concepts of computer discourse and computer-internet discourse cannot be equated. There is no doubt that virtuality and electronic communication are one of the main differential features of computer-internet discourse. Communication, the process of language activity, the way of speech - discourse in modern linguistics, the meaning is close to the concept of text, but communication is more dynamic, adapts to time, on the contrary - the text is mainly a static object, understood as a result of language activity. Internet communication is based on anonymity, no one is as free as he is here - he can spend as much time as he wants, even if he doesn't want to be recognized, he shares another picture, plays the role of a fictional character, a shy or even cowardly Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 14 – person shows his abilities here . Virtual communication is not a new language, the principles of writing electronic messages are different; The style of presentation depends on the age, morals and way of thinking of the user and his recipient. Business communication can also lead to conflict, depending on how the Internet is used. Network etiquette used in business communication is an electronic aspect of ordinary courtesy. These rules are unified for different genres of communication in the business environment. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: akademik Rafael Hüseynov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 15 – VÜQAR QARADAĞLI Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bakı Dövlət Universiteti Zahid Xəlilov küçəsi – 23 HƏFS İLƏ VƏRŞ RƏVAYƏTLƏRİ ARASINDA LEKSİK-QRAMMATİK SƏCİYYƏLİ FƏRQLƏRİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ (II HİSSƏ) XÜLASƏ Müəllifin məqsədi məqalədə Asim qiraətindən edilən Həfs rəvayəti (bundan sonra – AH) [4, 15, 118-119] ilə Nafe qiraətindən edilən Vərş rəvayəti (bundan sonra – NV) [4, 43, 63] arasında feillərdəki leksik-qrammatik səciyyəli fərqlərin müqayisəli təhlilini aparmaqdır. Başqa sözlə, qarşımıza qoyduğumuz məqsəd rəva- yətlər arasında feillərdəki leksik-qrammatik səciyyəli fərqlərin bu və ya digər şəkildə mənaya təsir edən, morfoloji, sintaktik, leksik fərqlərin hamısını nəzərdən keçirmək- dir. Feillərdə rəvayətlərarası leksik-qrammatik səciyyəli fərqlər feil və kök samiti, bab, kateqoriya, bab və kateqoriya, babdaxili, babdaxili və kateqoriya, həmçinin xüsusi halları əhatə edir. Kateqoriya fərqləri dedikdə, bura növ, cins, şəxs, kəmiyyət, şəkil, şəxs, şəkil və zaman, növ və şəxs, növ, cins və şəxs, növ, şəxs və kəmiyyət, növ və şəkil, şəxs və kəmiyyət, şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyalar üzrə fərqlər daxildir. Qurani-Kərim ilahi Kitab olmaqla təkcə dini səciyyə kəsb etmir, o, müasir ərəb ədəbi dilinin qaynağı, ümumilikdə ərəb dilinin ən möhtəşəm abidəsidir. İllər uzunu Azərbaycanda qadağa altında olan Qurani-Kərim bu aspektdən öyrənilməmiş tədqiqat obyekti kimi aktuallığını saxlayır. Qurani-Kərimin nəinki az işlənən, hətta dünyada ən geniş yayılmış rəvayətləri belə Azərbaycanda müqayisəli şəkildə tədqiqat obyekti olmamışdır. Odur ki, sözügedən iki rəvayətdə feillərdəki fərqlərin müqayisəli təhlili müasir ərəb dilində baş verən oxşar hallara fərqli bucaqdan yanaşmaqla bu sahədə aparılacaq tədqiqatlara kömək edəcək. Material təlim-tədris prosesinə xidmət edəcək, doğru təsəvvürün formalaşmasına kömək edəcəkdir ki, bu da mövzunun ak- tuallığını üzə çıxaran amil kımi çıxış edir. Bu baxımdan, mövzu öz yeniliyi, müəllifin hasil etdiyi yeni qənaətlər isə özəlliyi ilə seçilir. Açar sözlər : Qurani-Kərim, Asim qiraəti, Həfs rəvayəti, Nafe qiraəti, Vərş rəvayəti . Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 16 – Tədqiqat üzərində çalışarkən bir çox mövcud transkripsiya sistemlərinə (GAL Supplement, Revue des Etudes Islamiques (Paris), Arabica (Paris), İslam Ansiklope- disi, The Encyclopedia of Islam, Encyclopedie l’Islam, Şarkiyat Mecmuası (İstanbul), Türk İlmi Transkripsiyon Sistemi, İlahiyat Fakültesi Dergisi (Ankara), DİA [4, 41, 308] müraciət etdiyimizə baxmayaraq onlardan heç birinin Quran səslərinin ifadəsi yetərincə tələblərinə cavab vermədiyi problemi ilə üzləşdik. Qurani-Kərimin əhatə etdiyi səsləri latın əlifbası ilə tam və dolğun şəkildə ifadəsinin qeyri-mümkün olduğunu qəbul etsək də, ən azı latın qrafikasının imkanı daxilində Quran səslərinin daha dolğun ifadəsi üçün yeni fonetik transkripsiya sisteminin tərtibinə ehtiyac duyduq. Tədqiqatda tətbiq edilən xüsusi transkripsiya sisteminin – TT-HAFS/ASIM ( Təcvid Transkripsiyası, Həfs/Asim, Bakı ) tərəfimizdən işlənib ha- zırlanmışdır. TT-HAFS/ASIM ( Təcvid Transkripsiyası, Həfs/Asim, Bakı ) ’ – həmzə ẓẓ – qoşa za ʾ – zəifləmiş həmzə ẓ-ẓ – sözlərin kəsişməsində zəl -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən za ; [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən za b – saitöncə mövqedə bə ʻ – ayn bb – saitöncə mövqedə qoşa bə ʻʻ – qoşa ayn b-b – sözlərin kəsişməsində qoşa bə ; sözlərin kəsişməsində bə -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən saitöncə bə ʻ-ʻ – sözlərin kəsişməsində ayn -dan sonrakı mövqedə qoşa ayn b̆ – bə və ya mim -in bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə bə ğ – ğayn b̐ – üzərində vəqf icra olunduğu halda bə f – fə bb̐ – vəqf icra olunduğu halda qoşa bə ff – qoşa fə t – tə ; vəqf icra olunmadığı halda tə- mərbutə f-f – sözlərin kəsişməsində fə -dən sonrakı mövqedə qoşa fə tt – qoşa tə ; dəl -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən tə q ̣ – saitöncə mövqedə qaf t-t – sözlərin kəsişməsində qoşa tə ; sözlərin kəsişməsində dəl -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən tə ; [’əl-] artiklin- dəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səs- lənən tə q ̣q ̣ – saitöncə mövqedə qoşa qaf s̠ – sə q ̣̌ – qaf və ya kəf -in bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 17 – qaf s̠s̠ – qoşa sə q ̣̌̇ – vəqf icra olunduğu halda qaf s̠-s̠ – [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən sə q ̣q ̣̌̇ – vəqf icra olunduğu halda qoşa qaf c – saitöncə mövqedə cim k – kəf cc – saitöncə mövqedə qoşa cim kk – qoşa kəf ; qaf -dan sonrakı mövqedə qoşa səslənən kəf č – cim -in bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə cim l – incə ləm č̇ – vəqf icra olunduğu halda cim ll – qoşa incə ləm cč̇ – vəqf icra olunduğu halda qoşa cim l-l – sözlərin kəsişməsində ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa incə ləm ; sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin -dən sonra- kı mövqedə qoşa səslənən incə ləm ; Allah kəlməsində kəsrə -dən sonrakı mövqedə qoşa incə ləm ; [’əl-] artiklində- ki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən incə ləm ḥ – ha ḷ-ḷ – Allah kəlməsində dəmmə və ya fəthə -dən sonrakı mövqedə qoşa orta (qalın) ləm ḥḥ – qoşa ha m – saitöncə mövqedə mim x – xa m̃ – mim və ya bə -nin bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə mim ; vəqf icra olunduğu halda mim xx – qoşa xa m̃̃ – bə -dən öncəki mövqedə mim ; bə -dən öncəki mövqedə nazal mim -ə çevrilmiş nazal nun və ya tənvin d – saitöncə mövqedə dəl m̃m̃ – qoşa nazal mim dd – saitöncə mövqedə qoşa dəl m̃-m̃ – sözlərin kəsişməsində mim -dən sonrakı mövqedə qoşa nazal mim ; sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin - dən sonrakı mövqedə qoşa nazal mim d-d – sözlərin kəsişməsində qoşa dəl ; sözlərin kəsişməsində tə -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən dəl ; sözlərin kə- sişməsində dəl -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən saitöncə dəl ; [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən dəl n – saitöncə mövqedə nun və ya tənvin Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 18 – d̆ – dəl və ya tə -nin bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə dəl ñ – həmzə , ha , xa , ayn , ğayn və ya hə -dən öncəki mövqedə nun və ya tənvin ; vəqf icra olunduğu halda nun : tənha ; ٞناَوۡنِق , ٞناَوۡنِص , ٖناَوۡنِص , ٓسي ١ ِناَء ۡرُقۡلٱَو , ِمَلَقۡلٱَو ۚ ٓن , اَينﱡدلٱ , ُهَنَٰيۡنُب , ۡمُھُنَٰيۡنُب , ۡمُھَنَٰيۡنُب , ا ٗنَٰيۡنُب , ٞنَٰيۡنُب sözlərindəki nun ; vəqf icra olunduğu halda nun d̆̇ – vəqf icra olunduğu halda dəl ñ̃ – tə , sə , cim , dəl , zəl , zəy , sin , şin , fə və ya kəf -dən öncəki mövqedə nun və ya tənvinin bildirdiyi incə nazal səs dd̆̇ – vəqf icra olunduğu halda qoşa dəl ñ̃ ̣ – sad , dad , ta , za və ya qaf -dan öncəki mövqedə nun və ya tənvinin bildirdiyi qalın səs ẕ – zəl ññ – qoşa nazal nun ẕẕ – qoşa zəl ñ-ñ – sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin -dən sonrakı mövqedə qoşa nazal nun ; [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən nazal nun ẕ-ẕ – sözlərin kəsişməsində zəl -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən zəl ; sözlərin kəsişməsində sə -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən zəl ; [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən zəl h – hə ; vəqf icra olunduğu halda tə- mərbutə r – incə ra hh – qoşa hə rr – qoşa incə ra h-h – sözlərin kəsişməsində hə -dən sonrakı mövqedə qoşa hə r-r – sözlərin kəsişməsində ra -dan sonrakı mövqedə qoşa incə ra ; sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin -dən son- rakı mövqedə qoşa səslənən incə ra ; [’əl- ] artiklindəki ləm -dən qoşa səslənən incə ra ṿ – saitöncə mövqedə vav ṛ – qalın (orta) ra ṿṿ – qoşa vav ṛṛ – qoşa (qalın) ra ṿ-ṿ – sözlərin kəsişməsində vav -dan sonrakı mövqedə qoşa vav ṛ-ṛ – sözlərin kəsişməsində ra -dan sonrakı mövqedə qoşa orta (qalın) ra ; sözlərin kəsişməsində ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən orta (qalın) ra ; sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin - ṿ̃-ṿ̃ – sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin -dən sonrakı mövqedə qoşa nazal vav Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 19 – dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən orta (qalın) ra ; [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən orta (qalın) ra z – zəy y – saitöncə mövqedə yə zz – qoşa zəy yy – qoşa yə z-z – [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən zəy ỹ-ỹ – sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin- dən sonrakı mövqedə qoşa nazal yə s – sin â – sad , dad, ta , za , xa , ğayn və qaf -dan sonrakı mövqedə fəthə ss – qoşa sin a – ha , ra (ṛ), ayn , ləm (ḷ), vav və qoşa nazal vav -dan sonrakı mövqedə fəthə s-s – [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən sin ä – həmzə , bə , tə , s̠ə , cim , dəl , ẕəl , ra (r), zəy , sin , şin , fə , kəf , ləm (l), mim , nun , hə , yə -dən sonra və sad , dad, ta , za , xa , ğayn, qaf , ha , ra (ṛ), ayn , ləm (ḷ), vav və qoşa nazal vav -dan öncəki mövqedə fəthə ş – şin ə – həmzə , bə , tə , s̠ə , cim , dəl , ẕəl , ra (r), zəy , sin , şin , fə , kəf , ləm (l), mim , nun , hə , yə -dən sonra və həmzə , bə , tə , s̠ə , cim , dəl , ẕəl , ra (r), zəy , sin , şin , fə , kəf , ləm (l), mim , nun , hə -dən öncəki mövqedə fəthə şş – qoşa şin e – həmzə , bə , tə , s̠ə , cim , dəl , ẕəl , ra (r), zəy , sin , şin , fə , kəf , ləm (l), mim , nun , hə , yə -dən sonra və yə -dən əvvəl gələn fəthə ş-ş – [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən şin i – kəsrə ṣ – sad u – dəmmə ṣṣ – qoşa sad â̄, ā, ǟ, ə̄ ; ī; ū – iki qısa sait ölçüsündə uzun sait ṣ-ṣ – [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən sad â̄â̄, āā, ǟǟ, ə̄ə̄ ; īī; ūū – dörd qısa sait ölçüsündə uzun sait ḍ – dad â̄â̄â, āāa, ǟǟä, ə̄ə̄ ə; īīu; ūūu – beş qısa sait ölçüsündə uzun sait ḍḍ – qoşa dad â̄â̄â̄, āāā, ǟǟǟ, ə̄ə̄ə̄ ; īīī; ūūū – altı qısa sait ölçüsündə uzun sait ḍ-ḍ – [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən dad ñ͠ñ – اﱠن۠ـَم ۡأَت (12:1) sözündəki [ññ] səs bir- ləşməsinin tələffüz edilən vaxt ərzində Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 20 – dodaqların (sanki [u] səsini tələffüz edə- rək) qabağa uzadılması ( işmam ) ṭ – saitöncə mövqedə ta ᵤ – [u] saitinin örtülü (ötəri) tələffüzü (اﱠن۠ـَم ۡأَت (12:1) sözündə təşdid işarəli nun hərfinin bildirdiyi qoşa səsin arasına [u] qısa saiti daxil edib onun örtülü (ötəri) şəkildə tələffüzü; ixtilas ) ṭṭ – saitöncə mövqedə qoşa ta âu, au, äu; ây, ay, əy, ey – iki qısa sait öl- çüsündə diftonq ṭ-ṭ – sözlərin kəsişməsində tə -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən ta , qoşa samit; sözlərin kəsişməsində ta -dan sonrakı mövqedə qoşa səslənən saitöncə ta ; [’əl-] artiklindəki ləm -dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən ta âuū, auū, äuū; âyȳ, ayȳ, əyȳ, eyȳ – dörd qısa sait ölçüsündə diftonq ṭt – tə -dən öncəki mövqedə ta -nın süzgün tə -yə keçməsi ( qəlqələsiz ) âuūū, auūū, äuūū; âyȳȳ, ayȳȳ, əyȳȳ, eyȳȳ – altı qısa sait ölçüsündə diftonq ṭ̌ – ta və ya tə -nin bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə ta ´ – vurğu işarəsi (ấ, á, ä́, ə́ , é, í, ú, â̄́, ā́, ǟ́, ə̄́ , ḗ) ṭ̌̇ – vəqf icra olunduğu ta ║ – vəqf ṭṭ̌̇ – vəqf icra olunduğu halda qoşa ta (1), (2), (3)... ...(286) – ayəsonu vəqf ẓ – za │– səktə Qurani-Kərimdən olan istinadlar iki nöqtə ilə aralanan sol tərəfdə surənin sıra sayı və sağ tərəfdə müvafiq surə daxilində ayənin sıra sayı verilir, məsələn, əl-Fatihə surəsinin 4-cü ayəsi: 1:4, yaxud Yasin surəsinin 79-cu ayəsi: 36:79. Feillərdə rəvayətlərarası leksik-qrammatik səciyyəli fərqlər AH ilə NV arasındakı feillərlə bağlı fərqlərin öyrənilməsi feillərin rəvayətlərarası eyni kök samitli, lakin fərqli feillərin, kök samiti [51, 56], bab, kateqoriya, bab və kateqoriya, babdaxili, babdaxili və kateqoriya fərqlərinin [21], həmçinin feillərlə bağlı xüsusi halların müqayisəli təhlilini nəzərdə tutur. Feillərin kateqoriyalar üzrə fərqləri onların növ, cins, şəxs, kəmiyyət, şəkil, həmçinin zaman, şəxs və şəkil, növ, cin və şəxs, növ, şəxs və kəmiyyət, növ və şəkil, şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyalar üzrə fərqləri; feillərin babdaxili fərqləri onların I babda model və tipik sait fərqlərini; feillərin babdaxili və kateqoriya fərqləri feilin bir rəvayətdə II şəxs və təkidi əmr şəklində, digərində III şəxs və təsviri əmr şəklində işlənməsi hallarını əhatə edir. Feil və kök samiti fərqləri. Feil fərqi. 12:12-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində əmrin təsviri şəklində ۡعَت ۡرَي [yä́ṛtäʻ] feili NV-də VIII bab َلَعَتۡفِإ Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 21 – [’iftə‘alə] modelində işlənir: ِعَت ۡرَي [yä́ṛtäʻi]. Müshəf fərqi yoxdur ( عـٮرـٮ ). Feillər zahiri görünüşdən eyni feilin fərqli formalarına bənzəsə də, əslində fərqli kök samitlərindən əmələ gəlmiş fərqli feillərdir. Belə ki, AH-də ۡعَت ۡرَي [yä́ṛtäʻ] feilinin kök samitləri عتر olub I bab َعَتَر feili, NV-də ِعَت ۡرَي [yä́ṛtäʻi] feilinin kök samitləri ىعر olub VIII bab ٰىَعَت ۡرٱ [’irtä́‘ā] feili çıxış edir. Burada təkcə feil fərqi deyil, həm də bab fərqi müşahidə edilir. Fərqli bablarda işlənən fərqli feillərin mənaları üst-üstə düşür: «gözü-könlü açılmaq». «Sabah onu bizimlə birlikdə göndər gözü-könlü açılsın, oynasın» cümləsi AH-də ۡلَيَو ۡعَت ۡرَي اًدَغ اَنَعَم ُهۡلِس ۡرَأ ۡبَع [’äṛsílhu mä́ʻanǟ ğấdəỹ-ỹä́ṛtäʻ ṿay ə́ lʻab̌], NV-də ُه ۡلِس ۡرَأ ِعَت ۡرَي اًدَغ اَنَعَم ۡبَعۡلَيَو [’äṛsílhu mä́ʻanǟ ğấdəỹ-ỹä́ṛtäʻi ṿay ə́ lʻab̌] kimi qiraət edilir. 43:57-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində AH-də َنوﱡدِصَي [yäṣiddū́nə] əvəzinə NV-də َنوﱡدُصَي [yäṣuddū́nə] feili işlənir. Müşahidə olunan fərq feilin tipik sait, yaxud ləhcə fərqi deyil, leksik fərqdir, mənaları bir-birinə yaxın fərqli feillərin işlənməsi fərqidir. Müshəf fərqi yoxdur ( ںودـصـٮ ). Belə ki, AH-dəki indiki-gələcək zaman üçün tipik saiti [i] olan ﱠد َص [ṣấddə] feilinin burada daşıdığı məna «səs-küy salmaq; gurultu qoparmaq», NV-dəki indiki-gələcək zaman üçün tipik saiti [u] olan ﱠد َص [ṣấddə] feili isə «çəkinmək; üz döndərmək; imtina etmək» anlamındadır [44, 2, 323]. AH-də اﱠمَلَو َنوﱡدِصَي ُهۡنِم َكُم ۡوَق اَذِإ ًلاَثَم َمَي ۡرَم ُنۡبٱ َبِرُض ٥٧ [ṿal ə́m̃m̃ ǟ ḍúrib ə́ -b̌nu mä́ṛyəmə m ə́s̠ ələñ ’íẕǟ q ̣ấumukə míñhu yä́ṣiddūūñ║ (yäṣiddū́nə)] «Məryəm oğlu misal çəkilincə sənin qövmün ondan hay-küy qopardı» NV-də ۡبٱ َبِرُض اﱠمَلَو َنوﱡدُصَي ُهۡنِم َكُم ۡوَق اَذِا ًلاَثَم َمَي ۡرَم ُن ٥٧ [ṿal ə́m̃m̃ ǟ ḍúrib ə́ -b̌nu mä́ṛyəmə m ə́s̠ ələní-ẕǟ q ̣ấumukə míñhu yä́ṣuddūūñ║ (yäṣuddū́nə)] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Məryəm oğlu misal çəkilincə sənin qövmün ondan üz döndərdi» [39, 477]. Kök samiti fərqləri. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən kök samitləri ilə bağlı fərqlər II və III kök samitləri, II kök samiti, III kök samiti fərqləri hallarını əhatə edir. II və III kök samitləri fərqi. II kök samiti. 3:120-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən III şəxsin təkində, şərt şəklində AH-də ۡمُك ﱡرُضَي [yä- ḍúṛṛukum̃] feilinin əvəzinə NV-də ۡمُك ۡر ِضَي [yäḍírkum̃] (burada r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) işlənir [26, 2, 280]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـكرـصـٮ ). Belə ki, «Əgər səbr edib özünüzü qorusanız, onların hiyləsi sizə heç bir zərər yetirməz» cümləsi AH-də ۗأًـۡيَش ۡمُھُدۡيَك ۡمُكﱡرُضَي َلا ْاوُقﱠتَتَو ْاوُرِب ۡصَت نِإَو [ṿa’íñ̃-tä́ṣbiṛū ṿatəttä́q ̣ū l ə̄ yäḍúṛṛukum̃ kéy- duhum̃ şéy’ ə̄ ║], NV-də isə ِضَي َلا ْاوُقﱠتَتَو ْاوُرِب ۡصَت نِإَو ۗأًـۡيَش ۡمُھُدۡيَك ۡمُك ۡر [ṿa’íñ̃-tä́ṣbirū ṿatəttä́q ̣ū l ə̄ yäḍírkum̃ kéyduhum̃ şéyȳȳ’ ə̄ ║] (burada r samitinin incələşməsi, məddi-lini- məhmuz müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. Feillərdə II kök samiti fərqli olsa da ( ررض / ريض ), burada sinonimiya müşahidə edilir və həm AH-dəki ﱠر َض ( ررض ), həm də NV-dəki َراَض ( ريض ) feilləri «zərər yetirmək» anlamındadır. III kök samiti fərqi. III şəxsin təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I şəxsin cəmində AH-də اَھُزِشنُن [nuñ̃şízuh ə̄ ] (2:259) feilinin əvəzinə NV-də اَھُرِشنُن [nuñ̃şíruh ə̄ ] (2:258; burada r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) işlənir [13, 5, 530; 17, 116; 19, 78; 53, 136-137]. Müshəf fərqi yoxdur ( اـھرـسـٮـٮ ). Belə ki, AH-də ۚا ٗم ۡحَل اَھوُس ۡكَن ﱠمُث اَھُزِشنُن َفۡيَك ِماَظِعۡلٱ ىَلِإ ۡرُظنٱَو [ṿá-ñ̃ ̣ẓuṛ ’íləl-ʻiẓâ̄́mi kéyfə nuñ̃şízuh ə̄ s̠ úm̃m̃ə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 22 – nəksū́h ə̄ lä́ḥm ə̄ ║] «İndi sümüklərinə bax, gör necə onları bir-birinin üstünə qu- raşdırırıq, sonra da onların üzərini ətlə örtürük?» cümləsi NV-də ِرُظنٱَو َف ۡيَك ِماَظِعۡلٱ ىَلِا ۚا ٗم ۡحَل اَھوُس ۡكَن ﱠمُث اَھُرِشنُن [ṿá-ñ̃ ̣ẓurí-ləl-ʻiẓâ̄́mi kéyfə nuñ̃şíruh ə̄ s̠ úm̃m̃ə nəksū́h ə̄ lä́ḥm ə̄ ║] (burada [’] səsinin düşümü, sayəsində r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «İndi sümüklərinə bax, gör necə onları yenidən dirildirik, sonra da onların üzərini ətlə örtürük?» kimi qiraət edilir. AH-də işlənən َزَشنَأ [’ ə́ nşəzə] feilinin mənası «quraşdırmaq», NV-dəki رشنَأ [’ ə́ nşäṛa] feilinin isə «yenidən diriltmək»dir. Sözügedən fərqi nöqtə ( ز / ر ) fərqi kimi təsnif etmək mümkündür. III kök (زشن/رشن) samiti fərqi leksik fərq əmələ gətirir. 9:30-cu ayəsində III şəxsin cəmində, kişi cinsində AH-də َنؤُـِھٰـَضُي [yuḍâ̄hi’ū́nə] feilinin əvəzinə NV-də َنوُھ َٰضُي [yuḍâ̄hū́nə] (burada məddi-bədəl üçün şərt yoxdur) işlənir [12, 2, 484; 27, 2410-2411]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـھـصـٮ ). Belə ki, «Bu, ağızlarında gəzən sözlərdir; (onları) daha öncədən küfr edənlərin söylədiklərinə bənzədirlər» cümləsi AH-də ُي ۖۡمِھِھ َٰوۡفَأِب مُھُل ۡوَق َكِل َٰذ ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َل ۡوَق َنؤُـِھ َٰض ُۚل ۡبَق نِم [ ẕə̄́ likä q ̣ấuluhum̃̃-bi’əfṿā́hihim̃ ́ yuḍâ̄hi’ū́nä q ̣ấuləl-ləẕī́nə k ə́ fäṛū miñ̃ ̣-q ̣âb̌l║], NV-də isə ُھ َٰضُي ۖۡمِھِھ َٰوۡفَأِب مُھُل ۡوَق َكِل َٰذ ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َل ۡوَق َنو ُۚل ۡبَق نِم [ ẕə̄́ likä q ̣ấuluhum̃̃-bi’əfṿā́hihim̃ ́ yuḍâ̄hū́nä q ̣ấuləl-ləẕī́nə k ə́ fäṛū miñ̃ ̣-q ̣âb̌l║] kimi qiraət edilir. III kök ( ءهض / يھض ) samiti fərqli olsa da, burada sinonimiya müşahidə edilir və həm AH-dəki َأَھاَض [ḍâ̄́hə’ə] ( ءهض ), həm də NV-dəki ىَھاَض [ḍâ̄́h ə̄́ ] ( يھض ) feilləri «bənzətmək» anlamındadır. Bab fərqləri. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən bab fərqləri feilin bir rəvayətdə bir babda, digərində həmin feilin başqa babda işlənməsi fərqlərini əhatə edir. I bab/II bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلﱠعَف [fə‘‘alə]. I baba nisbətən II bab feili mənaca hərəkətin, ekspressiyanın güclənməsi, şiddətləndirilməsi ilə səciyyələnir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə ۡت َحِتُف [fútiḥat] feili NV-də II bab َ لﱠعَف [fə‘‘alə] modelində məchul növdə işlənir: ۡ ت َحﱢتُف [fúttiḥat] [16, 385]. Müshəf fərqi yoxdur: ( ٯ ٮـحـٮـ ). I bab َحَتَف [f ə́ täḥa] feili «açmaq» (məchul növdə: «açılmaq»), II bab َحﱠتَف [f ə́ ttäḥa] feili «taybatay açmaq» (məchul növ- də: «taybatay açılmaq») mənasındadır. AH-də اَھُب َٰوۡبَأ ۡتَحِتُف اَھوُءٓاَج اَذِإ ٰٓىﱠتَح [ḥátt ə̄ə̄ ’í ẕə̄ c ə̄ə̄ ’ū́h ə̄ fútiḥat ’əb̌ṿā́buh ə̄ ] «Nəhayət, ora çatınca onun qapıları açılacaq» (39:71, 73), ا ٗب َٰوۡبَأ ۡتَناَكَف ُءٓاَمﱠسلٱ ِتَحِتُفَو ١٩ [ṿafútiḥatis-səm ə̄́ə̄ ’u fək ə̄́ nət ’əb̌ṿā́b ə̄ ║] «göy qapı-qapı açılacaqdır» (78:19) NV-də ﱢتُف اَھوُءٓاَج اَذِإ ٰٓىﱠتَح اَھُب َٰوۡبَا َتَح [ḥátt ə̄ə̄ə̄ ’í ẕə̄ c ə̄ə̄ə̄ ’ū́ūh ə̄ fútiḥatə- b̌ṿā́buh ə̄ ] (burada məddi-münfəsil , məddi-müttəsil , məddi-bədəlin kəmiyyət fərqləri, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Nəhayət, ora çatınca onun qapıları taybatay açılacaq» (39:68, 70), ﱢتُفَو ا ٗب َٰوۡبَأ ۡتَناَكَف ُءٓاَمﱠسلٱ ِتَح ١٩ [ṿafútiḥatis-səm ə̄́ə̄ə̄ ’u fək ə̄́ nətə - b̌ṿā́b ə̄ ║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «göy qapı-qapı taybatay açılacaqdır» (78:19) [25, 1623; 55, 4, 163]. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُبِذ ۡكَي [yəkẕibū́nə] (2:10) feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: َنوُبﱢذَكُي Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 23 – [yukəẕẕibū́nə] (2:9). I bab َبَذَك [k ə́ ẕəbə] feili «yalan danışmaq», II bab َبﱠذَك [k ə́ ẕẕəbə] feili «yalan hesab etmək» mənasındadır [37, 1858]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـٮدـكـٮ ). Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından təsir etmir. Belə ki, «Yalan hesab etdikləri üçün onlar şiddətli bir əzaba düçar olacaqlar!» cümləsi AH-də ُۢميِلَأ ٌباَذَع ۡمُھَلَو َنوُبِذ ۡكَي ْاوُناَك اَمِب ١٠ [ṿal ə́hum̃ ʻa ẕə̄́ buñ ’əlī́mum̃̃-bím ə̄ k ə̄́ nū y ə́ kẕibūūñ║ (yəkẕibū́nə)] «Yalan dedikləri üçün onlar şiddətli bir əzaba düçar olacaqlar!», NV-də: ُۢميِلَا ٌباَذَع ۡمُھَلَو َنوُبﱢذَكُي ْاوُناَك اَمِب ٩ [ṿal ə́hum̃ ʻa ẕə̄́ bunə-lī́mum̃̃-bím ə̄ k ə̄́ nū yúkəẕẕibūūñ║ (yukəẕẕibū́nə)] (burada [’] səsinin düşümü də müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində ْاوُقَرَخ [xấṛaq ̣ū] (6:100) feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: ْاوُقﱠرَخ [xấṛṛaq ̣ū] (6:101). I bab َقَرَخ [xâṛaq ̣â] feili «uydurmaq», II bab َقﱠرَخ [xâṛṛaq ̣â] feili «uydurub qondarmaq» mənasındadır [52, 2, 303]. Müshəf fərqi yoxdur ( اوـٯرـح ). Göründüyü kimi, leksik fərq mövcuddur və o özünü hərəkətin NV-də daha şiddətli, ekspressiyanın daha güclü olması ilə özünü göstərir. Belə ki, AH-də ْاوُقَرَخَو ِۢتَٰنَبَو َنيِنَب ۥُهَل ٖۚمۡلِع ِرۡيَغِب [ṿaxấṛaq ̣ū l ə́ hū bənī́nä ṿabən ə̄́tim̃̃ -biğấyri ʻilm̃║] «Onlar bilmədən Onun üçün oğullar və qızlar uydurdular» cümləsi NV-də ﱠرَخ َو ْاوُق ٖۚمۡلِع ِرۡيَغِب ِۢتَٰنَبَو َنيِنَب ۥُهَل [ṿaxấṛṛaq ̣ū l ə́ hū bənī́nä ṿabən ə̄́ tim̃̃-biğấyri ʻilm̃║] «Onlar bilmədən Onun üçün oğullar və qızlar uydurub qondardılar» kimi qiraət edilir. 12:110-da AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində, məchul növdə ْاوُبِذُك [kúẕibū] feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: ْاوُبﱢذُك [kúẕẕibū]. I bab َبَذَك feili «yalan danışmaq; aldatmaq» (məchul növdə: «yalanlanmaq; aldadılmaq») [33, 248], II bab َبﱠذَك feili isə «yalan hesab etmək» (məchul növdə: «yalan hesab edilmək») mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur (ٮدـك). Leksik fərq ayədəki cümlənin ümumi kontekst baxımından mənasına təsir etmir. Belə ki, AH-də ْآوﱡنَظَو ُلُسﱡرلٱ َسَٔـۡيَت ۡسٱ اَذِإ ٰٓىﱠتَح اَنُر ۡصَن ۡمُھَءٓاَج ْاوُبِذُك ۡدَق ۡمُھﱠنَأ [ḥátt ə̄ə̄ ’íẕə-st ə́ y’əsäṛ- ṛúsulu ṿaẓấññūū ’ ə́ ññəhum̃ q ̣âd̆ kúẕibū c ə̄́ə̄ ’əhum̃ nä́ṣṛun ə̄ ] «Nəhayət, peyğəmbərlər ümidsizliyə qapıldıqda və özlərinin aldadıqlarını gördükdə köməyimiz onlara yetdi» cümləsi NV-də ْآوﱡنَظَو ُلُسﱡرلٱ َسَٔـۡيَت ۡسٱ اَذِإ ٰٓىﱠتَح ﱢذُك ۡدَق ۡمُھﱠنَأ ُر ۡصَن ۡمُھَءٓاَج ْاوُب اَن [ḥátt ə̄ə̄ə̄ ’íẕə-st ə́ yȳ’əsäṛ- ṛúsulu ṿaẓấññūūū ’ ə́ ññəhum̃ q ̣âd̆ kúẕẕibū c ə̄́ə̄ə̄ ’əhum̃ nä́ṣṛun ə̄ ] (burada məddi- münfəsil (iki yerdə), məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqləri, məddi-lini-məhmuz müşahi- də edilir) «Nəhayət, peyğəmbərlər ümidsizliyə qapıldıqda və özlərinin yalançı hesab edildiklərini gördükdə köməyimiz onlara yetdi» kimi qiraət edilir. 17:90-də AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, arzu şəklində َ رُج ۡفَت [t ə́ fcuṛa] feili NV-də II bab َ لﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: َرﱢجَفُت [tuf ə́ ccirə] (burada r samitinin incələşməsi baş verir) [8, 440]. I bab َر َجَف feili «(su) çıxarmaq», II bab َرﱠجَف feili «(su) qaynadıb çıxarmaq» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( رـحـٯـٮ ). AH-də ْاوُلاَقَو َكَل َنِم ۡؤﱡن نَل اًعوُب ۢنَي ِض ۡرَ ۡلأٱ َنِم اَنَل َرُجۡفَت ٰىﱠتَح ٩٠ [ṿaq ̣â̄́lū ləñ-ñú’minə l ə́ kä ḥátt ə̄ t ə́ fcuṛa l ə́ n ə̄ mínəl-’ä́ṛḍi yəm̃̃bū́ʻā║] «Belə dedilər: "Sən bizim üçün yerdən bir bulaq çıxarmayınca sənə iman gətirməyəcəyik» cümləsi NV-də ْاوُلاَقَو ﱡن نَل و َنِم اًعوُب ۢنَي ِض ۡر َلاٱ َنِم اَنَل َرﱢجَفُت ٰىﱠتَح َكَل ٩٠ [ṿaq ̣â̄́lū ləñ-ñū́minə l ə́ kä ḥátt ə̄ Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 24 – tuf ə́ ccirə l ə́ n ə̄ mínəlä́-ṛḍi yəm̃̃bū́ʻā║] «Belə dedilər: "Sən bizim üçün yerdən bir bulaq qaynadıb çıxarmayınca sənə iman gətirməyəcəyik» (burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi, düşümü müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. 18:18-də AH-də ـَل ədatı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində məchul növdə II şəxsin təkində, kişi cinsində َ ت ۡئِلُمَل [ləmulí’tə] feili NV-də II bab َ لﱠعَف [fə‘‘alə] modelində məchul növdə işlənir: َت ۡئﱢلُمَل [ləmullí’tə] [20, 688]. I bab ََلأَم [m ə́ lə’ə] feili «bürümək; dolmaq» (məchul növdə: «bürülmək; doldurulmaq»), II bab َﱠلأَم [m ə́ llə’ə] feili «bürüm-bürüm bürümək; dolum-dolum dolmaq» (məchul növdə: «bürüm-bürüm bürülmək; dolum-dolum doldurulmaq») mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( ٮـٮـلـمـل ). NV-dəki II bab feili hərəkətin daha intensiv, daha kəskin şəkildə baş verməsini bildirir. «Əgər sən onları görsəydin, yəqin ki, dönüb qaçar, dəhşətlə dolum-dolum doldurulardın» cümləsi AH-də ا ٗب ۡعُر ۡمُھ ۡنِم َتۡئِلُمَلَو ا ٗراَرِف ۡمُھۡنِم َتۡيﱠلَوَل ۡمِھۡيَلَع َت ۡعَلﱠطٱ ِوَل ١٨ [lä́ṿi- ṭṭâlä́ʻtä ʻaléyhim̃ läṿalléytə míñhum̃ fiṛā́ṛaṿ̃-ṿ̃áləmulí’tə míñhum̃ ṛúʻb ə̄ ║] «Əgər sən onları görsəydin, yəqin ki, dönüb qaçar, dəhşətlə doldurulardın», NV-də isə َت ۡعَلﱠطٱ ِوَل ﱢلُمَلَو ا ٗراَرِف ۡمُھۡنِم َتۡيﱠلَوَل ۡمِھۡيَلَع ا ٗب ۡعُر ۡمُھ ۡنِم َتۡئ ١٨ [lä́ṿi-ṭṭâḷáʻtä ʻaléyhim̃ läṿalléytə míñhum̃ fiṛā́ṛaṿ̃-ṿ̃áləmullí’tə míñhum̃ ṛúʻb ə̄ ║] (burada l samitinin qalınlaşması müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. 77:23-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində I şəxsin cəmində اَن ۡرَدَقَف [fäq ̣âdä́ṛn ə̄ ] feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: اَن ۡرَدﱠقَف [fäq ̣âddä́ṛn ə̄ ]. I bab َرَدَق [q ̣ấdäṛa] feili «qadir olmaq», II bab َرﱠدَق [q ̣ấddäṛa] feili isə «qədər müəyyən etmək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( اـٮردـٯـٯ ). AH-də اَن ۡرَدَقَف [fäq ̣âdä́ṛn ə̄ ] «Və Biz qadir olduq» NV-də ﱠقَف اَن ۡرَد [fäq ̣âddä́ṛn ə̄ ] «Və Biz qədərini müəyyən etdik» kimi qiraət edilir. 82:7-də AH-də ـَف bağlayıcısı, II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində َكَلَدَعَف [fäʻad ə́ ləkə] feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: َكَلﱠدَعَف [fäʻadd ə́ ləkə]. I bab َلَدَع [‘ádələ] feili «mütənasib etmək», II bab َلﱠدَع [‘áddələ] feili isə «mükkəmməl taraz vermək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( ـكـلدـعـٯ ). AH-də َكَلَدَعَف َكٰٮﱠوَسَف َكَقَلَخ ىِذﱠلٱ ٧ [’əl-l ə́ ẕī xâlä́q ̣âkə fəsäṿṿā́k ə fäʻádələk║ ( fäʻad ə́ ləkə)] «Səni yaradan, mütənasib qılan (Rəbbin)» NV-də ﱠدَعَف َكٰٮ ّٜوَسَف َكَقَلَخ ىِذﱠلٱ َكَل ٧ [’əl-l ə́ ẕī xâlä́q ̣âkə fəsäṿṿā́kə/fəsäṿṿǣ́kə fä- ʻáddələk║ (fäʻadd ə́ ləkə)] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Səni yaradan, mükəmməl taraz verən (Rəbbin)» kimi qiraət edilir. AH-də ـَس ədatı ilə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində I şəxsin cəmində ُلﱢتَقُنَس [sənuq ̣ấttilu] (7:127), II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُلﱢتَقُي [yuq ̣âttilū́nə] (7:141) feilləri NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ُلُتۡقَنَس [sənä́q ̣̌tulu] (7:126), َنوُلُت ۡقَي [yäq ̣̌tulū́nə] (7:141). II bab َ لﱠتَق [q ̣âttələ] feili «qırğın törətmək; qırmaq», I bab َلَتَق [q ̣âtələ] «öldürmək» anlamındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( لـٮـٯـٮـس , ںوـلـٮـٯـٮ ). Leksik fərq əməlin AH-də daha şiddətli, kəskinləşməsini əmələ gətirməklə ayənin məna tutumuna xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də ُلﱢتَقُنَس َلاَق ۡمُھَءٓاَسِن ۦِى ۡحَت ۡسَنَو ۡمُھَءٓاَنۡبَأ [q ̣â̄́lə sənuq ̣ấttilu ’əb̌n ə̄́ə̄ ’əhum̃ ṿanəstä́ḥyī nis ə̄́ə̄ ’əhum̃] «Dedi: "Biz onların oğullarını qıracaq, qadınlarını isə diri saxlayacağıq», َنوُي ۡحَت ۡسَيَو ۡمُكَءٓاَنۡبَأ َنوُلﱢتَقُي Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 25 – ۚۡمُكَءٓاَسِن [yuq ̣âttilū́nə ’əb̌n ə̄́ə̄ ’əkum̃ ṿayəstäḥyū́nə nis ə̄́ə̄ ’əkum̃║] «Oğullarınızı qırır, qadınlarınızı isə diri saxlayırıq» cümlələri NV-də َلاَق ُلُت ۡقَنَس ۡمُھَءٓاَسِن ۦِى ۡحَت ۡسَنَو ۡمُھَءٓاَنۡبَأ [q ̣â̄́lə sənä́q ̣̌tulu ’əb̌n ə̄́ə̄ ’əhum̃ ṿanəstä́ḥyī nis ə̄́ə̄ ’əhum̃] «Dedi: "Biz onların oğullarını öldürəcək, qadınlarını isə diri saxlayacağıq», ۚۡمُكَءٓاَسِن َنوُي ۡحَت ۡسَيَو ۡمُكَءٓاَنۡبَأ َنوُلﱢتَقُي [yuq ̣âttilū́nə ’əb̌n ə̄́ə̄ ’əkum̃ ṿayəstäḥyū́nə nis ə̄́ə̄ ’əkum̃║] «Oğullarınızı öldürür, qadınlarınızı isə diri saxlayırıq» kimi qiraət edilir. 3:37-də AH-də III şəxs təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində اَھَلﱠفَك [kəff ə́ ləh ə̄ ] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: اَھَلَفَك [kəf ə́ ləh ə̄ ]. II bab َلﱠفَك [k ə́ ffələ] «tapşırmaq; himayəçiliyə vermək; məsuliyyət altına vermək», I bab َلَفَك [k ə́ fələ] feili isə «himayəçilik etmək; məsuliyyət altına götürmək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( ـك ٯ ـ اـھـل ). Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlədə icraçı subyektlərin dəyişilməsinə gətirib çıxarır. AH-də ا ٗنَسَح اًتاَبَن اَھَتَبۢنَأَو ٖنَسَح ٍلوُبَقِب اَھﱡبَر اَھَلﱠبَقَتَف ۖاﱠيِرَكَز اَھَلﱠفَكَو [fətäq ̣âbb ə́ ləhǟ ṛábbuh ə̄ biq ̣ âbū́liñ ḥásəniṿ̃-ṿ̃a’əm̃̃b ə́ təh ə̄ nəb ə̄́ təñ ḥásənäṿ̃- ṿ̃akəff ə́ ləh ə̄ zəkəríyy ə̄ ] «Belə olduqda, Rəbbi onu yaxşı qəbul etdi, onu gözəl bir fidan kimi böyütdü və onu (Allah-taala) Zəkəriyyaya tapşırdı» NV-də ٍلوُبَقِب اَھﱡبَر اَھَلﱠبَقَتَف ُۖءآﱠيِرَكَز اَھَلَفَكَو اٗنَسَح اًتاَبَن اَھَتَبۢنَأَو ٖنَسَح [fətäq ̣âbb ə́ ləhǟ ṛábbuh ə̄ biq ̣ âbū́liñ ḥásəniṿ̃-ṿ̃a’əm̃̃b ə́ təh ə̄ nəb ə̄́ təñ ḥásənäṿ̃-ṿ̃akəf ə́ ləh ə̄ zəkəríyy ə̄́ə̄ə̄ ’u] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Belə olduqda, Rəbbi onu yaxşı qəbul etdi, onu gözəl bir fidan kimi böyütdü və Zəkəriyya ona himayəçilik etdi» kimi qiraət edilir. Göründüyü kimi, AH- də «Allah-taala Zəkəriyyaya tapşırdı», NV-də isə «Zəkəriyya himayəçilik etdi», yəni AH-də Zəkəriyya təsirlik halda tamamlıq, NV-də isə adlıq halda mübtədadır. AH-də اﱠيِرَكَز xüsusi isminin hal əlaməti olmadığı üçün onun təsirlik halda olması nəzərə çarpmır, NV-də isə model fərqi sayəsində adlıq hal əlaməti yerindədir: ُءآﱠيِرَكَز . AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُمﱢلَعُت [tuʻallimū́nə] (3:79) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: َنوُمَل ۡعَت [tä ʻləm ū́nə] (3:78). II bab َمﱠلَع [‘alləmə] feilinin mənası «öyrətmək», I bab َمِلَع [‘alimə] feili «bilmək» mənasındadır. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـمـلـعـٮ ). Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. Belə ki, AH-də َنوُسُر ۡدَت ۡمُتنُك اَمِبَو َبَٰتِكۡلٱ َنوُمﱢلَعُت ۡمُتنُك اَمِب َنۧـﱢيِنٰﱠبَر ْاوُنوُك نِكَٰلَو ٧٩ [ṿal ə̄́ kiñ̃-kū́nū ṛabb ə̄ niyyī́nə bím ə̄ kúñ̃tum̃ tuʻallimū́nəl-kit ə̄́ bä ṿabím ə̄ kúñ̃tum̃ t ə́d̆ ṛusūūñ║] «Əksinə, "Öyrətdiyiniz kitabın və öyrəndiyiniz şeyin sayəsində rəbbani olun!" ( – deyər)» cümləsi NV-də َت ۡمُتنُك اَمِب َنۧـﱢيِنٰﱠبَر ْاوُنوُك نِكَٰلَو َنوُسُر ۡدَت ۡمُتنُك اَمِبَو َبَٰتِكۡلٱ َنوُمَل ۡع ٧٨ [ṿal ə̄́ kiñ̃-kū́nū ṛabb ə̄ niyyī́nə bím ə̄ kúñ̃tum̃ täʻləmū́nəl-kit ə̄́ bä ṿabím ə̄ kúñ̃tum̃ t ə́d̆ ṛusūūñ║] «Əksinə, "Bildiyiniz kitabın və öyrəndiyiniz şeyin sayəsində rəbbani olun!" ( – deyər)» kimi qiraət edilir. AH-də ـَل ədatı ilə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə ۡتَمﱢدُھﱠل [ləhúddimət] (22:40) feili NV-də I bab َ لَعَف [fə‘alə] modelində məchul növdə işlənir: ۡتَمِدُھﱠل [ləhúdimət] (22:38). Müshəf fərqi yoxdur ( ٮـمدـھـل ). II bab َمﱠدَھ [h ə́ ddəmə] feili «məhv etmək, darmadağın etmək; dağıtmaq; sökmək» (məchul növdə: «məhv edilmək, darmadağın edilmək; da- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 26 – ğıdılmaq; sökülmək»), I bab َمَدَھ [h ə́ dəmə] feili isə «dağıtmaq; sındırmaq; sökmək» (məchul növdə: «dağıdılmaq; sındırılmaq; sökülmək») mənasındadır. AH-də َو ُع ۡفَد َلا ۡوَل ۗا ٗريِثَك ِ ﱠٱ ُم ۡسٱ اَھيِف ُرَك ۡذُي ُدِج َٰسَمَو ٞت َٰوَلَصَو ٞعَيِبَو ُعِم َٰوَص ۡتَمﱢدُھﱠل ٖض ۡعَبِب مُھَض ۡعَب َساﱠنلٱ ِ ﱠٱ [ṿalä́u l ə̄ d ə́ fʻuḷ- ḷā́hiñ- ñə̄́ sə bä́ʻḍâhum̃̃-bibä́ʻḍil-ləhúddimət ṣâṿā́miʻu ṿabíyäʻuṿ̃-ṿ̃aṣâläṿā́tuṿ̃- ṿ̃aməs ə̄́ cidu yúẕkäṛu fī́h ə́ -smuḷ-ḷā́hi kəs̠ī́ṛā║] «Əgər Allah insanların bir qismini digər qismi ilə dəf etməsəydi, sözsüz ki, içərisində Allahın adı çox zikr olunan soməələr, kilsələr, mə’bədlər və məscidlər darmadağın edilərdi» cümləsi NV-də ِد َلا ۡوَلَو ِ ﱠٱ ُعٰـَف ۗا ٗريِثَك ِ ﱠٱ ُم ۡسٱ اَھيِف ُرَك ۡذُي ُدِج َٰسَمَو ٞت َٰوَلَصَو ٞعَيِبَو ُعِم َٰوَص ۡتَمِدُھﱠل ٖض ۡعَبِب مُھَض ۡعَب َساﱠنلٱ [ṿalä́u l ə̄ difǟ́ʻuḷ- ḷā́hiñ- ñə̄́ sə bä́ʻḍâhum̃̃-bibä́ʻḍil-ləhúdimət ṣâṿā́miʻu ṿabíyäʻuṿ̃-ṿ̃aṣâḷaṿā́tuṿ̃- ṿ̃aməs ə̄́ cidu yúẕkäṛu fī́h ə́ -smuḷ-ḷā́hi kəs̠ī́r ə̄ ║] (burada model fərqi, l samitinin qalınlaşması, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Əgər Allah insanların bir qismini digər qismi ilə dəf etməsəydi, sözsüz ki, içərisində Allahın adı çox zikr olunan soməələr, kilsələr, mə’bədlər və məscidlər dağıdılardı» kimi qiraət edilir. 34:20-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində َقﱠدَص [ṣấddäq ̣â] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: َقَدَص [ṣấdäq ̣â]. Müshəf fərqi yoxdur (ٯدـص). II bab َقﱠدَص [ṣấddäq ̣â] feili «doğru hesab etmək; inanmaq; təsdiq etmək», I bab َقَدَص [ṣấdäq ̣â] feili isə «doğru söyləmək; doğru (səmimi) olmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də َقﱠدَص ۡدَقَلَو ۥُهﱠنَظ ُسيِلۡبِإ ۡمِھۡيَلَع [ṿalä́q ̣âd̆ ṣấddäq ̣â ʻaléyhim̃ ’ib̌lī́su ẓấññəhu] «And olsun ki, İblis onlar haqqındakı öz zənnini təsdiq etdi» NV-də ُمِھۡيَلَع َقَدَص ۡدَقَلَو ٓۥ ﱠنَظ ُسيِل ۡبِإ ۥُه [ṿalä́q ̣âd̆ ṣấdäq ̣â ʻaléyhim̃ ’ib̌lī́su ẓấññəhu] (burada məddi-sıleyi-mimi-cəm müşahidə edilir) «And olsun ki, İblis onlar haqqındakı öz zənnində doğru oldu» kimi qiraət edilir. AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində I şəxsin cəmində, şərt şəklində ُه ۡسﱢكَنُن [nunəkkíshu] (36:68) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ُه ۡسُكنَن [nəñ̃kúshu] (36:67). Müshəf fərqi yoxdur ( هـسـكـٮـٮ ). II bab َسﱠكَن [n ə́ kkəsə] «tərsinə çevirmək; alt-üst etmək; aşırtmaq; aşağı salmaq», I bab َسَكَن [n ə́ kəsə] feili isə «tərsinə çevirmək; alt-üst etmək; aşırtmaq; əymək; aşağı salmaq; əks ardıcıllıqla etmək» mənasındadır. II bab feillərin I babdakı feillərdən leksik fərqi hərəkətin II babda daha intensiv, şiddətli şəkildə baş verməsini bildirməkdədir. Belə ki, AH-də ِۖقۡلَخۡلٱ ىِف ُه ۡسﱢكَنُن ُه ۡرﱢمَعﱡن نَمَو [ṿam ə́ ñ-ñuʻam̃m̃írhu nunəkkíshu fil-xấlq ̣i] «Kimin ömrünü uzatdıqsa, onu yaradılış etibarilə (xilqətcə) tam tərsinə çevirərik» cümləsi NV-də َن ُه ۡرﱢمَعﱡن نَمَو ِۖقۡلَخۡلٱ ىِف ُه ۡسُكن [ṿam ə́ ñ-ñuʻam̃m̃írhu nəñ̃kúshu fil-xấlq ̣i] «Kimin ömrünü uzatdıqsa, onu yaradılış etibarilə (xilqətcə) tərsinə çevirərik» kimi qiraət edilir. Zənnimizcə, II babda II kök samitinin qoşa səs- lənməsi səs effekti kimi də hərəkətin şiddətli (yazıda qoşalaşmanı bildirmək üçün qoyulan işarənin «şiddət»dən qaynaqlanan adları da burada təsadüfi görünmür: «şəddə; təşdid») olduğunu bildirir. Qeyd olunmalıdır ki, AH-də iki II bab feilinin bir- birinin ardınca gələrək səslənməsi üslubi, ahəng baxımından daha zəngin, daha uyğun təəssürat bağışlayır: ُه ۡسﱢكَنُن ُه ۡرﱢمَعﱡن [nuʻam̃m̃írhu nunəkkíshu]. NV-də isə II bab feilinin ardı ilə I bab feilinin işlənməsi onların bir-birinə qarşı qoyulduğu – ُه ۡرﱢمَعﱡن َن ُه ۡسُكن Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 27 – [nuʻam̃m̃írhu nəñ̃kúshu], tərcüməsi fərqli görünə bilər: «Ömrünü uzatdıqca, tərsinə çevirərik». 63:5-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində ْا ۡوﱠوَل ( ىول ) [lä́ṿṿau] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ْا ۡو َوَل [lä́ṿau] ( ىول ). Müshəf fərqi yoxdur ( اووـل ). II bab ىﱠوَل [lä́ṿṿā] feili «bərk əymək, burmaq; çevirmək», I bab ىَوَل [lä́ṿā] feili isə «burmaq; bükmək; toxumaq; əymək; dönmək; üz döndərmək; üz çevirmək; üz tutmaq; çevirmək» mənasındadır. Feillərdəki uyğun gələn mənaları arasında yaxınlıq olsa da, II bab feilinin daşıdığı mənada hərəkətin in- tensivliyi rəvayətlərarası məna fərqini əmələ gətirir. AH-də ْا ۡوَلاَعَت ۡمُھَل َليِق اَذِإَو ۡمُكَل ۡرِف ۡغَت ۡسَي ْا ۡوﱠوَل ِ ﱠٱ ُلوُسَر َنوُرِب ۡكَتْسﱡم مُھَو َنوﱡدُصَي ْمُھَتۡيَأَرَو ۡمُھَسوُءُر ٥ [ṿa’íẕǟ q ̣ī́lə l ə́hum̃ täʻā́läu yəstä́ğfir l ə́kum̃ ṛasū́luḷ-ḷā́hi lä́ṿṿau ṛu’ū́səhum̃ ṿaṛa’ ə́ ytəhum̃ yäṣuddū́nä ṿahúm̃- m̃ust ə́ kbiṛūūñ║] «Onlara: "Gəlin Allahın Peyğəmbəri sizin bağışlanmağınızı diləsin!" – deyildiyi zaman başlarını dönə-dönə bulayar və sən onların təkəbbürlə üz çevirdiklərini görərsən» cümləsi NV-də ْا ۡوَلاَعَت ۡمُھَل َليِق اَذِإَو ۡمُھَسوُءُر ْا ۡوَوَل ِ ﱠٱ ُلوُسَر ۡمُكَل ۡرِف ۡغَت ۡسَي ﱡم مُھَو َنوﱡدُصَي ْمُھَتۡيَأَرَو َنوُرِب ۡكَتْس ٥ [ṿa’íẕǟ q ̣ī́lə l ə́hum̃ täʻā́läu yəstä́ğfir l ə́kum̃ ṛasū́luḷ-ḷā́hi lä́ṿau ṛu’ū́ūsəhum̃ ṿaṛa’ ə́ ytəhum̃ yäṣuddū́nä ṿahúm̃-m̃ust ə́ kbirūūñ║] (burada məddi- bədəlin kəmiyyət fərqi, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Onlara: "Gəlin Allahın Peyğəmbəri sizin bağışlanmağınızı diləsin!" – deyildiyi zaman başlarını bulayar və sən onların təkəbbürlə üz çevirdiklərini görərsən» kimi qiraət edilir. I bab/III bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلَعاَف [f ə̄ ‘alə]. III bab feili əsasən hərəkətin qarşı şəxsə, yaxud məqsədə yönlənməsi ilə səciyyələnir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُعَد ۡخَي [yäxdäʻū́nə] (2:9) feili NV-də III bab َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində işlənir: َنوُعِدٰـَخُي [yuxâ̄diʻū́nə] (2:8). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـعدـحـٮ ). I bab َعَدَخ [xâdäʻa] feili «aldatmaq», َعَداَخ [xâ̄däʻa] feili isə «aldatmağa çalışmaq; badalaq qurmaq» anlamındadır. AH-də sözügedən ayədə I bab َنوُعَد ۡخَي [yäxdäʻū́nə] feili ilə yanaşı III bab َنوُعِدٰـَخُي [yuxâ̄diʻū́nə] feili də işlənir: َ ﱠٱ َنوُعِد َٰخُي ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو اَمَو َنوُعَد ۡخَي َنوُرُع ۡشَي اَمَو ۡمُھَسُفنَأ ٓ ﱠلاِإ ٩ [yuxâ̄diʻū́näḷ-ḷā́hä ṿal-ləẕī́nə ’ ə̄́ mənū ṿam ə̄́ yäxdäʻū́nə ’íll ə̄ə̄ ’əñ̃fúsəhum̃ ṿam ə̄́ y ə́ şʻuṛūūñ║] «Onlar Allahı və möminləri aldatmağa çalışırlar, daha bilmirlər ki, özlərindən başqa heç kimi aldatmırlar!». NV- də isə həmin ayədə iki yerin ikisində də III bab َنوُعِدٰـَخُي [yuxâ̄diʻū́nə] feili işlənir: ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو َ ﱠٱ َنوُعِد َٰخُي اَمَو ۡمُھَسُفنَأ ٓ ﱠلاِإ َنوُعِد َٰخُي اَمَو َنوُرُع ۡشَي ٨ [yuxâ̄diʻū́näḷ-ḷā́hä ṿal-ləẕī́nə ’ ə̄́ə̄ - mənū ṿam ə̄́ yuxâ̄diʻū́nə ’íll ə̄ə̄ə̄ ’əñ̃fúsəhum̃ ṿam ə̄́ y ə́ şʻuṛūūñ║] (burada məddi-bədəl , məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Onlar Allahı və möminləri aldatmağa çalışırlar, daha bilmirlər ki, özlərindən başqa heç kimə badalaq qurmurlar!». Birinci işlənmə yerində «aldatmaq» feili ehtimal, ikinci işlənmə yerində isə qənaət çalarları kəsb edir. Maraqlıdır ki, həm AH-də bir ayədə َنوُعِدٰـَخُي [yuxādiʻū́nə]/ َنوُعَد ۡخَي [yäxdäʻū́nə] feillərinin, həm də NV-də َنوُعِدٰـَخُي [yuxādiʻū́nə] feilinin iki yerdə işlənməsi ayədə üslub və səslənmə baxımından hər rəvayətdə özünəməxsus ahəng yaradır. 4:33-də AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində ۡتَدَقَع [ʻáq ̣âdət] feili NV-də III bab modelində َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] işlənir: ۡتَدَقٰـَع [ʻā́q ̣âdət]. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 28 – Müshəf fərqi yoxdur ( ٮدـٯـع ). Həm I bab َدَقَع [ʻaq ̣âdə], həm də III bab َدَقاَع [ʻāq ̣âdə] feili «(müqavilə, anlaşma, əhd-peyman) bağlamaq» anlamındadır. «And içib, əhd- peyman bağladığınız şəxslərin də paylarını özlərinə verin!» cümləsi AH-də َنيِذﱠلٱَو ۚۡمُھَبيِصَن ۡمُھوُتأَـَف ۡمُكُن َٰمۡيَأ ۡتَدَقَع [ṿal-ləẕī́nä ʻáq ̣âdət ’əym ə̄́nukum̃ fə’ ə̄ tū́hum̃ näṣī́bəhum̃║], NV-də isə َع َنيِذﱠلٱَو ٰـ ۡمُكُن َٰمۡيَا َتَدَق ۚۡمُھَبيِصَن ۡمُھوُتأَـَف [ṿal-ləẕī́nä ʻā́q ̣âdətə-ym ə̄́nukum̃ fə’ ə̄ə̄ tū́hum̃ näṣī́bəhum̃║] (burada həmçinin [’] səsinin düşümü, məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində ُه ۡوَتَأ [’ətä́uhu] (27:87) feili NV-də III bab َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində işlənir: ُهوُتاَء [’ ə̄ə̄ tū́hu] (27:89; burada məddi-bədəl baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( هوـٮا ). I bab ىَتَأ [’ ə́ t ə̄ ] feili «gəlmək», III bab ىَتآ [’ ə̄́ t ə̄ ] feili «uyğun olmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də َنيِرِخ َٰد ُه ۡوَتَأ ﱞلُكَو ٨٧ [ṿakúlluñ ’ətä́uhu dǟ́xirīīñ║] «Onların hamısı Onun hüzuruna müti (zəlil) vəziyyətdə gələr» cümləsi NV-də َنيِرِخ َٰد ُهوُتاَ ﱞلُكَو ٨٩ [ṿakúllun ə̄ə̄ -tū́hu dǟ́xirīīñ║] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Onların hamısı Onun hüzurunda müti (zəlil) olar (mütiyə, zəlilə uyğun olar)» kimi qiraət edilir. I bab/IV bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلَعۡفَأ [’əf‘alə]. IV bab feili əsasən kauzativliyi ilə (hərəkətdə təhrik, təsirləndirmə, məcburiyyət bildirməklə) səciyyələnir. AH-də təsviri əmr şəklində II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində َكنُز ۡحَي [yäḥzúñ̃kə] (3:176; 5:41; 10:65; 31:23; 36:76), ـَل ədatı və II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində َكُنُز ۡحَيَل [ləyäḥzú- nukə] (6:33),ـَل ədatı və I şəxsin təkində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində ىِنُنُز ۡحَيَل [ləyäḥzúnunī] (12:13), ـِل ədatı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində َنُز ۡحَيِل [liyä́ḥzunə] (58:10) feilləri NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: َكنِز ۡحُي [yuḥzíñ̃kə] (3:176; 5:43; 10:65; 31:22; 36:75), ُيَل َكُنِز ۡح [ləyuḥzínukə] (6:34), َىِنُنِز ۡحُيَل [ləyuḥzinúniyə] (12:13; burada I şəxs bitişən əvəzliyinin qiraəti fərqi də müşahidə olunur), َنِز ۡحُيِل [liyúḥzinə] (58:10). Müshəf fərqi yoxdur ( ـكـٮرـحـٮ , ـكـٮرـحـٮـل , ىـٮـٮرـحـٮـل , ںرـحـٮـل ). Həm I bab َنَزَح [ḥazənə], yaxud َنُزَح [ḥazunə], həm də IV bab َنَز ۡحَأ [’äḥzənə] feili eyni anlamdadır: «kədərləndirmək, qüssələndirmək, qəmləndirmək». 7:202-də AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində ۡمُھَنوﱡدُمَي [yəmuddū́nəhum̃] feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: ۡمُھَنوﱡدِمُي [yumiddū́nəhum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـھـٮودـمـٮ ). I bab ﱠدَم [məddə] feili «uzatmaq; çəkmək; kömək etmək; dəstək olmaq», IV bab ﱠدَمَأ [’əməddə] feili isə «dəstək vermək, kömək etmək; təmin etmək; uzatmaq; irin vermək» anlamındadır. Bablararası fərq leksik fərq əmələ gətirsə də, bu, mənaya təsir etmir. Belə ki, həm AH-də ۡلٱ ىِف ۡمُھَنوﱡدُمَي ۡمُھُن َٰو ۡخِإَو ﱢىَغ [ṿa’ixṿā́nuhum̃ yəmuddū́nəhum̃ fil-ğấyyi], həm də NV-də ُي ۡمُھُن َٰو ۡخِإَو ﱢىَغۡلٱ ىِف ۡمُھَنوﱡدِم Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 29 – [ṿa’ixṿā́nuhum̃ yumiddū́nəhum̃ fil-ğấyyi] cümlə eyni məna kəsb edir: «Öz qardaşlarını azğınlığa çəkərlər». AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُرُج ۡھَت [təhcuṛū́nə] (23:67) feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: َنوُرِجۡھُت [tuhcirū́nə] (23:68) (burada r samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( ںورـحـھـٮ ). I bab َرَجَھ [həcäṛa] feili «üz döndərmək», IV bab َرَجۡھَأ [’əhcäṛa] feili isə «boş-boş (ağzına gələni) danışmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də َت ا ٗرِم َٰس ۦِهِب َنيِرِب ۡكَت ۡسُم َنوُرُج ۡھ ٦٧ [mustəkbirī́nə bíhī s ə̄́ miṛañ̃-t ə́ hcuṛūūñ║(təhcuṛū́nə)] cümləsi «Onu özünüzə sığışdırmayıb gecələr toplanaraq üz döndərirdiniz» anlamı, NV-də ُت ا ٗرِم َٰس ۦِهِب َنيِرِب ۡكَت ۡسُم َنوُرِجۡھ ٦٨ [mustəkbirī́nə bíhī s ə̄́ mirəñ̃-túhcirūūñ║(tuhcirū́nə)] (burada daha bir r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Onu özünüzə sığışdırmayıb gecələr toplanaraq ağzınıza gələni danışırdınız» məna kəsb edir. 25:67-də AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində, şərt şəklində ۡقَي ْاوُرُت [yä́q ̣̌tuṛū] ( ْاوُرُتۡقَي ۡمَل [ləm̃ yä́q ̣̌tuṛū]) feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: ْاوُرِتۡقُي [yúq ̣̌tirū] (burada r samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( ںورـٮـٯـٮ ). I bab َرَتَق [q ̣ấtäṛa] feili «xəsislik etmək», IV bab َرَتۡقَأ feili [’ä́q ̣̌täṛa] «kasıblaşmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərk ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də ْاوُقَفنَأ ٓاَذِإ َنيِذﱠلٱَو ۡقَي ۡمَلَو ْاوُفِر ۡسُي ۡمَل ْاوُرُت [ṿal-ləẕī́nə ’í ẕə̄ə̄ ’ ə́ ñ̃fäq ̣ū ləm̃ yúsrifū ṿal ə́m̃ yä́q ̣̌tuṛū] «Onlar xərclədikdə nə israfçılıq, nə də xəsislik edərlər» cümləsi NV-də ْاوُقَفنَأ ٓاَذِإ َنيِذﱠلٱَو ُي ۡمَلَو ْاوُفِر ۡسُي ۡمَل ْاوُرِتۡق [ṿal-ləẕī́nə ’í ẕə̄ə̄ə̄ ’ ə́ ñ̃fäq ̣ū ləm̃ yúsrifū ṿal ə́m̃ yúq ̣̌tirū] (burada məddi- münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Onlar xərclədikdə nə israfçılıq edərlər, nə də kasıblaşarlar» kimi qiraət edilir. AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində əmr şəklinin təkində, kişi cinsində ِر ۡسَأَف [fə’ ə́ sri], ِر ۡسَأ [’ ə́ sri] feilləri NV-də I bab َ لﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: ِر ۡس ﭑ َف [f ə́ -sri] ( ِر ۡسٱ ـَف [fə ’ísri]), ِر ۡسٱ [’ísri]. Müshəf fərqi yoxdur ( رـساـٯ , رـسا ). IV bab ىَر ۡسَأ [’əsrā] və I bab َس ىَر [särā] feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «gecə getmək». AH-də ِلۡيﱠلٱ َنﱢم ٖعۡطِقِب َكِلۡھَأِب ِر ۡسَأَف [fə’ ə́ sri bi’ ə́ hlikə biq ̣íṭ̌ʻim̃-m̃ínəl- léyli] (11:81; 15:65), ىِداَبِعِب ِر ۡسَأَف [fə’ ə́ sri biʻib ə̄́ dī] (44:23), ىِداَبِعِب ِر ۡسَأ [’ ə́ sri biʻib ə̄́ dī] (20:77; 26:52) və NV-də ِلۡيﱠلٱ َنﱢم ٖعۡطِقِب َكِلۡھَأِب ِر ۡسﭑَف [f ə́ -sri bi’ ə́ hlikə biq ̣íṭ̌ʻim̃-m̃ínəl-léyli] (11:80; 15:65), ىِداَبِعِب ِر ۡسﭑَف [f ə́ -sri biʻib ə̄́ dī] (44:22), ىِداَبِعِب ِر ۡسٱ [’ísri biʻib ə̄́ dī] (20:76; 26:52) cümlələri eyni məna kəsb edir: «Gecənin bir vaxtında ailənlə birlikdə çıx get», «Və gecə ikən çıx get», «Gecə ikən çıx get». 16:66, 23:21-da AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində I şəxsin cəmində ۡمُكيِق ۡسﱡن [nusq ̣ī́kum̃] feili NV- də I bab َ لَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ۡمُكيِق ۡسﱠن [nəsq ̣ī́kum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـكـٮـٯـسـٮ ). IV bab ىَق ۡسَأ [’əsq ̣â̄] feilinin mənası ilə I bab َس َق ى [säq ̣â̄] feilinin mənası üst- üstə düşür: «içirtmək». «Biz onların qarınlarındakını sizə içirdirik» cümləsi AH-də ۦِهِنوُطُب ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡسﱡن [nusq ̣ī́kum̃-m̃im̃- m̃ə̄ fī buṭū́nihi], َھِنوُطُب ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡسﱡن ا [nusq ̣ī́kum̃-m̃im̃- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 30 – m̃ə̄ fī buṭū́nih ə̄ ] NV-də ﱠن ۦِهِنوُطُب ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡس [nəsq ̣ī́kum̃-m̃im̃- m̃ə̄ fī buṭū́nihi], ﱠن ىِف اﱠمﱢم مُكيِق ۡس ۦِهِنوُطُب [nəsq ̣ī́kum̃-m̃im̃- m̃ə̄ fī buṭū́nih ə̄ ] kimi qiraət edilir. AH-də ـَل ədatı ilə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوﱡلِضُيﱠل [ləyuḍillū́nə] (6:119) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: َنوﱡل ِضَيﱠل [ləyäḍillū́nə] (6:120). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـلـصـٮـل ). IV bab ﱠل َضَأ [’äḍâllə] feili «yoldan çıxarmaq; azdırmaq», I bab ﱠل َض [ḍâllə] «yanılmaq; sapmaq» anlamındadır. AH-də «çoxları»nın ( ا ٗريِثَك ) digərlərini düz yoldan «çıxarılırdığından» ( ﱠل َضَأ ) söhbət getdiyi halda, NV-də «çoxları»nın özlərinin düz yoldan sapdıqlarından ( ﱠل َض) gedir. AH-də ٍۗمۡلِع ِرۡيَغِب مِھِئٓاَوۡھَأِب َنوﱡلِضُيﱠل ا ٗريِثَك ﱠنِإَو [ṿa’íññə kəs̠ī́ṛal-ləyuḍillū́nə bi’əhṿā́ā’ihim̃̃-biğấyri ʻilm̃║] «Şübhəsiz ki, çoxları (şəriəti) bilmədiklərindən nəfslərinin istəklərinə uyaraq (xalqı) düz yoldan azdırarlar» cümləsi NV-də ا ٗريِثَك ﱠنِإَو ٍۗمۡلِع ِرۡيَغِب مِھِئٓاَوۡھَأِب َنوﱡلِضُيﱠل [ṿa’íññə kəs̠ī́rəl-ləyäḍillū́nə bi’əhṿā́āā’ihim̃̃-biğấyri ʻilm̃║] (burada r samitinin incələşməsi, məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Şübhəsiz ki, çoxları (şəriəti) bilmədiklərindən nəfslərinin istəklərinə uyaraq düz yoldan saparlar» kimi qiraət edilir. 10:88-də AH-də ـِل ədatı ilə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində, arzu şəklində ْاوﱡل ِضُيِل [liyuḍíllū] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ْاوﱡل ِضَيِل [liyäḍíllū]. Müshəf fərqi yoxdur ( اوـلـصـٮـل ). IV bab ﱠل َضَأ [’äḍấllə] feili «azdırmaq», I bab ﱠ ل َض [ḍấllə] feili «azmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də ْاوﱡل ِضُيِل اَنﱠبَر َۖكِليِبَس نَع [ṛábbən ə̄ liyuḍíllū ʻañ̃-səbī́- likə] «Ey Rəbbimiz! (İsrail oğullarının insanları) Sənin yolundan azdırmaları üçün?» cümləsi NV-də َيِل اَنﱠبَر ْاوﱡل ِض َۖكِليِبَس نَع [ṛábbən ə̄ liyäḍíllū ʻañ̃-səbī́likə] «Ey Rəbbimiz! Sənin yolundan (İsrail oğullarının) azmaları üçün?» kimi qiraət edilir. AH-də ـَف bağlayıcısı, II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, səbəbiyyət fə-dən ( ءاف ةيببسلا ) sonrakı arzu şəklində ۡمُكَت ِح ۡسُيَف [fəyusḥítəkum̃] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ۡمُكَتَح ۡسَيَف [fəyəsḥátəkum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( ٯ ـ مـكـٮـحـسـٮ ). IV bab َتَح ۡسَأ [’əsḥatə] feili ilə I bab َس َت َح [säḥatə] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «məhv etmək». «Yoxsa O sizi əzabla məhv edər» cümləsi AH-də ٖۖباَذَعِب مُكَتِح ۡسُيَف [fəyus- ḥítəkum̃̃-biʻa ẕə̄́ biñ] (20:61), NV-də َيَف ٖۖباَذَعِب مُكَتَح ۡس [fəyəsḥátəkum̃̃-biʻa ẕə̄́ biñ] (20:60) kimi qiraət edilir. 33:14-də AH-də ـَل ədatı, III şəxsin təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َأ َلَع ۡف [’əf‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində, təkid şəklində اَھ ۡوَت َلآ [lə’ ə̄ tä́uh ə̄ ] feili NV-də I bab َ لَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: اَھ ۡوَتَ َلأ [lə’ətä́uh ə̄ ] (burada məddi-bədəl baş vermir). Müshəf fərqi yoxdur ( لا اـھوـٮ ). IV bab ىَتاَء [’ ə̄́ t ə̄ ] feili «vermək», I bab ىَتَأ [’ ə́ t ə̄ ] feili isə «gəlmək», «etmək» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kon- tekst baxımından xüsusi təsir etmir. AH-də ۡتَل ِخُد ۡوَلَو ْاوُلِئُس ﱠمُث اَھِراَطۡقَأ ۡنﱢم مِھۡيَلَع اَھ ۡوَت َلآ َةَن ۡتِفۡلٱ ا ٗري ِسَي ﱠلاِإ ٓاَھِب ْاوُثﱠبَلَت اَمَو ١٤ [ṿalä́u dúxil ət ʻalé yhim̃-m̃iñ ’äq ̣̌ṭâ̄́rih ə̄ s̠ úm̃m̃ə sú’ilul-fítnətə lə’ ə̄ tä́uhǟ ṿám ə̄ təl ə́ bbəs̠ū bíh ə̄ə̄ ’íll ə̄ yəsī́ṛā║] «Əgər hər tərəfindən üstlərinə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 31 – yüyürülüb onlardan fitnə törətmək istənilsəydi, sözsüz ki, dərhal onu verərlər (istəyi yerinə yetirərlər) və bunda azacıq da olsa yubanmazdılar» cümləsi NV-də ۡتَل ِخُد ۡوَلَو َنﱢم مِھۡيَلَع ْاوُلِئُس ﱠمُث اَھِرا ٜطۡقَا ۡوَتَ َلأ َةَن ۡتِفۡلٱ ا ٗري ِسَي ﱠلاِإ ٓاَھِب ْاوُثﱠبَلَت اَمَو اَھ ١٤ [ṿalä́u dúxil ət ʻalé yhim̃-m̃iñ ’äq ̣̌- ṭǣ́rih ə̄ s̠ úm̃m̃ə sú’ilul-fítnətə lə’ ə̄ tä́uhǟ ṿám ə̄ təl ə́ bbəs̠ū bíh ə̄ə̄ ’íll ə̄ yəsī́ṛā║] (burada zəif saiti infleksiya, məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Əgər hər tərəfindən üstlərinə yüyürülüb onlardan fitnə törətmək istənilsəydi, sözsüz ki, dərhal onu gəlib edərlər və bunda azacıq da olsa yubanmazdılar» kimi qiraət edilir. 68:51-də AH-də ـَل ədatı və II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’ ə́ f‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َكَنوُقِل ۡزُيَل [ləyuzliq ̣ū́nəkə] feili NV-də I bab َلَعَف [f ə́ ‘alə] modelində işlənir: َكَنوُقِل ۡزَيَل [ləyəzliq ̣ū́nəkə]. Müshəf fərqi yoxdur ( لرـٮـل ـكـٮوـٯـ ). IV bab َقَل ۡزَأ [’ ə́ zläq ̣â] feilinin mənası ilə I bab َقِلَز [z ə́liq ̣ â] (yaxud َقَلَز [z ə́ läq ̣â]) feilinin mənası arasında kontekst baxımından fərq yoxdur: «(göz ilə) süzmək (gözləri zilləmək)». «Həqiqətən, kafirlər Qur’anı eşitdikləri zaman az qala səni gözləri ilə yeyələr» cümləsi AH-də َنيِذﱠلٱ ُداَكَي نِإَو ْاوُرَفَك َر ۡكﱢذلٱ ْاوُعِمَس اﱠمَل ۡمِھِر َٰصۡبَأِب َكَنوُقِل ۡزُيَل [ṿa’íỹ-ỹək ə̄́ dul-ləẕī́nə k ə́ fäṛū ləyuzliq ̣ū́nəkə bi’əb̌ṣâ̄́rihim̃ l ə́m̃m̃ə̄ s ə́ miʻuẕ-ẕíkṛa], NV-də ٱ ُداَكَي نِإَو ْاوُرَفَك َنيِذﱠل َيَل ْاوُعِمَس اﱠمَل ۡمِھِرٰـ ٜصۡبَأِب َكَنوُقِل ۡز َر ۡكﱢذلٱ [ṿa’íỹ-ỹək ə̄́ dul-ləẕī́nə k ə́ fäṛū ləyəzliq ̣ū́nəkə bi’əb̌ṣǣ́rihim̃ l ə́m̃m̃ə̄ s ə́ miʻuẕ-ẕíkrə] (burada zəif saiti infleksiya, sayəsində r samitinin incələşməsi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. I bab/V bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə]. V bab feili əsasən II bab feilinin bildirdiyi hərəkətin qayıdışını göstərir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, xəbər şəklində ُ ف َق ۡلَت [t ə́ lq ̣âfu] (7:117; 26:45), I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, şərt şəklində ۡ ف َق ۡلَت [t ə́lq ̣ âf] (20:69) feilləri NV-də V bab َ لﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində işlənir: ُ ف ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfu] (7:116; 26:44), ۡ ف ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âf] (20:68). Müshəf fərqi yoxdur ( ڡـٯـلـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, bu- rada V bab (ikinci [tə]) ـ ـَت [-tə-] prefiksinin ( ُ ف ﱠقَلَتَت [tətəlä́q ̣q ̣âfu] → ُ ف ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfu]) metateza nəticəsində düşümü ilə xəbər şəklində ُ ف ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfu], şərt şəklində ۡ ف ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âf] formalarında qiraət edilir. I bab َ ف ِقَل [läq ̣ifə] feili «tutmaq», V bab َ ف ﱠقَلَت [təlä́q ̣q ̣âfə] «tutmaq; udmaq» anlamındadır. Leksik fərq kifayət qədər böyük görsənsə də, ayənin məna tutumuna xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də َنوُكِفۡأَي اَم ُفَقۡلَت َىِھ اَذِإَف [fə’í ẕə̄ híyə t ə́lq ̣ âfu m ə̄ y ə́ ’fikūūñ║] «Bir də (baxıb gördülər ki, əsa) onların uydurub düzəltdiklərini tutur» və ْآوُعَنَص اَم ۡفَقۡلَت [t ə́lq ̣ âf mǟ ṣấnäʻū] «onların uydurub düzəltdik- lərini tutsun» NV-də َنوُكِفاَي اَم ُفﱠقَلَت َىِھ اَذِإَف [fə’í ẕə̄ híyə təlä́q ̣q ̣âfu m ə̄ y ə̄́ fikūūñ║] (burada [’] səsinin [ə] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir) «Bir də (baxıb gördülər ki) əsa onların uydurub düzəltdiklərini udur» və ْآوُعَنَص اَم ۡفَقۡلَت [t ə́ lq ̣âf mǟ ṣấnäʻū] «onların uydurub düzəltdiklərini udsun» kimi qiraət edilir. AH-də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində ُهُفَط ۡخَتَف [fətäxṭấfuhu] (22:31) feili NV-də V bab َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində işlənir: ُهُفﱠطَخَتَف [fətäxâṭṭấfuhu] (22:29). Müshəf fərqi yoxdur ( هـٯـطـحـٮـٯ ). Qeyd olunmalıdır ki, burada V bab (ikinci Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 32 – [tə]) ـ ـَت [-tə-] prefiksinin ( ُ ف ﱠ ط َ خ َتَت [t ətäxấṭṭâfu] → ُ ف ﱠ ط َ خ َت [täxấṭṭâfu]) metateza nəticəsində düşümü ilə ُهُفﱠطَخَتَف [fətäxâṭṭấfuhu] formasında qiraət edilir. I bab َ ف َ ط َ خ [xấ- ṭâfə] ( َ ف ِ ط َ خ [xấṭifə]) feili «tutub aparmaq», V bab َ ف ﱠ ط َ خ َت [täxấṭṭâfə] feili «altdan tutmaq; qaldırılmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından təsir etmir. AH-də اَمﱠنَأَكَف ِ ﱠﭑِب ۡكِر ۡشُي نَمَو ٖقيِحَس ٖناَكَم ىِف ُحيﱢرلٱ ِهِب ىِوۡھَت ۡوَأ ُرۡيﱠطلٱ ُهُفَط ۡخَتَف ِءٓاَمﱠسلٱ َنِم ﱠرَخ ٣١ [ṿam ə́ ỹ-ỹúşrik bil-l ə̄́ hi f ə́ kə’ ə́ ññəmǟ xấṛṛa mínəs-səm ə̄́ə̄ ’i fətäxṭấfuhuṭ-ṭấyṛu ’ä́u t ə́ hṿī bíhir-rī́ḥu fī mək ə̄́ niñ̃- sä́ḥīīq ̣̌║] «Allaha şərik qoşan kimsə göydən düşən, quşların onu sür’ətlə (caynaqları ilə) tutub apardığı, yaxud küləyin sovurub uzaqlara atdığı bir şeyə bənzər» cümləsi NV-də َخَتَف ِءٓاَمﱠسلٱ َنِم ﱠرَخ اَمﱠنَأَكَف ِ ﱠﭑِب ۡكِر ۡشُي نَمَو ٖقيِحَس ٖناَكَم ىِف ُحيﱢرلٱ ِهِب ىِوۡھَت ۡوَأ ُرۡيﱠطلٱ ُهُفﱠط ٣١ [ṿam ə́ ỹ-ỹúşrik bil-l ə̄́ hi f ə́ kə’ ə́ ññəmǟ xấṛṛa mínəs-səm ə̄́ə̄ə̄ ’i fətäxâṭṭấfuhuṭ-ṭấyru ’ä́u t ə́ hṿī bíhir-rī́ḥu fī mək ə̄́ niñ̃-sä́ḥīīq ̣̌║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Allaha şərik qoşan kimsə göydən düşən, quşların onu sür’ətlə (caynaqları ilə) tutub qaldırdığı, yaxud küləyin sovurub uzaqlara atdığı bir şeyə bənzər» kimi qiraət edilir. I bab/VIII bab: َلَعَف [fə‘alə]/ َلَعَتۡفٱ [’iftə‘alə]. VIII bab feili əsasən I bab feilinin bildirdiyi hərəkətin qayıdışını göstərir. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsiində, əmr (inkar) şəklində ْاوُد ۡعَت [tä́ʻdū] (4:154) feili NV-də VIII bab َلَعَتۡفٱ [’iftə‘alə] modelində işlənir: ْاوﱡدَعَت [täʻáddū] (4:153). Müshəf fərqi yoxdur ( اودـعـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, burada karlıq-cingiltililik əlaməti üzrə reqressiv assimilyasiya hadisəsi ([täʻt ə́ dū] → [täʻd ə́ dū]) nəticəsində metateza baş verir, sait səs assimilyasiya olunmuş qoşa səsin önünə keçir ([täʻd ə́ dū] → [täʻáddū]). Məhz bu hadisələrin baş verməsi sayəsində ىَدَت ۡعِإ [’i‘təd ə̄ ] feilinin indiki-gələcək zamanda ىِدَت ۡعَي [yä‘tədī] forması nəticədə ىﱢدَعَي [yä‘addī] şəklinə düşür və II şəxsin cəmində, kişi cinsiində, əmr (inkar) şəklində ْاوﱡدَعَت [täʻáddū] kimi qiraət edilir. I bab اَدَع ( ودع ) [’ad ə̄ ] feili «həddi aşmaq, həddi keçmək», VIII bab ىَدَت ۡعِإ [’i‘təd ə̄ ] isə «qəsd etmək; təcavüz etmək» mənasındadır. Müşahidə edilən leksik fərq ayənin ümumi mənasına xüsusi təsir göstərmir. AH-də ْاوُد ۡعَت َلا ۡمُھَل اَن ۡلُقَو ِتۡبﱠسلٱ ىِف [ṿaq ̣úln ə̄ l ə́hum̃ l ə̄ tä́ʻdū fis-s ə́b̌ ti] «"Şənbə günü (sərhədlərini) aşmayın (şənbə günü qayda-qanununu pozmayın)!" - dedik» NV-də َلا ۡمُھَل اَن ۡلُقَو ْاوﱡدَعَت ِتۡبﱠسلٱ ىِف [ṿaq ̣úln ə̄ l ə́hum̃ l ə̄ tä́ʻaddū fis-s ə́b̌ ti] «"Şənbə günü (sərhədlərinə) qəsd etməyin (şənbə günü qayda-qanununu pozmayın)!" - dedik». Sezmək olur ki, NV-də «həddi aşmaq» məsələsi daha qabarıq, daha kəskin şəkildə qoyulur. AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən VIII bab َلَعَتۡفِإ [’iftə‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində ۡمُكوُعِبﱠتَي [y əttəbiʻ ū́kum̃] (7:193), III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində ۡمُھُعِبﱠتَي [yəttəbíʻuhum̃] (26:224) feilləri NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: ۡمُكوُعَبۡتَي [y ətbäʻ ū́kum̃] (7:193), ۡمُھُعَبۡتَي [yətbä́ʻuhum̃] (26:223). Müshəf fərqi yoxdur ( مـكوعـٮـٮـٮ , مـھـعـٮـٮـٮ ). VIII bab َعَبﱠتِإ [’ittəbä‘a] feili «ardı ilə getmək; rəhbər tutmaq, riayət etmək; izləmək», I bab َ ع ِبَت [təbi‘a] feili isə «ardı ilə getmək; tabe olmaq; addım-addım izləmək» anlamındadır. Leksik fərqin əmələ gətirdiyi məna Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 33 – fərqi ümumi kontekstə xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də َلا ٰىَدُھ ۡلٱ ىَلِإ ۡمُھوُع ۡدَت نِإَو ۚۡمُكوُعِبﱠتَي [ṿa’íñ̃-təd̆ʻū́hum̃ ’íləl-húd ə̄ l ə̄ yəttəbiʻū́kum̃║] «Siz onları doğru yola dəvət etsəniz, ardınızla getməzlər», َنۥُواَغۡلٱ ُمُھُعِبﱠتَي ُءٓاَرَعﱡشلٱَو ٢٢٤ [ṿaş-şuʻaṛā́ā’u y əttəbíʻuhumul - ğâ̄́ṿūūñ║] «(Müşrik və kafir) şairlərə gəlincə, onların ardı ilə azğınlar gedər» NV-də ُمُھوُع ۡدَت نِإَو ٓۥ َلا ٰى ٜدُھۡلٱ ىَلِإ ۚۡمُكوُعَبۡتَي [ṿa’íñ̃-təd̆ʻū́humūūū ’íləl-húd ə̄ /’íləl-húdǣ l ə̄ y ətbäʻ ū́kum̃║] (burada məddi-sıleyi-mimi cəm , alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Siz onları doğru yola dəvət etsəniz, sizin ardınızla gedib tabe olmazlar», ُءٓاَرَعﱡشلٱَو ُمُھُعَبۡتَي َنۥُواَغۡلٱ ٢٢٣ [ṿaş-şuʻaṛā́āā’u yətbä́ʻuhumul-ğâ̄́ṿūūñ║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «(Müşrik və kafir) şairlərə gəlincə, onların ardı ilə azğınlar gedib tabe olarlar» kimi qiraət edilir [57, 2, 333]. II bab/III bab: َلﱠعَف [fə‘‘alə]/ َلَعاَف [f ə̄ ‘alə]. AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində II şəxsin təkində, kişi cinsində, əmr (inkar) şəklində ۡ رﱢع َ ص ُت [tuṣấʻʻir] (31:18) feili NV-də III bab َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində işlənir: ۡر ِعٰـَ ص ُت [tuṣâ̄́ʻir] (31:17). Müshəf fərqi yoxdur ( رـعـصـٮ ). II bab َرﱠع َص [ṣấʻʻaṛa] feili ilə IV bab َرَع ۡصَأ [’ä́ṣʻaṛa] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «üz çevirmək». «Adamlardan təkəbbürlə üz çevirmə!» cümləsi AH-də ِساﱠنلِل َكﱠدَخ ۡرﱢعَصُت َلاَو [ṿal ə̄́ tu ṣấʻʻir xấddəkə liñ - ñə̄́ si], NV-də َلاَو ۡر ِعٰـَ ص ُت ِساﱠنلِل َكﱠدَخ [ṿal ə̄́ tuṣâ̄́ʻir xấddəkə liñ- ñə̄́ si] kimi qiraət edilir. Fərqin model səciyyəli olduğu qənaətimizlə ər-Racihi də həmfikir olsa da, o, Əbu Əli əl-Farisinin söylədiyi ləhcə fərqi fikri ilə şərik çıxdığını da dilə gətirir. Qeyd olunur ki, NV-də işlənilən III bab feil Hicaz əhlinin, AH-dəki II bab feil isə Bəni Təmim ləhcələrində eyni məna kəsb edir [38, 177; 54, 4, 160]. II bab/IV bab: َلﱠعَف [fə‘‘alə]/ َلَعۡفَأ [’əf‘alə]. AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində ٰىﱠصَو [ṿáṣṣâ̄] (2:132) feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: ٰى ٜص ۡوَأ [’ä́uṣâ̄/’ä́uṣǣ] (2:131). NV-də sözügedən feildə alternativli zəif saiti infleksiya baş verir. Müshəf fərqi var ( ىصو / ىصوا ). ٰىﱠصَو [ṿáṣṣâ̄] feili «təlimat vermək, tövsiyə etmək, sifariş etmək; vəsiyyət yazmaq; vəsiyyət etmək», ٰىَص ۡوَأ [’ä́uṣâ̄] feili isə «vəsiyyət etmək; əmr etmək; tapşırıq vermək; qəyyum təyin etmək» anlamındadır. AH-də ُبوُق ۡعَيَو ِهيِنَب ُمۧـِھ َٰرۡبِإ ٓاَھِب ٰىﱠصَوَو [ṿaṿáṣṣâ̄ bíh ə̄ə̄ ’ib̌ṛāhī́mu bənī́hi ṿayäʻq ̣ū́bu] «İbrahim və Yəqub bunu öz oğlanlarına tapşırdı» cümləsi NV-də َو َأ ُبوُق ۡعَيَو ِهيِنَب ُميِھ َٰرۡبِإ ٓاَھِب ٰى ٜص ۡو [ṿa’ä́uṣâ̄/ṿa’ä́uṣǣ bíh ə̄ə̄ə̄ ’ib̌ṛāhī́mu bənī́hi ṿayäʻq ̣ū́bu] (burada alternativli zəif saiti infleksiya, məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir): «İbrahim və Yəqub bunu öz oğlanlarına vəsiyyət etdi». Bu feillərlə bağlı ət- Təbərinin fikri ilə razılaşmamaq çətindir. O, leksik fərqin olduğunu göstərərək ىﱠصَو feilinin " ع دعب اًدھع مھيلإ دھع دھ " «dönə-dönə tapşırdı», ى َص ۡوَأ feilinin isə " دعب ةيصو ىصوأ ةيصو " «dönə-dönə vəsiyyət etdi» mənalarında işlənməsini bildirir [48, 2, 582-584]. II şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َكَنوُبﱢذَكُي [yukəẕẕibū́nəkə] (6:33) feili NV- də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: َكَنوُبِذ ۡكُي [yukẕibū́nəkə] (6:34). Müshəf fərqi yoxdur ( ـكـٮوـٮدـكـٮ ) . II bab َبﱠذَك [kəẕẕəbə] feili «yalan hesab etmək; təkzib etmək», IV bab َبَذ ۡكَأ [’əkẕəbə] feili isə «yalan danışmağa məcbur etmək; yalanı ifşa etmək, yalanı üzə çıxarmaq; təkzib etmək» mənasındadır. Leksik fərq ayənin ümumi məna- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 34 – sına xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də َي ىِذﱠلٱ َكُنُز ۡحَيَل ۥُهﱠنِإ ُمَل ۡعَن ۡدَق َكَنوُبﱢذَكُي َلا ۡمُھﱠنِإَف ۖ َنوُلوُق [q ̣âd̆ nä́ ʻləmu ’íñ ñəhū ləyäḥzúnukəl-l ə́ ẕī yäq ̣ūlū́ nə ́ fə’íññə hum̃ l ə̄ yukəẕẕibū́nəkə] «Bilirik ki, onların (Quran barəsində) dedikləri söz səni çox kədərləndirir. Həqiqətdə isə onlar səni yalançı hesab etmirlər» cümləsi NV-də ُيَل ۥُهﱠنِإ ُمَل ۡعَن ۡدَق َلا ۡمُھﱠنِإَف ۖ َنوُلوُقَي ىِذﱠلٱ َكُنِز ۡح َكَنوُبِذ ۡكُي [q ̣âd̆ nä́ ʻləmu ’íññəh ū ləyuḥzínukəl-l ə́ ẕī yäq ̣ūlū́ nə ́ fə’íññə hum̃ l ə̄ yukẕibū́nəkə] (burada daha bir feilin bab fərqi müşahidə edilir) «Bilirik ki, onların (Quran barəsində) dedikləri söz səni çox kədərləndirir. Həqiqətdə isə onlar səni yalanlamırlar» kimi qiraət edilir. AH-də 6:64-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində ۡمُكيﱢجَنُي [yunəccī́kum̃] feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: ۡمُكي ِجنُي [yuñ̃cī́kum̃] (6:65). NV-də sözügedən feildə dəyişiklik sayəsində gizlətmə ( ixfa ) hadisəsi baş verir [2, 134-139]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـكـٮـحـٮـٮ ). Həm II bab ٰىﱠجَن [nəcc ə̄ ] (وجن) feili, həm də IV bab َأ ٰى َج ۡن [’ənc ə̄ ] feili «xilas etmək» mənasındadır. Leksik fərq məna fərqinə gətirib çıxar- mır. Belə ki, AH-də ٖب ۡرَك ﱢلُك نِمَو اَھۡنﱢم مُكيﱢجَنُي ُ ﱠٱ ِلُق [q ̣úlil-l ə̄́ hu yunəccī́kum̃-m̃íñhǟ ṿámiñ̃- kúlli kä́ṛbiñ] cümləsi NV-də ٖب ۡرَك ﱢلُك نِمَو اَھۡنﱢم مُكيِجنُي ُ ﱠٱ ِلُق [q ̣úlil-l ə̄́ hu yuñ̃cī́kum̃-m̃íñhǟ ṿámiñ̃-kúlli kä́ṛbiñ] «De: "Sizi ondan xilas edən və hər bir qəmdən qurtaran Allahdır» kimi qiraət edilir. 8:11-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən III şəxsin təkində ۡمُكيﱢشَغُي [yuğâşşī́kum̃] feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində işlənir: ۡمُكي ِش ۡغُي [yuğşī́kum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـكـٮـسـعـٮ ). II bab ٰىﱠشَ غ [ğaşş ə̄ ] feili «örtmək; bürümək; daldırmaq», IV bab ٰىَش ۡغَأ [’äğş ə̄ ] feili isə «qaranlıq olmaq; örtmək; qaranlığa qərq etmək» anlamındadır. Leksik fərqin əmələ gətirdiyi məna fərqi minimaldır. AH-də ٱ ُمُكيﱢشَغُي ۡذِإ ُهۡنﱢم ٗةَنَمَأ َساَعﱡنل [’iẕ yuğâşşī́kumuñ- ñuʻā́sə ’əm ə́ nətəm̃-m̃íñhu] «O vaxt Öz tərəfindən arxayınlıq əlaməti olaraq, O sizi xəfif bir uyğuya daldırmışdı» cümləsi NV-də ُه ۡنﱢم ٗةَنَمَأ َساَعﱡنلٱ ُمُكيِش ۡغُي ۡذِإ [’iẕ yuğşī́kumuñ- ñuʻā́sə ’əm ə́ nətəm̃-m̃íñhu] «O vaxt Öz tərəfindən arxayınlıq əlaməti olaraq, O sizi xəfif bir uyğuya salmışdı» kimi qiraət edilir. III bab/V bab: َلَعاَف [f ə̄ ‘alə]/ َلﱠعَفَت [təf ə́ ‘‘alə]. AH-də III bab َ لَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində ٰـَ ظ ُت َنوُرِھ [tuẓâ̄hiṛū́nə], III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُرِھٰـَظُي [yuẓâ̄hiṛū́nə] feilləri NV-də V bab َلﱠعَفَت [təf ə́ ‘‘alə] modelində işlənir: َنوُرﱠھﱠظَت [täẓẓâhhäṛū́nə], َنوُرﱠھﱠظَي [yäẓẓâhhäṛū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںورـھـطـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, V bab feilində [ẓ] səsi kontaktsız təsiri ilə özündən əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant assimilyasiyaya uğradır: َنوُرﱠھَظَتَت [tətäẓâhhäṛū́nə], َنوُرﱠھَظَتَي [yətäẓâhhäṛū́nə] → َنوُرﱠھَظَظَت [täẓâẓâhhäṛū́nə], َنوُرﱠھَظَظَي [yäẓâẓâhhäṛū́nə] və aralarındakı sait də düşümə məruz qalır: َنوُرﱠھﱠظَت [täẓẓâhhäṛū́nə], َنوُرﱠھﱠظَي [yäẓẓâhhäṛū́nə]. III bab َرَھاَظ [ẓâ̄́häṛa] və V bab َرﱠھَظَت [täẓấhhäṛa] feilləri «zihar etmək» anlamındadır. «O zihar etdiyiniz zövcələrinizi sizə doğma ana etməmişdir» (33:4), «Sizdən öz qadınları ilə zihar edən...» (58:2), «Qadınları ilə zihar edib … » (58:3) cümlə və ifadələri AH-də ىِٔـ ٓ ٰﱠلٱ ُمُكَج َٰو ۡزَأ َلَعَج اَمَو ۚۡمُكِتَٰھﱠمُأ ﱠنُھۡنِم َنوُرِھَٰظُت ٤ [ṿam ə̄́ cä́ ʻalə ’əzṿ ā́cəkumul-l ə̄́ə̄ ’ī tuẓâ̄hiṛū́nə míñhuññə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 35 – ’um̃m̃əh ə̄́tikum̃ ║], مِھِئٓاَسﱢن نﱢم مُكنِم َنوُرِھَٰظُي َنيِذﱠلٱ [’əl-ləẕī́nə yuẓâ̄hiṛū́nə míñ̃kum̃-m̃iñ- ñis ə̄́ə̄ ’ihim̃], ۡمِھِئٓاَسﱢن نِم َنوُرِھَٰظُي َنيِذﱠلٱَو [ṿal-ləẕī́nə yuẓâ̄hiṛū́nə miñ-ñis ə̄́ə̄ ’ihim̃], NV-də اَمَو ﱠظَت ىِٔـ ٓ ٰﱠلٱ ُمُكَج َٰو ۡزَأ َلَعَج ۚۡمُكِتَٰھﱠمُأ ﱠنُھۡنِم َنوُرﱠھ [ṿam ə̄́ cä́ ʻalə ’əzṿ ā́cəkumul-l ə̄́ə̄ə̄ ʾi/’əzṿā́cəkumul-l ə̄́ ʾi täẓẓâhhäṛū́nə míñhuññə ’um̃m̃əh ə̄́tikum̃ ║] (burada ىِٔـٰٓـﱠلٱ [’əl-l ə̄́ə̄ ’ī] nisbi əvəzliyinin qiraəti fərqi müşahidə edilir), مِھِئٓاَسﱢن نﱢم مُكنِم َنوُرﱠھﱠظَي َنيِذﱠلٱ [’əl-ləẕī́nə yäẓẓâhhäṛū́nə míñ̃kum̃-m̃iñ-ñis ə̄́ə̄ə̄ ’ihim̃] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir), ۡمِھِئٓاَسﱢن نِم َنوُرﱠھﱠظَي َنيِذﱠلٱَو [ṿal-ləẕī́nə yäẓẓâhhäṛū́nə miñ-ñis ə̄́ə̄ə̄ ’ihim̃] (burada məddi- müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. III bab/VI bab: َلَعاَف [f ə̄ ‘alə]/ َلَعاَفَت [təf ə̄ ‘alə]. AH-də III bab َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində, şərt şəklində ۡ ط ِقٰـَسُت [tusǟ́q ̣iṭ̌] (19:25) feili NV-də VI bab َلَعاَفَت [təf ə̄ ‘alə] modelində işlənir: ۡ ط َقٰـﱠسَت [təssǟ́q ̣âṭ̌] (19:24). Müshəf fərqi yoxdur ( طـٯـسـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, burada VI bab feilində [s] səsi kontaktsız təsiri ilə özündən əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant assimilyasiyaya uğradır: ۡ ط َقٰـَسَتَت [tətəsǟ́q ̣âṭ̌] → ۡ ط َقٰـَسَسَت [təsəsǟ́q ̣âṭ̌] və aralarındakı sait düşümə məruz qalır: ۡ ط َقٰـﱠسَت [təssǟ́q ̣âṭ̌]. III bab َ ط َقاَس və VI bab َسَت َ ط َقا feilləri arasında məna fərqi yoxdur, ikisi də «bir-birinin ardınca düşmək, tökülmək» anlamındadır. Belə ki, «Xurma ağacını özünə tərəf silkələ, üstünə təzə yetişmiş xurmalar tökülsün!» cümləsi AH-də ۡطِق َٰسُت ِةَل ۡخﱠنلٱ ِع ۡذِجِب ِكۡيَلِإ ٓىﱢزُھَو ا ّٗيِنَج اٗبَطُر ِكۡيَلَع ٢٥ [ṿahúzzīī ’iléyki bicíẕʻiñ-ñä́xləti tusǟ́q ̣iṭ̌ ʻaléyki ṛúṭâbə ñ̃-cəníyy ə̄ ║], NV-də َت ِةَل ۡخﱠنلٱ ِع ۡذِجِب ِكۡيَلِإ ٓىﱢزُھَو ٰﱠس ۡ ط َق ا ّٗيِنَج اٗبَطُر ِكۡيَلَع ٢٤ [ṿahúzzīīī ’iléyki bicíẕʻiñ-ñä́xləti təssǟ́q ̣âṭ̌ ʻaléyki ṛúṭâbəñ̃-cəníyy ə̄ ║] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. IV bab/II bab: َلَعۡفَأ [’əf‘alə]/ َلﱠعَف [fə‘‘alə]. AH-də III şəxsin təsniyəsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində اَمُھَلِدۡبُي [yub̌díləhum ə̄ ] (18:81), III şəxsin təkində formasında, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində ۥُهَلِدۡبُي [yub̌díləhu] (66:5), I şəxsin cəmində bitişən əvəzliklə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində اَنَلِدۡبُي [yub̌dílən ə̄ ] (68:32) feilləri NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: اَمُھَلﱢدَبُي [yubəddíləhum ə̄ ] (18:80), ۥُهَلﱢدَبُي [yubəddíləhu] (66:5), اَنَلﱢدَبُي [yubəddílən ə̄ ] (68:32). Müshəf fərqi yoxdur ( اـمـھـلدـٮـٮ , مـھـلدـٮـٮ , اـٮـلدـٮـٮ ). IV bab َلَدۡبَأ [’əbdələ] və II bab َلﱠدَب [bəddələ] feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «əvəzləmək». «Və istədik ki, Rəbbi onlara onun olduğundan daha təmizi və daha mərhəmətlisi ilə əvəzləsin» cümləsi AH-də ا ٗم ۡحُر َبَرۡقَأَو ٗة ٰوَكَز ُهۡنﱢم ا ٗرۡيَخ اَمُھﱡبَر اَمُھَلِدۡبُي نَأ ٓاَن ۡدَرَأَف ٨١ [fə’äṛád̆n ə̄ə̄ ’əỹ-ỹub̌díləhumǟ ṛábbuhumǟ xấyṛam̃-m̃íñhu zək ə̄́ täṿ̃-ṿ̃a’ä́q ̣̌ṛabä ṛúḥm ə̄ ║], NV-də َبُي نَأ ٓاَن ۡدَرَأَف اَمُھﱡبَر اَمُھَلﱢد ا ٗم ۡحُر َبَرۡقَأَو ٗة ٰوَكَز ُهۡنﱢم ا ٗرۡيَخ ٨١ [fə’äṛád̆n ə̄ə̄ə̄ ’əỹ-ỹubəddíləhumǟ ṛábbuhumǟ xấyrəm̃- m̃íñhu zək ə̄́ täṿ̃-ṿ̃a’ä́q ̣̌ṛabä ṛúḥm ə̄ ║] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir); «Əgər o sizi boşasa, ola bilsin ki, Rəbbi ona sizin olduğunuzdan daha yaxşı zövcələr – müsəlman, mö’min, itaətkar, tövbəkar, ibadət edən, oruc tutan dul qadınlar və bakirə qızlar ilə əvəzləsin!» AH-də نِإ ٓۥُهﱡبَر ٰىَسَع ا ٗراَك ۡبَأَو ٖتَٰبﱢيَث ٖت َٰحِئَٰٓس ٖت َٰدِب َٰع ٍتَٰبِئ ٓ َٰت ٖتَٰتِنَٰق ٖتَٰنِم ۡؤﱡم ٖت َٰمِلۡسُم ﱠنُكنﱢم ا ٗرۡيَخ اًج َٰو ۡزَأ ٓۥُهَلِدۡبُي نَأ ﱠنُكَقﱠلَط ٥ [ʻásǟ ṛábbuhūū ’iñ̃ ̣-ṭâllä́q ̣âkuññə ’əỹ-ỹub̌díləhūū ’əzṿā́cəñ xấyṛam̃-m̃íñ̃kuññə muslim ə̄́tim̃ - Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 36 – m̃u’min ə̄́ tiñ̃ ̣-q ̣â̄nit ə̄́ tiñ̃-t ə̄ə̄ ’ib ə̄́ tiñ ʻābid ə̄́ tiñ̃-s ə̄ə̄ ’iḥā́tiñ̃-s̠əyyib ə̄́ tiṿ̃-ṿ̃a’əb̌kǟ́ṛā║], NV-də َٰتِنَٰق ٖتَٰنِموﱡم ٖت َٰمِل ۡسُم ﱠنُكنﱢم ا ٗرۡيَخ اًج َٰو ۡزَأ ٓۥُهَلﱢدَبُي نَأ ﱠنُكَقﱠلَط نِإ ٓۥُهﱡبَر ٰى ٜسَع ا ٗراَك ۡبَأَو ٖتَٰبﱢيَث ٖت َٰحِئَٰٓس ٖت َٰدِب َٰع ٍتَٰبِئ ٓ َٰت ٖت ٥ [ʻásǟ/ʻásǣ ṛábbuhūūū ’iñ̃ ̣-ṭâḷḷáq ̣âkuññə ’əỹ-ỹubəddíləhūūū ’əzṿā́cəñ xấyrəm̃- m̃íñ̃kuññə muslim ə̄́tim̃ -m̃ūmin ə̄́ tiñ̃ ̣-q ̣â̄nit ə̄́ tiñ̃-t ə̄ə̄ə̄ ’ib ə̄́ tiñ ʻābid ə̄́ tiñ̃-s ə̄ə̄ə̄ ’iḥā́tiñ̃-s̠əyyi- b ə̄́ tiṿ̃-ṿ̃a’əb̌kǟ́ṛā║] (burada alternativli zəif saiti infleksiya, məddi-sileyi-kübranın kəmiyyət fərqi (iki yerdə), l samitinin qalınlaşması, r samitinin incələşməsi, [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi, məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi (iki yerdə) müşahidə edilir); «Ola bilsin ki, Rəbbimiz bizə onun olduğundan daha yaxşısı ilə əvəzləsin» cümləsi AH-də ۡبُي نَأ ٓاَنﱡبَر ٰىَسَع ۡيَخ اَنَلِد ۡنﱢم ا ٗر ٓاَھ [ʻásǟ ṛábbun ə̄ə̄ ’əỹ-ỹub̌dílənǟ xấyṛam̃-m̃íñh ə̄ ], NV-də َبُي نَأ ٓاَنﱡبَر ٰى ٜسَع ۡيَخ اَنَلﱢد ا ٗر ۡنﱢم ٓاَھ [ʻásǟ/ʻásǣ ṛábbun ə̄ə̄ə̄ ’əỹ-ỹubəddílənǟ xấyrəm̃-m̃íñh ə̄ ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya, məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. 10:103-də AH-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində I şəxsin cəmində ِ ج نُن [núñ̃ci] feili NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində işlənir: ﱢ ج َنُن [nun ə́ cci]. Müshəf fərqi yoxdur ( حـٮـٮ ). Hər iki rəvayətdə [iṿu]/[ī] səs dəyişməsi baş verir: ي ِجنُن [núñ̃cī] ( ُو ِجنُن [núñ̃ciṿu]) → ِ ج نُن [núñ̃ci], ُن ي ﱢجَن [nun ə́ ccī] ( ُو ﱢجَنُن [nun ə́ cciṿu]) → ﱢ ج َنُن [nun ə́ cci]. IV bab ىَجۡنَأ (وجن) [’ənc ə̄ ] və II bab ىﱠجَن [nəcc ə̄ ] feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «xilas etmək; qurtarmaq». «Mö’minləri belə xilas etmək Bizə vacibdir» cümləsi AH-də ِلَٰ ذ َك اَنۡيَلَع اًّقَح َك َنيِنِم ۡؤُمۡلٱ ِجنُن ١٠٣ [k əẕə̄́ likä ḥáq ̣q ̣âñ ʻaléyn ə̄ núñ̃cil-mú’minīīñ║], NV-də َنُن اَن ۡيَلَع اًّقَح َكِل َٰذَك ﱢ ج َنيِنِموُمۡلٱ ١٠٣ [k əẕə̄́ likä ḥáq ̣q ̣âñ ʻaléyn ə̄ nun ə́ ccil-mū́minīīñ║] (burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində ُتِبۡثُي [yús̠bitu] (13:39) feili NV-də II bab َلﱠعَف[fə‘‘alə] modelində işlənir: ُتﱢبَثُي [ yus̠ə́ bbitu] (13:40). Müshəf fərqi yoxdur ( ٮـٮـٮـٮ ). IV bab َتَبۡثَأ [’əsbətə] və II bab َتﱠبَ ث [səbbətə] feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «təsdiq etmək; qeyd etmək (yazmaq)». «Allah (həmin kitabdan) istədiyi şeyi pozub məhv edər, istədiyini də yazıb saxlayar» cümləsi AH-də ْاوُح ۡمَي ٓاَشَي اَم ُ ﱠٱ ُۖتِبۡثُيَو ُء [y ə́m̃ ḥuḷ-ḷā́hu m ə̄ y əşə̄́ə̄ ’u ṿayús̠bitu], NV-də ْاوُح ۡمَي َثُيَو ُءٓاَشَي اَم ُ ﱠٱ ۖ ُتﱢب [y ə́m̃ ḥuḷ-ḷā́hu m ə̄ y əşə̄́ə̄ ’u ṿ ayus̠ə́ bbitu] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. IV bab/VI bab: َعۡفَأ َل [’əf‘alə]/ َلَعاَفَت [təf ə̄ ‘alə]. AH-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təsniyəsində, kişi cinsində, arzu şəklində اَحِل ۡصُي [yúṣliḥā] (4:128) feili NV-də VI bab َلَعاَفَت [təf ə̄ ‘alə] modelində işlənir: اَحَلٰـﱠصَي [yäṣṣâ̄́ḷaḥā/yäṣṣâ̄́läḥā] (4:127). Müshəf fərqi yoxdur ( حـلـصـٮ اـ ). Qeyd olunmalıdır ki, VI bab feilində [ṣ] səsi kontaktsız təsiri ilə özündən əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant assimilyasiyaya uğradır: اَحَلاَصَتَي [yətäṣâ̄läḥā] → َصَتَي ا َحَلا [yäṣâṣâ̄läḥā] və aralarındakı sait düşümə məruz qalır: اَحَلاﱠصَي [yäṣṣâ̄läḥā]. NV-də sözügedən feilin tərkibində l samiti həm qalınlaşma, həm də incələşmə ilə qiraət edilə bilər. IV bab َحَل ۡصَأ [’äṣläḥa] feili «barışmaq; barışdırmaq», VI bab َحَلا َ ص َت [täṣâ̄läḥa] feili isə «barışıq əldə etmək» mənasındadır. Müşahidə edilən leksik fərq ayənin ümumi mənasına xüsusi təsir göstərmir. AH-də اَحِل ۡصُي نَأ ٓاَمِھۡيَلَع َحاَنُج َلاَف ا ٗضاَر ۡعِإ ۡوَأ اًزوُشُن اَھِل ۡعَب ۢنِم ۡتَفاَخ ٌةَأَر ۡمٱ ِنِإَو ۚ ا ٗح ۡلُص اَمُھَنۡيَب [ṿa’íni-m̃ṛá’ətuñ xâ̄́fət mim̃̃-bä́ʻlih ə̄ nuşū́zəñ ’ä́u ’iʻṛā́ḍâñ̃-fəl ə̄́ cunǟ́ḥa Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 37 – ʻaléyhim ə̄ə̄ ’əỹ-ỹúṣliḥā b ə́ ynəhumǟ ṣúlḥā║] «Əgər bir qadın öz ərinin qaba rəftarından, yaxud ondan üz çevirməsindən qorxarsa, onların öz aralarında barışıb düzəlişmələrində heç bir günah yoxdur» cümləsi NV-də ِوَا اًزوُشُن اَھِل ۡعَب ۢنِم ۡتَفاَخ ٌةَأَر ۡمٱ ِنِإَو ۚ ا ٗح ۡلُص اَمُھَنۡيَب اَحَلٰـﱠصَي نَأ ٓاَمِھۡيَلَع َحاَنُج َلاَف ا ٗضاَر ۡعِا [ṿa’íni-m̃ṛá’ətuñ xâ̄́fət mim̃̃-bä́ʻlih ə̄ nuşū́zənä́- ṿi-ʻṛā́ḍâñ̃-fəl ə̄́ cunǟ́ḥa ʻaléyhim ə̄ə̄ə̄ ’əỹ-ỹäṣṣâ̄́ḷaḥā/’əỹ-ỹäṣṣâ̄́läḥā b ə́ ynəhumǟ ṣúlḥā║] (burada [’] səsinin düşümü (iki yerdə), məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Əgər bir qadın öz ərinin qaba rəftarından, yaxud ondan üz çevirməsindən qorxarsa, onların aralarında barışığın bərqərar olunmasında heç bir günah yoxdur» kimi qiraət edilir. IV bab/VIII bab: َلَعۡفَأ [’əf‘alə]/ َلَعَتۡفٱ [’iftə‘alə]. AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində َ ع َب ۡتَأَف [fə’ ə́ tbäʻa] (18:85), َعَبۡتَأ [’ ə́ tbä ʻa] (18:89, 18:92) feilləri NV -də VIII bab َلَعَتۡفٱ [’iftə‘alə] modelində işlənir: َ ع َبﱠت ﭑ َف [fə-tt ə́ bäʻa] (18:84), َعَبﱠتٱ [’itt ə́ bäʻa] (18:87, 18:89). Müshəf fərqi yoxdur ( عـٮـٮاـٯ , عـٮـٮا ). IV bab َعَبۡتَأ [’ ə́ tbä ʻa] və VIII bab َعَبﱠتٱ [’itt ə́ bäʻa] feilləri arasında kontekst baxımından məna fərqi yoxdur, ikisi də «(yol) tutub getmək; (yola) çıxmaq» anlamındadır. «O da bir yol tutub getdi» cümləsi AH-də ا ً بَبَس َ ع َب ْ تَأَف ٨٥ [fə’ ə́ tbäʻa s ə́ bəb ə̄ ║], اًبَبَس َعَبۡتَأ ﱠمُث ٨٩ və اًبَبَس َعَبْتَأ ﱠمُث ٩٢ [s̠úm̃m̃ə ’ ə́ tbäʻa s ə́ bəb ə̄ ║], NV-də ا ً بَبَس َ ع َبﱠت ﭑ َف [fə’ ə́ tbäʻa s ə́ bəb ə̄ ║], اًبَبَس َعَبﱠتٱ ﱠمُث və اًبَبَس َعَبﱠتٱ ﱠمُث [s̠úm̃m̃ə-tt ə́ bäʻa s ə́ bəb ə̄ ║] kimi qiraət edilir. V bab/I bab: َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə]/ َلَعَف [fə‘alə]. 37:8-də AH-də V bab َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُعﱠمﱠسَي [yəssəm̃m̃äʻū́nə] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: َنوُعَم ۡسَي [y əsmäʻ ū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـعـمـسـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, V bab feilində [s] səsi kontaktsız təsiri ilə özündən əvvəl gələn açıq hecanın samitini əmələ gəlmə yerinə görə distant assimilyasiyaya uğradır: َنوُعﱠمَسَتَي [yətəsəm̃m̃äʻū́nə] → َنوُعﱠمَسَسَي [yəsəsəm̃m̃äʻū́nə] və aralarındakı sait düşümə məruz qalır: َنوُعﱠمﱠسَي [yəssəm̃m̃äʻū́nə]. V bab َ ع ﱠمَسَت [təsəmmä‘a] feili ilə I bab َ ع ِمَس [səmi‘a] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «eşitmək, qulaq asmaq». «Onlar ali bəzmə qulaq asa bilməz!» cümləsi AH-də َي ﱠلا ٰىَل ۡعَ ۡلأٱ ِ َلإَمۡلٱ ىَلِإ َنوُعﱠمﱠس [l ə̄ yəssəm̃m̃äʻū́nə ’íləl- m ə́ lə’il-’ä́ʻl ə̄ ], NV-də َلاٱ ِ َلإَمۡلٱ ىَلِإ َنوُعَم ۡسَي ﱠلا ٰى ٜ ل ۡع [l ə̄ yəsmäʻū́nə ’íləl-m ə́ lə’ilä́-ʻl ə̄ /’íləl- m ə́ lə’ilä́- ʻlǣ] (burada [’] səsinin dü şümü, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə olunur) kimi qiraət edilir. VI bab/I bab: َلَعاَفَت [təf ə̄ ‘alə]/ َلَعَف [fə‘alə]. VI bab feili əsasən hərəkətin qarşılıqlığını, III bab feilinin bildirdiyi hərəkətin qayıdışını göstərir. AH-də VI bab َلَعاَفَت [təf ə̄ ‘alə] modelində II şəxsin cəmində, kişi cinsində َنو ﱡضٰٓـَحَت [täḥāāāḍḍū́nə] (89:18) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: َنو ﱡضُحَت [täḥuḍḍū́nə] (89:20). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـصـحـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, VI bab feildə ـ ـَت [-tə-] (ikinci [tə]) prefiksinin ( َنو ﱡضآَحَتَت [tətäḥāāāḍḍū́n ə] → َنو ﱡضآَحَت [täḥāāāḍḍū́nə]) metateza nəticə- sində düşümü ilə َنو ﱡضآَحَت [täḥāāāḍḍū́nə] formasında qiraət edilir. VI bab ﱠضاَحَت [täḥā́āāḍḍâ] feili «bir-birini həvəsləndirmək», I bab َ ح ﱠ ض [ḥáḍḍâ] feili isə «həvəsləndirmək» anlamındadır. Leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etməyən çalarlar gətirir. AH-də ِماَعَط ٰىَلَع َنوﱡضَٰٓحَت َلاَو Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 38 – ِنيِك ۡسِمۡلٱ ١٨ [ṿal ə̄́ täḥāāāḍḍū́nä ʻálǟ ṭâʻā́mil-mískīīñ║] «Bir-birinizi kasıbı yedirtməyə həvəsləndirmirsiniz!» NV-də َت َلاَو ِنيِك ۡسِمۡلٱ ِماَعَط ٰىَلَع َنوﱡضُح ٢٠ [ṿal ə̄́ täḥuḍḍū́nä ʻálǟ ṭâʻā́mil-mískīīñ║] «(Aralarınızdakı varlıları) kasıbı yedirtməyə həvəsləndirmirsiz» kimi qiraət edilir. Kateqoriya fərqləri. Feillərin kateqoriyalar üzrə fərqləri onların növ, cins, şəxs, kəmiyyət, şəkil, həmçinin zaman, şəxs və şəkil, növ, cin və şəxs, növ, şəxs və kəmiyyət, növ və şəkil, şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyalar üzrə fərqləri əhatə edir. Növ kateqoriyası üzrə fərqlər. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən növ kateqoriyası ilə bağlı fərqlər feilin bir rəvayətdə məlum, digərində məchul növdə işlənməsi hallarını əhatə edir. «Ölmək» (məchul növdə: «ölmüş olmaq») anlamında I bab تاَم [m ə̄́ tə] ( توم ) feili 3:157 və 158-də AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində ۡمﱡتﱡم [múttum̃] məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: ﱢم ۡمﱡت [míttum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـٮـم ). Rəvayətlərarası növ fərqi ümumi anlama xüsusi təsir göstərmir. Belə ki, AH-də نِئَلَو ِﱠٱ ِليِبَس ىِف ۡمُتۡلِتُق َنوُعَم ۡجَي اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ِ ﱠٱ َنﱢم ٞةَرِف ۡغَمَل ۡمﱡتُم ۡوَأ ١٥٧ [ṿal ə́ ’iñ̃ ̣-q ̣utíltum̃ fī səbī́lil-l ə̄́ hi ’ä́u múttum̃ ləmäğfíṛatum̃-m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyṛum̃-m̃im̃- m̃ə̄ yəčmäʻū́nə] «Əgər Allah yolunda öldürülər və ya (öz ölümünüzlə) ölərsinizsə, Allahın sizi bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, (kafirlərin dünyada) topladıqları şeylərdən daha xeyirlidir», َنوُرَش ۡحُت ِ ﱠٱ ىَلِ َلإ ۡمُتۡلِتُق ۡوَأ ۡمﱡتﱡم نِئَلَو ١٥٨ [ṿal ə́ ’im̃-m̃úttum̃ ’ä́u q ̣utíltum̃ lə’íläḷ-ḷā́hi túḥşäṛūūñ║] «Ölsəniz də, öldürülsəniz də, (axırda) mütləq Allahın hüzuruna toplanacaqsınız!» cümlələri NV-də ِم ۡوَأ ِ ﱠٱ ِليِبَس ىِف ۡمُتۡلِتُق نِئَلَو ِ ﱠٱ َنﱢم ٞةَرِف ۡغَمَل ۡمﱡت َنوُعَم ۡجَت اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ١٥٧ [ṿal ə́ ’iñ̃ ̣-q ̣utíltum̃ fī səbī́lil-l ə̄́ hi ’ä́u míttum̃ ləmäğfírətum̃- m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyrum̃-m̃im̃- m̃ə̄ təčmäʻū́nə] (burada r samitinin incələşməsi (iki yerdə), şəxs fərqi müşahidə edilir) «Əgər Allah yolunda öldürülər və ya (öz ölümünüzlə) ölərsinizsə (ölmüş olarsınızsa), Allahın sizi bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, topladığınız şeylərdən daha xeyirlidir», ﱢم نِئَلَو َنوُرَش ۡحُت ِ ﱠٱ ىَلِ َلإ ۡمُتۡلِتُق ۡوَأ ٓۥُمﱡت ١٥٨ [ṿal ə́ ’im̃-m̃íttumūūū ’ä́u q ̣utíltum̃ lə’íläḷ-ḷā́hi túḥşäṛūūñ║] (burada məddi-sıleyi-mimi- cəm müşahidə edilir) «Ölmüş olsanız da, öldürülsəniz də, (axırda) mütləq Allahın hü- zuruna toplanacaqsınız!» kimi qiraət edilir. «Qurmaq; təsis etmək» (məchul növdə: «qurulmaq; təsis edilmək») anlamında II bab َسﱠسَأ [’ ə́ ssəsə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َسﱠسَأ [’ ə́ ssəsə] (9:109, 109) məlum, NV-də məchul növdə işlənir: ُأ َسﱢس [’ússisə] (9:110, 110). Müshəf fərqi yoxdur ( سـسا ). AH-də ۡنﱠم مَأ ٌرۡيَخ ٍن َٰو ۡضِرَو ِ ﱠٱ َنِم ٰىَوۡقَت ٰىَلَع ۥُهَنَٰيۡنُب َسﱠسَأ ۡنَمَفَأ َٰيۡنُب َسﱠسَأ ۗ َمﱠنَھَج ِراَن ىِف ۦِهِب َراَھۡنﭑَف ٖراَھ ٍفُرُج اَفَش ٰىَلَع ۥُهَن [’ə f ə́ məñ ’ ə́ ssəsə buñy ə̄́ nəhū ʻál ə̄ tä́q ̣̌ṿā mínäḷ-ḷā́hi ṿariḍṿā́niñ xấyṛuñ ’əm̃-m̃əñ ’ ə́ ssəsə buñy ə̄́ nəhū ʻál ə̄ şə́ f ə̄ cúṛufiñ h ə̄́ riñ̃-fə- ñhǟ́ṛa bíhī fī n ə̄́ ri cəh ə́ ññəm̃║] «O halda, onun (dinin, məscidin) Allah qorxusu və rizası üzərində binasını quran kəs daha yaxşıdır, yoxsa onun özü ilə birlikdə cəhənnəm oduna yuvarlanacaq uçmaqda olan bir yerin kənarında binasını quran kəs?!» sual cümləsi NV-də ۥُهُنَٰيۡنُب َسﱢسا نَمَفَأ اَفَش ٰىَلَع ۥُهُنَٰيۡنُب َسﱢسا ُنﱠم مَا ٌرۡيَخ ٍن َٰو ۡضِرَو ِ ﱠٱ َنِم ٰى ٜوۡقَت ٰىَلَع ۗ َمﱠنَھَج ِراٜن ىِف ۦِهِب َراَھۡنﭑَف ٖرا ٜھ ٍفُرُج [’ə f ə́ mənú-ssisə buñy ə̄́ nuhū ʻál ə̄ tä́q ̣̌ṿā/tä́q ̣̌ṿǣ mínäḷ-ḷā́hi ṿariḍṿā́niñ xấyrunə-m̃-m̃ənú-ssisə buñy ə̄́ nuhū ʻál ə̄ şə́ f ə̄ cúṛufiñ hǣ́riñ̃-fə-ñhǟ́ṛa bíhī fī Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 39 – nǣ́ri cəh ə́ ññəm̃║] (burada [’] səsinin düşümü (iki yerdə), alternativli zəif saiti infleksiya, habelə zəif saiti infleksiya (iki yerdə), r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «O halda, onun (dinin, məscidin) kiminsə tərəfindən Allah qorxusu və rizası üzərində qurulmuş binası daha yaxşıdır, yoxsa onun kiminsə tərəfindən özü ilə birlikdə cəhənnəm oduna yuvarlanacaq uçmaqda olan bir yerin kənarında qurulmuş binası?!» kimi qiraət edilir. AH-də məlum növdə ( َسﱠسَأ [’ ə́ ssəsə] – iki yerdə) olan feili xəbərin mübtədası vəzifəsində ْ نَم nisbi əvəzliyi, tamamlıq vəzifəsində isə təsirlik halda َنَٰيۡنُب ۥُه [buñy ə̄́ nəhu] çıxış edir: «onun binasını quran kəs», NV-də isə məchul növdə ( ُأ َسﱢس [’ússisə] – iki yerdə) olan feili-xəbərin mübtədası adlıq halda işlənən ۥُهُنٰـَيۡنُب [buñy ə̄́ nuhu] (iki yerdə): ْ نَم ۥُهُنَٰيۡنُب َسﱢسُأ «kiminsə tərəfindən qurulmuş onun (dinin, məscidin) binası». «Qolları bağlamaq; gəlir əldə etmək; əmanətə xəyanət etmək; bəhrə vermək» anlamında I bab ﱠلَ غ [ğấllə] (لل غ ) feili 3:161-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində ﱠلُغَي [yäğúllə] məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: ﱠلَغُي [yuğấllə]. Müshəf fərqi yoxdur ( لـعـٮ ). Belə ki, AH-dəki ﱟىِبَنِل َناَك اَمَو ۚﱠلُغَي نَأ [ṿám ə̄ k ə̄́ nə linəbíyyiñ ’əỹ-ỹä́ğull║ (’əỹ-ỹäğúllə)] «Heç bir peyğəmbərə əmanətə xəyanət etmək yaraşmaz» cümləsi NV-də ٓىِبَنِل َناَك اَمَو ٍ ء َا ۚﱠلَغُي ن [ṿám ə̄ k ə̄́ nə linəbī́īī’in ə́ -ỹ-ỹúğâll║ (’əỹ- ỹuğấllə)] (burada [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində məddi-müttəsil baş verir), [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Heç bir peyğəmbərə əmanətə xəyanət etmək yaraşdırılmaz» kimi qiraət edilir. «Nazil etmək» (məchul növdə: «nazil olunmaq») anlamında II bab َن َلﱠز [n ə́ zzələ] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َلﱠزَن [n ə́ zzələ] (4:140) məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: َلﱢزُن [núzzilə] (4:139). Müshəf fərqi yoxdur ( لرـٮ ). Belə ki, AH-də ِمَس اَذِإ ۡنَأ ِبَٰتِكۡلٱ ىِف ۡمُكۡيَلَع َلﱠزَن ۡدَقَو ْاوُدُع ۡقَت َلاَف اَھِب ُأَزۡھَت ۡسُيَو اَھِب ُرَف ۡكُي ِ ﱠٱ ِتَٰياَء ۡمُت ۡع ۡمُھَعَم ۚٓۦِهِرۡيَغ ٍثيِدَح ىِف ْاوُضوُخَي ٰىﱠتَح [ṿáq ̣âd̆ n ə́ zz əlä ʻalé ykum̃ fil-kit ə̄́ bi ’əñ ’í ẕə̄ səmíʻtum̃ ’ ə̄ y ə̄́ til- l ə̄́ hi yúkfäṛu bíhǟ ṿayust ə́ hzə’u bíh ə̄ f ə́ l ə̄ tä́q ̣̌ʻudū mä́ʻahum̃ ḥátt ə̄ yäxū́ḍū fī ḥadī́s̠iñ ğấyrih║] «O (Allah), Kitabda sizə nazil etmişdir ki, Allahın ayələrini inkar edildiyini və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman başqa bir söhbətə girişməyənə qədər onlarla (müşriklərlə) bir yerdə əyləşməyin!» cümləsi NV-də ُن ۡدَقَو اَذِا ِنَأ ِبَٰتِكۡلٱ ىِف ۡمُكۡيَلَع َلﱢز ْاوُدُعۡقَت َلاَف اَھِب ُأَزۡھَت ۡسُيَو اَھِب ُرَف ۡكُي ِ ﱠٱ ِتَٰياَء ٓۥُمُت ۡعِمَس ۚٓۦِهِرۡيَغ ٍثيِدَح ىِف ْاوُضوُخَي ٰىﱠتَح ۡمُھَعَم [ṿáq ̣âd̆ núzzilä ʻaléykum̃ fil-kit ə̄́ bi ’əní- ẕə̄ s əmíʻtum ūūū ’ ə̄ə̄ y ə̄́ til-l ə̄́ hi yúkfäṛu bíhǟ ṿayust ə́ hzə’u bíh ə̄ f ə́ l ə̄ tä́q ̣̌ʻudū mä́ʻahum̃ ḥátt ə̄ yäxū́ḍū fī ḥadī́s̠iñ ğấyrih║] (burada [’] səsinin düşümü, məddi-sıleyi-mimi-cəm , həmçinin məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Kitabda sizə (Allah tərəfindən) nazil edilmişdir ki, Allahın ayələrini inkar edildiyini və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman başqa bir söhbətə girişməyənə qədər onlarla (müşriklərlə) bir yerdə əyləşməyin!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aiddir. Allah-taala III şəxsdə AH-də məlum növdə («O (Allah) nazil etdi»), NV-də isə Allah-taala məchul növdə olan feil ilə nəzərdə tutulur: «(Allah tərəfindən) nazil edilmişdir». «Layiq olmaq, haqqı olmaq; üzləşmək» (məchul növdə: «layiq görülmək; məruz qalmaq») anlamında X bab ﱠقَحَت ۡسٱ [’istäḥáq ̣q ̣â] feili AH-də III şəxsin təkində, Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 40 – kişi cinsində ﱠقَحَت ۡسٱ [’istäḥáq ̣q ̣â] (5:107) məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: ﱠق ِحُت ۡسٱ [’ustuḥíq ̣q ̣â] (5:109). Müshəf fərqi yoxdur ( ٯـحـٮـسا ). Belə ki, AH-də ٓ ٰىَلَع َرِثُع ۡنِإَف ِنَٰيَل ۡوَ ۡلأٱ ُمِھۡيَلَع ﱠقَحَت ۡسٱ َنيِذﱠلٱ َنِم اَمُھَماَقَم ِناَموُقَي ِناَرَخأَـَف ا ٗمۡثِإ ٓاﱠقَحَت ۡسٱ اَمُھﱠنَأ [f ə’íñ ʻú s̠iṛa ʻál ə̄ə̄ ’ ə́ ññəhumə-stäḥáq ̣q ̣â̄â̄ ’ís̠məñ̃-fə’ǟxâṛā́ni yäq ̣ūm ə̄́ ni mäq ̣â̄́məhum ə̄ mínəl-ləẕī́nə- stäḥáq ̣q ̣â ʻaléyhimul-’äuləy ə̄́ ni] «Əgər onların günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman onların yerini haqsızlıqla üzləşən daha yaxın olan başqa iki nəfər tutar» cümləsi NV- də ِناَرَخأَـَف ا ٗمۡثِإ ٓاﱠقَحَت ۡسٱ اَمُھﱠنَأ ٰٓىَلَع َرِثُع ۡنِإَف ُت ۡسٱ َنيِذﱠلٱ َنِم اَمُھَماَقَم ِناَموُقَي ِنَٰيَل ۡو َلاٱ ُمِھۡيَلَع ﱠقِح [f ə’íñ ʻú s̠irə ʻál ə̄ə̄ə̄ ’ ə́ ññəhumə-stäḥáq ̣q ̣â̄â̄â̄ ’ís̠məñ̃-fə’ǟǟxâṛā́ni yäq ̣ūm ə̄́ ni mäq ̣â̄́məhum ə̄ mínəl- ləẕī́nə-stuḥíq ̣q ̣â ʻaléyhimulä-uləy ə̄́ ni] (burada r samitinin incələşməsi, məddi-münfəsil (iki yerdə), məddi-bədəlin kəmiyyət fərqləri, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Əgər onların günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman onların yerini haqsızlığa məruz qalmış daha yaxın olan başqa iki nəfər tutar» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil iki şahidə aiddir. AH-də onlar məlum növdə olan («haqsızlıqla üzləşən iki nəfər»), NV-də isə məchul növdə («haqsızlığa məruz qalmış iki nəfər») olan feillə bildirilirlər. «Hidayət etmək; doğru yola salmaq» (məchul növdə: «hidayət olunmaq; doğru yola salınmaq») anlamında I bab feili 16:37-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində ىِدۡھَي [y ə́ hdī] məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: ُي ٰى ٜدۡھ [yúhd ə̄ /yúhdǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىدـھـٮ ). Belə ki, AH-də ۖﱡل ِضُي نَم ىِدۡھَي َلا َ ﱠٱ ﱠنِإَف ۡمُھٰٮَدُھ ٰىَلَع ۡصِر ۡحَت نِإ [’iñ̃-tä́ḥriṣ ʻál ə̄ hud ə̄́hum̃ fə’íññäḷ-ḷā́hə l ə̄ y ə́ hdī məỹ-ỹuḍíllu] «(Ya Rəsulum!) Sən onların doğru yola gəlmə- sini həddindən artıq istəsən də Allah yoldan çıxartdıqlarını (bir daha) doğru yola salmaz!» cümləsi NV-də ُي َلا َ ﱠٱ ﱠنِإَف ۡمُھٰٮ ٜدُھ ٰىَلَع ۡصِر ۡحَت نِإ ۖﱡل ِضُي نَم ٰى ٜدۡھ [’iñ̃-tä́ḥriṣ ʻál ə̄ hud ə̄́hum̃ /hudǣ́hum̃ fə’íññäḷ-ḷā́hə l ə̄ yúhd ə̄ /yúhdǣ məỹ-ỹuḍíllu] (burada daha bir alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «(Ya Rəsulum!) Sən onların doğru yola gəlməsini həddindən artıq istəsən də Allahın yoldan çıxartdıqları (bir daha) doğru yola salınmaz!» kimi qiraət edilir. «Gömmək» (məchul növdə: «gömülmək») anlamında I bab َ ف َس َ خ [xấsəfə] feili 28:82-də AH-də ـَل ədatı III şəxsin təkində, kişi cinsində َ ف َس َ خ َل [läxấsəfə] məlum, NV- də isə məchul növdə işlənir: ُ خ َل َ ف ِس [läxúsifə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ڡ ـسـحـل). Belə ki, َسَخَل اَنۡيَلَع ُ ﱠٱ ﱠنﱠم نَأ ٓ َلا ۡوَل ۖ اَنِ ب َ ف [lä́u l ə̄ə̄ ’əm̃- m̃ə́ ññäḷ-ḷā́hu ʻaléyn ə̄ läxấsəfə bín ə̄ ] «Əgər Allah bizə lütf etməsəydi, yəqin ki, bizi də yerə gömərdi» cümləsi NV-də اَن ۡيَلَع ُ ﱠٱ ﱠنﱠم نَأ ٓ َلا ۡوَل ُ خ َل ۖ اَنِ ب َ ف ِس [lä́u l ə̄ə̄ə̄ ’əm̃- m̃ə́ ññäḷ-ḷā́hu ʻaléyn ə̄ läxúsifə bín ə̄ ] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Əgər Allah bizə lütf etməsəydi, yəqin ki, biz də (Onun tərəfindən) yerə gömülərdik» kimi qiraət edilir. «Çıxmaq; əmələ gəlmək» (məchul növdə: «çıxarılmaq; əmələ gətirilmək») anlamında I bab َ خ َجَر [xấṛacə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində ُجُر ۡخَي [yä́xṛucu] (55:22) məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: ُجَر ۡخُي [yúxṛacu] (55:20; burada r samitinin qalınlaşması müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( حرـحـٮ ). Belə ki, ِم ُجُر ۡخَي ُناَج ۡرَمۡلٱَو ُؤُل ۡؤﱡللٱ اَمُھۡن ٢٢ [yä́xṛucu míñhuməl-lú’lu’u ṿal-mä́ṛc ə̄ə̄ ñ ║ ] «Onlardan (o iki dənizdən, duzlu sudan) inci və mərcan çıxar» cümləsi NV-də ُي ُؤُل ۡؤﱡللٱ اَمُھۡنِم ُجَر ۡخ Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 41 – ُناَج ۡرَمۡلٱَو ٢٠ [yúxricu míñhuməl-lú’lu’u ṿal-mä́ṛc ə̄ə̄ ñ ║ ] «Onlardan (o iki dənizdən, duzlu sudan) inci və mərcan çıxardılar» [1, 55-59; 23, 9, 181-182]. «Keflənmək» (məchul növdə: «kefləndirilmək») anlamında IV bab َفَز ۡنَأ [’ ə́ nzəfə] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُفِزنُي [yuñ̃zifū́nə] (56:19) məlum, NV-də isə məchul növdə işlənir: َزنُي َنوُف [yuñ̃zəfū́nə] (56:22). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـٯرـٮـٮ ). Belə ki, َنوُفِزنُي َلاَو اَھۡنَع َنوُعﱠدَصُي ﱠلا ١٩ [l ə̄ yuṣâddäʻū́nä ʻáñhǟ ṿál ə̄ yúñ̃zifūūñ║ (yuñ̃zifū́nə)] «Ondan başları ağrıdılmaz və keflənməzlər» NV-də ﱠ لا َزنُي َلاَو اَھۡنَع َنوُعﱠدَصُي َنوُف ١٩ [l ə̄ yuṣâddäʻū́nä ʻáñhǟ ṿál ə̄ yúñ̃zəfūūñ║ (yuñ̃zəfū́nə)] «Ondan başları ağrıdılmaz və gicəlləndirilməz» kimi qiraət edilir. Əgər AH-də məlum növdə işlənən feil cənnətdəkilərin içdikləri şərabdan özlərinin keflənməsini bildirirsə, NV-də məchul növdəki feil cənnətdəkilərin içdikləri şərabdan başlarının gicəlləndirilməsini nəzərdə tutur. «Ayırmaq; ayırd etmək» (məchul növdə: «ayırd olunmaq») anlamında I bab َل َ ص َف [fấṣâlə] feili 60:3-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində ُلِصۡفَي [y ə́ fṣilu] məlum, NV-də məchul növdə işlənir: ُلَصۡفُي [yúfṣâlu]. Müshəf fərqi yoxdur ( ـٮ لـصـٯ ). Belə ki, AH-də ۚۡمُكَن ۡيَب ُلِصۡفَي ِةَمَٰيِقۡلٱ َم ۡوَي [yä́uməl-q ̣iy ə̄́ məti y ə́ fṣilu b ə́ ynəkum̃ ║ ] «(Allah) qiyamət günü sizi bir-birinizdən ayıracaqdır!» cümləsi NV-də ِةَمَٰيِقۡلٱ َم ۡوَي ُلَصۡفُي ۚۡمُكَن ۡيَب [yä́uməl-q ̣iy ə̄́ məti yúfṣâlu b ə́ ynəkum̃ ║ ] «Qiyamət günü siz (Allah tərəfindən) bir-bi- rinizdən ayırd olunacaqsınız!» kimi qiraət edilir. Növ fərqi mübtədanın dəyişməsinə gətirib çıxarır: AH-də «(Allah) ayıracaq», NV-də isə «(Allah tərəfindən) ayırd olunacaq(sınız)!». «Dönmək; çıxarmaq» (məchul növdə: «döndərilmək; çıxarılmaq») anlamında I bab ﱠد َص [ṣấddə] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində ْاوﱡدُص [ṣúddū] (13:33), III şəxsin təkində, kişi cinsində ُص ﱠد [ṣúddə] (40:37) məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: َص ْاوﱡد [ṣấddū] (13:34), َص ﱠد [ṣấddə] (40:37). Müshəf fərqi yoxdur ( اودـص , دـص). Belə ki, ْاوُرَفَك َنيِذﱠلِل َنﱢيُز ۡلَب ُھُر ۡكَم ِۗليِبﱠسلٱ ِنَع ْاوﱡدُصَو ۡم [bəl zúyyinə lil-ləẕī́nə k ə́ fäṛū m ə́ kṛuhum̃ ṿaṣúddū ʻánis-s ə́ bīīl║] «Xeyr, kafirlərə öz hiylələri gözəl göstərildi və onlar yoldan döndərildilər», ُصَو ِۚليِبﱠسلٱ ِنَع ﱠد [ṿaṣúddä ʻánis-s ə́ bīīl║] «O (firon), (haqq) yoldan dön- dərildi» cümlələri NV-də ْاوُرَفَك َنيِذﱠلِل َنﱢيُز ۡلَب َصَو ۡمُھُر ۡكَم ِۗليِبﱠسلٱ ِنَع ْاوﱡد [bəl zúyyinə lil-ləẕī́nə k ə́ fäṛū m ə́ kṛuhum̃ ṿaṣấddū ʻánis-s ə́ bīīl║] «Xeyr, kafirlərə öz hiylələri gözəl göstərildi və onlar yoldan döndülər», ﱠدَصَو ِۚليِبﱠسلٱ ِنَع [ṿaṣấddä ʻánis-s ə́ bīīl║] «O (firon), (haqq) yoldan döndü» kimi qiraət edilir. AH-də işlənən məchul növdə feil hər iki ayədə hərəkətin Allah tərəfindən baş verməsini bildirdiyi halda, NV-də məlum növdə birinci ayədə feil kafirlərin özlərinin yoldan dönmələrini, ikinci ayədə fironun özü- nün haqq yoldan çıxmasını bildirir. «Vəsiyyət etmək» (məchul növdə: «vəsiyyət olunmaq») anlamında IV bab ٰىَص ۡوَأ [’ä́uṣâ̄] feili 4:12-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində ٰىَصوُي [yū́ṣâ̄] məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: ِصوُي ى [yū́ṣī]. Müshəf fərqi yoxdur ( ىـصوـٮ ). Belə ki, AH-də ْآوُناَك نِإَف ّٖۚرٓاَضُم َرۡيَغ ٍنۡيَد ۡوَأ ٓاَھِب ٰىَصوُي ٖةﱠيِصَو ِد ۡعَب ۢنِم ِۚثُلﱡثلٱ ىِف ُءٓاَكَرُش ۡمُھَف َكِل َٰذ نِم َرَث ۡكَأ [fə’íñ̃-k ə̄́ nūū ’ ə́ks̠ äṛa miñ̃-ẕ ə̄́ likə fəhúm̃ şuṛak ə̄́ə̄ ’u fis̠-s̠úlus̠i mim̃̃-bä́ʻdi ṿaṣíyyətiỹ- ỹū́ṣâ̄ bíh ə̄ə̄ ’ä́u d ə́ yniñ ğấyṛa múḍâ̄â̄â̄ṛṛ ║ ] «(Vərəsələrə) zərər toxunmadığı halda edi- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 42 – lən vəsiyyətin icrasından və ya borcun ödənilməsindən sonra onların sayı birdən artıq olduqda isə hamısı həmin malın üçdə birinə şərikdir» cümləsi NV-də ْآوُناَك نِإَف نِم َرَث ۡكَأ ِصوُي ٖةﱠيِصَو ِد ۡعَب ۢنِم ِۚثُلﱡثلٱ ىِف ُءٓاَكَرُش ۡمُھَف َكِل َٰذ ۡيَغ ٍنۡيَد ۡوَأ ٓاَھِب ى ّٖۚرٓاَضُم َر [fə’íñ̃-k ə̄́ nūūū ’ ə́ks̠ äṛa miñ̃- ẕ ə̄́ likə fəhúm̃ şuṛak ə̄́ə̄ə̄ ’u fis̠-s̠úlus̠i mim̃̃-bä́ʻdi ṿaṣíyyətiỹ-ỹū́ṣī bíh ə̄ə̄ə̄ ’ä́u d ə́ yniñ ğấyṛa múḍâ̄â̄â̄ṛṛ ║ ] (burada məddi-müttəsil , məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqləri, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «(Vərəsələrə) zərər toxunmadığı halda (ölən şəxsin etdiyi) vəsiyyətin icrasından və ya borcun ödənilməsindən sonra onların sayı birdən artıq olduqda isə hamısı həmin malın üçdə birinə şərikdir». Burada həm AH, həm də NV-də feil vəsiyyət ilə bağlı məsələyə aiddir. Feil AH-də ٓاَھِب ٰىَصوُي ٖةﱠيِصَو «(vəsiyyətdəki) vəsiyyət edilən», NV-də ِصوُي ٖةﱠيِصَو ٓاَھِب ى «(əsasında icra edilən) vəsiyyət» bildirir. «Halal etmək» (məchul növdə: «halal edilmək») anlamında IV bab ﱠلَحَأ [’ä́ḥallə] feili 4:24-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində ﱠل ِحُأ [’uḥíllə] məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: ﱠل َحَأ [’ä́ḥallə]. Müshəf fərqi yoxdur ( لـحا ). AH-də ﱠلِحُأَو ْاوُغَت ۡبَت نَأ ۡمُكِل َٰذ َءٓاَرَو اﱠم مُكَل َۚنيِحِف َٰسُم َرۡيَغ َنيِنِص ۡحﱡم مُكِل َٰو ۡمَأِب [ṿa’uḥíllə l ə́kum̃ -m̃ǟ ṿaṛā́ā’ə ẕə̄́likum̃ ’əñ̃-təb̌tä́ğū bi’əm̃ṿā́likum̃-m̃uḥṣinī́nä ğấyṛa mús ə̄ fiḥīīñ║] «Bunlardan başqaları isə namusla, zinakarlığa yol vermədən, mallarınızı sərf edərək (evlənməniz) sizə halal edildi» cümləsi NV-də ْاوُغَت ۡبَت نَأ ٓۥُمُكِل َٰذ َءٓاَرَو اﱠم مُكَل ﱠلَحَأَو ﱡم مُكِل َٰو ۡمَأِ ب َۚنيِحِف َٰسُم َرۡيَغ َنيِنِص ۡح [ṿa’ä́ḥallə l ə́kum̃ -m̃ǟ ṿaṛā́āā’ə ẕə̄́ likumūūū ’əñ̃-təb̌tä́ğū bi’əm̃ṿā́likum̃-m̃uḥṣinī́nä ğấyrə mús ə̄ fiḥīīñ║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət, məddi-sıleyi-mimi-cəm , r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Bunlardan başqalarını isə namusla, zinakarlığa yol vermədən, mallarınızı sərf edərək (evlənmənizi) sizə halal etdi» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də söhbət evlənmədən getdiyi halda, AH-də məchul növdə feil onun Allah-taala tərəfindən «halal edildiyini», NV-də məlum növdə feil isə evlənməni Allahın «halal etdiyini» bildirir. «Yanılmaq; sapmaq; azmaq» (məchul növdə: «azdırılmaq») anlamında I bab ﱠل َض [ḍấllə] feili 9:37-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində ﱡلَضُي [yuḍấllu] məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: ﱡل ِضَي [yäḍíllu]. Müshəf fərqi yoxdur ( لـصـٮ ). Belə ki, AH-də ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ِهِب ﱡلَضُي ۖ ِرۡفُكۡلٱ ىِف ٞةَداَيِز ُءٓىِسﱠنلٱ اَمﱠنِإ [’íññəməñ-ñəsī́ī’u ziy ə̄́ dətuñ̃- fil-kúfri ́ yuḍấllu bíhil-ləẕī́nə k ə́ fäṛū] «Həqiqətən, (haram ayları) gecikdirmək ancaq küfrü artırmaqdır ki, bununla kafir olanlar (Allah tərəfindən) azdırılır» cümləsi NV- də ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ِهِب ﱡلِضَي ۖ ِرۡفُكۡلٱ ىِف ٞةَداَيِز ﱡيِسﱠنلٱ اَمﱠنِإ [’íññəməñ-ñəsíyyu ziy ə̄́ dətuñ̃-fil-kúfri ́ yäḍíllu bíhil-ləẕī́nə k ə́ fäṛū] (burada [’] səsinin [y] səsi ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir) «Həqiqətən, (haram ayları) gecikdirmək ancaq küfrü artırmaqdır ki, bununla kafir olanlar yoldan sapır» kimi qiraət edilir. «Xoşbəxt olmaq» anlamında I bab َ د ِعَس [sä́ ʻidə ] feili 11:108-də AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində ْاوُدِعُس [súʻidū] məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: ْاوُدِعَس [sä́ʻidū]. Müshəf fərqi yoxdur ( اودـعـس ). Belə ki, AH-də ْاوُدِعُس َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو ِةﱠنَجۡلٱ ىِفَف [ṿa’ ə́m̃m̃ əl-ləẕī́n ə súʻid ū f ə́ fil-c ə́ ññəti] «Xoşbəxt olunmuşlar isə Cənnətdədirlər» cümləsi NV-də َس َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو ْاوُدِع ِةﱠنَجۡلٱ ىِفَف [ṿa’ ə́m̃m̃ əl-ləẕī́nə sä́ʻidū f ə́ fil-c ə́ ññəti] «Xoşbəxt olmuşlar isə Cənnətdədirlər» kimi qiraət edilir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 43 – «Qayıtmaq» (məchul növdə: «qaytarılmaq») anlamında I bab َعَجَر [ṛácä‘a] feili 28:39-cu ayəsində AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində ۡرُي َنوُعَج [yuṛcäʻū́nə] məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: ۡرَي َنوُعِج [yäṛciʻū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـعـحرـٮ ). Belə ki, ۡسٱَو ۡكَت ُجَو َوُھ َرَب َ ۡلأٱ ىِف ۥُهُدوُن ۡر ۡيَغِب ِض ۡلٱ ِر ۡمُھﱠنَأ ْا ٓوﱡنَظَو ﱢقَح ۡيَلِإ ۡرُي َلا اَن َنوُعَج ٣٩ [ṿa- st ə́ kbäṛa húṿa ṿacunū́duhū fil-’ä́ṛḍi biğấyril-ḥáq ̣q ̣i ṿaẓấññūū ’ ə́ ññəhum̃ ’iléyn ə̄ l ə̄ yúṛcäʻūūñ║ (yuṛcäʻū́nə)] «O (firon) və əsgərləri yer üzündə nahaq yerə təkəbbür gös- tərdilər və elə güman etdilər ki, hüzurumuza qaytarılmaycaqlar!» cümləsi NV-də ۡسٱَو ۡكَت َلاٱ ىِف ۥُهُدوُنُجَو َوُھ َرَب ۡر ۡيَغِب ِض ۡلٱ ِر ُمُھﱠنَأ ْآوﱡنَظَو ﱢقَح ٓۥ ۡيَلِإ ۡرَي َلا اَن َنوُعِج ٣٩ [ṿa-st ə́ kbäṛa húṿa ṿacunū́duhū filä́-ṛḍi biğấyril-ḥáq ̣q ̣i ṿaẓấññūūū ’ ə́ ññəhumūūū ’iléyn ə̄ l ə̄ yä́ṛciʻūūñ║ (yäṛciʻū́nə)] (burada [’] səsinin düşümü, məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, məddi- sıleyi-mimi-cəm müşahidə edilir) «O (firon) və əsgərləri yer üzündə nahaq yerə təkəbbür göstərdilər və elə güman etdilər ki, hüzurumuza qayıtmayacaqlar!» kimi qiraət edilir. AH-dəki məchul növdə işlənən feil hərəkətin Allah tərəfindən baş verildiyini (firon və əsgərlərinin Allah tərəfindən qaytarılacaqlarını) nəzərdə tutduğu halda, NV-də məlum növ firon və əsgərlərinin özlərinin qayıtmalarını bildirir. «Sarsılmaq» (məchul növdə: «sarsıdılmaq») anlamında I bab َ ق ِع َص [ṣấ‘iq ̣â] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində َنوُقَع ۡصُي [yuṣʻaq ̣ū́nə] (52:45) məchul, NV-də isə məlum növdə işlənir: َي َنوُقَع ۡص [yäṣʻaq ̣ū́nə] (52:43). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـٯـعـصـٮ ). Belə ki, AH-də ۡرَذَف ْاوُقَٰلُي ٰىﱠتَح ۡمُھ َنوُقَع ۡصُي ِهيِف ىِذﱠلٱ ُمُھَم ۡوَي ٤ ٥ [f əẕä́ ṛhum̃ ḥátt ə̄ yulǟ́q ̣ū yä́uməhumul-l ə́ ẕī fī́hi yúṣʻaq ̣ūūñ║ (yuṣʻaq ̣ū́nə)] «Elə isə sarsıldılacaqları günlərinə qovuşana qədər sən onları tərk et!» cümləsi NV-də ۡرَذَف ْاوُقَٰلُي ٰىﱠتَح ۡمُھ ىِذﱠلٱ ُمُھَم ۡوَي َي ِهيِف َنوُقَع ۡص ٤ ٥ [f əẕä́ ṛhum̃ ḥátt ə̄ yulǟ́q ̣ū yä́uməhumul-l ə́ ẕī fī́hi yä́ṣʻaq ̣ūūñ║ (yäṣʻaq ̣ū́nə)] «Elə isə sarsılacaqları günlərinə qovuşana qədər sən onları tərk et!» kimi qiraət edilir. Cins kateqoriyası üzrə fərqlər. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən cins kateqoriyası ilə bağlı fərqləri feilin bir rəvayətdə kişi, digərində qadın cinsində işlənməsi hallarını əhatə edir. «Olmaq» anlamında I bab َناَك [k ə̄́ nə] AH-də III şəxsin təkində, şərt şəklində ۡنُكَي [y ə́ kuñ] (8:65, 66) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ۡنُكَت [t ə́ kuñ] (8:66, 67). Müshəf fərqi yoxdur ( ںـكـٮ ). Belə ki, «İçərinizdə yüz (səbirli) kişi olsa, min kafirə qalib gələr», «Artıq aranızda yüz səbirli (kişi) olsa, iki yüzə (iki yüz kafirə) qələbə çalar» cümlələri AH-də ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َنﱢم اٗفۡلَأ ْآوُبِل ۡغَي ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَي نِإَو [ṿa’íỹ- ỹə́kum̃ -m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuỹ-ỹä́ğlibūū ’ ə́ lfəm̃-m̃ínəl-ləẕī́nə k ə́ fäṛū], ٞةَرِباَص ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَي نِإَف ِۚنۡيَتَئْاِم ْاوُبِل ۡغَي [fə’íỹ- ỹə́kum̃ -m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuñ̃ ̣-ṣâ̄bíṛatuỹ-ỹä́ğlibū mi’ətéyȳñ║], NV-də isə ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ َنﱢم اٗفۡلَأ ْآوُبِل ۡغَي ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَت نِإَو [ṿa’íñ̃-t ə́kum̃ -m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuỹ-ỹä́ğlibūūū ’ ə́ lfəm̃- m̃ínəl-ləẕī́nə k ə́ fäṛū] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir), نِإَف ِۚنۡيَتَئْاِم ْاوُبِل ۡغَي ٞةَرِباَص ٞةَئْاﱢم مُكنﱢم نُكَت [fə’íñ̃-t ə́ kum̃-m̃íñ̃kum̃-m̃í’ətuñ̃ ̣-ṣâ̄bírətuỹ-ỹä́ğlibū mi’ətéyȳñ║] (burada r samitinin incələşməsi müşahidə olunur) kimi qiraət edilir [50, 727]. AH-də ۡنُكَي feili «səbirli mömin yüz kişi» ilə mənaya görə uzlaşmanı təmin edərək kişi cinsində, NV-də isə qadın cinsində olan ٞة َ ئْ اﱢم («yüz») sözü ilə uzlaşaraq qiraət baş tutur. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 44 – «Sapmaq, yayınmaq, kənara çəkilmək; dönmək» anlamında I bab َغاَز [zǟ́ğâ] AH-də III şəxsin təkində ُغيِزَي [yəzī́ğu] (9:117) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ُغيِزَت [təzī́ğu] (9:118) [14, 193]. Müshəf fərqi yoxdur ( عٮرـٮ ). Belə ki, «Allah bir qismini ürəyi dönmək üzrə ikən Peyğəmbərə, çətin saatda onun arxasında gedən mühacirlərə və ənsara tövbə nəsib etdi» cümləsi AH-də ﱢىِبﱠنلٱ ىَلَع ُ ﱠٱ َباﱠت دَقﱠل ُع ۡلٱ ِةَعاَس ىِف ُهوُعَبﱠتٱ َنيِذﱠلٱ ِراَصنَ ۡلأٱَو َنيِرِجَٰھُمْلٱَو ۡمُھ ۡنﱢم ٖقيِرَف ُبوُلُق ُغيِزَي َداَك اَم ِد ۡعَب ۢنِم ِةَر ۡس [lä́q ̣ât-t ə̄́ bäḷ-ḷā́hu ʻáləñ -ñəbíyyi ṿal-muh ə̄ cirī́nä ṿal-’äñ̃ ̣ṣâ̄́ril-ləẕī́nə-tt əbäʻ ū́hu fī sǟ́ʻatil-ʻúsṛati mim̃̃-bä́ʻdi m ə̄ k ə̄́ də yəzī́ğu q ̣ulū́bu fərī́q ̣im̃-m̃íñhum̃], NV-də isə دَقﱠل ٓىِبﱠنلٱ ىَلَع ُ ﱠٱ َباﱠت ِء َنيِرِجَٰھُمْلٱَو ۡمُھ ۡنﱢم ٖقيِرَف ُبوُلُق ُغيِزَت َداَك اَم ِد ۡعَب ۢنِم ِةَر ۡسُعۡلٱ ِةَعاَس ىِف ُهوُعَبﱠتٱ َنيِذﱠلٱ ِرا ٜصن َلاٱَو [lä́q ̣ât-t ə̄́ bäḷ-ḷā́hu ʻáləñ - ñəbī́īī’i ṿal-muh ə̄ cirī́nä ṿálä-ñ̃ ̣ṣâ̄́ril-ləẕī́nə-tt əbäʻ ū́hu fī sǟ́ʻatil-ʻúsṛati mim̃̃-bä́ʻdi m ə̄ k ə̄́ də yəzī́ğu q ̣ulū́bu fərī́q ̣im̃-m̃íñhum̃] (burada [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində məddi-müttəsil baş verir), [’] səsiniin düşümü müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə işlənməsi məsələsidir. Ayədə işlənən «ürəklər» anlamında ُبوُلُق ismi qeyri-həqiqi qadın cinsinə aiddir və onun uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. NV-də sözügedən feili-xəbər qadın cinsində mübtəda ilə uzlaşır. Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmdə olan sözün kişi cinsində işlənməsi də mümkün hesab olunur [22, 5-6]. «Suvarmaq» (məchul növdə: «suvarılmaq») anlamında I bab ٰىَقَس [’ ə́ sq ̣â̄] feili 13:4-də AH-də III şəxsin təkində, məchul növdə َق ۡسُي ٰى [yúsq ̣â̄] formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ٰى ٜ ق ۡسُت [túsq ̣â̄/túsq ̣ǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـٯـسـٮ ). Belə ki, ۡنﱢم ٞتٰﱠنَجَو ٞت َٰرِو َٰجَتﱡم ٞعَطِق ِض ۡرَ ۡلأٱ ىِفَو ٖبَٰن ۡعَأ ٖدِح َٰو ٖءٓاَمِب ٰىَق ۡسُي ٖناَوۡنِص ُرۡيَغَو ٞناَوۡنِص ٞليِخَنَو ٞع ۡرَزَو [ṿáfil-’ä́ṛḍi q ̣íṭâʻum̃-m̃utəcǟṿiṛā́tuṿ̃- ṿ̃ac əññə̄́tum̃ -m̃iñ ’äʻn ə̄́ biṿ̃-ṿ̃azä́ṛʻuṿ̃-ṿ̃anäxī́luñ̃ ̣-ṣiñṿā́nuṿ̃-ṿ̃ağấyṛu ṣiñṿā́niỹ-ỹúsq ̣â̄ bim ə̄́ə̄ ’iṿ̃-ṿ̃ā́ḥidiñ] «Yer üzündə bir-birinə qonşu qitələr (bölgələr), eyni su ilə suvarılan üzüm bağları, əkinlər, şaxəli-şaxəsiz xurma ağacları vardır» cümləsi NV-də َلاٱ ىِفَو ٓاَمِب ٰىٜق ۡسُت ٖناَوۡنِص ِرۡيَغَو ٖناَوۡنِص ٖليِخَنَو ٖع ۡرَزَو ٖبَٰن ۡعَا نﱢم ٞت ٰﱠنَجَو ٞت َٰرِو َٰجَتﱡم ٞعَطِق ِض ۡر ٖدِح َٰو ٖء [ṿáfilä́- ṛḍi q ̣íṭâʻum̃-m̃utəcǟṿir ə̄́ tuṿ̃-ṿ̃acəñ ñə̄́ tum̃-m̃iñ ’äʻn ə̄́ biṿ̃-ṿ̃azä́ṛʻiṿ̃-ṿ̃anäxī́liñ̃ ̣-ṣiñṿā́niṿ̃- ṿ̃ağấyri ṣiñṿā́niñ̃-túsq ̣â̄/ṣiñṿā́niñ̃-túsq ̣ǣ bim ə̄́ə̄ə̄ ’iṿ̃-ṿ̃ā́ḥidiñ] (burada [’] səsinin düşümü (iki yerdə), r samitinin incələşməsi (iki yerdə), hal fərqləri, məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Yer üzündə bir-birinə qonşu qitələr (bölgələr), eyni su ilə suvarılan üzümlərdən, əkin, şaxəli-şaxəsiz xurma ağaclarından bağlar vardır» kimi qiraət edilir. Həm AH-də kişi cinsində ٰىَق ۡسُي , həm də NV-də qadın cinsində ٰى ٜ ق ۡسُت «bağlar» mənasında ٞ تٰﱠن َ ج ilə uzlaşır, çünki cəmdə olan sözün kişi cinsində uzlaşması məqbul hesab edilir [22, 5-6]. İbn İtiyyə feilin kişi cinsində işlənməsinə haqq qazandıraraq yazır ki, burada َرِكُذ ام ىقْسُي nəzərdə tutulur. «Toplamaq, yerləşdirmək» anlamında IV bab ٰىَب ۡجَأ [’ ə́ čb ə̄ ] feili 28:57-də AH- də III şəxsin təkində, məchul növdə ٰىَب ۡجُي [yúčb ə̄ ] formasnda kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ٰى ٜ ب ۡجُت [túčb ə̄ /túčbǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـٮـحـٮ ). Belə ki, «Məgər Biz onları Özümüzdən bir ruzi olaraq hər yerin meyvələrinin daşınıb gətirildiyi, qorxusuz-xətərsiz bir yerdə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 45 – (Məkkədə) sakin etmədikmi?» cümləsi AH-də ﱢلُك ُت َٰرَمَث ِهۡيَلِإ ٰٓىَب ۡجُي اٗنِماَء اًمَرَح ۡمُھﱠل نﱢكَمُن ۡمَلَوَأ اﱠنُدﱠل نﱢم اٗق ۡزﱢر ٖء ۡىَش [’ä ṿal ə́m̃ num ə́ kkil-l ə́hum̃ ḥáṛaməñ ’ ə̄́ minəỹ-ỹúčb ə̄ə̄ ’iléyhi s̠əmäṛā́tu kúlli şéy’ir-rízq ̣âm̃-m̃il-lədú ññə̄ ], NV-də isə ُھﱠل نﱢكَمُن ۡمَلَوَأ ٖء ۡىَش ﱢلُك ُت َٰرَمَث ِهۡيَلِإ ٰٓىٜب ۡجُت اٗنِما اًمَرَح ۡم اﱠنُدﱠل نﱢم اٗق ۡزﱢر [’ä ṿal ə́m̃ num ə́ kkil-l ə́hum̃ ḥáṛamən ə̄́ə̄ -minəñ̃-túčb ə̄ə̄ə̄ /ḥáṛamən ə̄́ə̄ -minəñ̃- túčbǣǣǣ ’iléyhi s̠əmäṛā́tu kúlli şéyȳ’ir-rízq ̣âm̃-m̃il-lədú ññə̄ ] (burada [’] səsinin düşümü, məddi-bədəl , məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə uzlaşması məsələsidir. Ayədə işlənən ُت َٰو َٰمﱠسلٱ «göylər» sözü, qeyd olunduğu kimi, qeyri-həqiqi qadın cinsinə aiddir və onun feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmdə olan sözün kişi cinsində işlənməsi mümkün hesab olunur [22, 5-6]. «Mənfəət gətirmək; fayda vermək» anlamında I bab َ ع َفَن [n ə́ fäʻa] feili AH-də III şəxsin təkində ُعَفنَي [yəñ̃fä́ʻu] (30:57) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ُعَفنَي [yəñ̃fä́ʻu] (30:56). Müshəf fərqi yoxdur ( عـٯـٮـٮ ). Belə ki, «O gün zalımlara üzrləri heç bir fayda verməz!» cümləsi AH-də نَي ﱠلا ٖذِئَم ۡوَيَف ْاوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ ُعَف ۡمُھُتَرِذ ۡعَم [fəyä́umə’iẕil-l ə̄ y ə́ ñ̃fäʻul-ləẕī́nä ẓấləmū mäʻẕiṛátuhum̃], NV-də isə َنيِذﱠلٱ ُعَفنَت ﱠلا ٖذِئَم ۡوَيَف ْاوُمَلَظ ۡمُھُتَرِذ ۡعَم [fəyä́umə’iẕil-l ə̄ t ə́ ñ̃fäʻul-ləẕī́nä ẓấḷamū mäʻẕir ə́tuhum̃ ] (burada l samiti- nin qalınlaşması, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də sual doğuran feili xəbərin mübtəda ilə əks cinsdə olub uzlaşması məsələsidir. Ayədə işlənən َرِذ ۡعَم ٌة («üzr») ismi qeyri-həqiqi qadın cinsinə aid olduğu üçün uzlaşma həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. «Olmaq» anlamında I bab َناَك [k ə̄́ nə] feili 33:36-cı ayəsində AH-də III şəxsin təkində, arzu şəklində ُكَي و َن [yəkū́nə] formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ُكَت و َن [təkū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ـٮ ںوـك ). Belə ki, «Allah və Peyğəmbəri bir işi hökm etdiyi zaman heç bir mömin kişi və heç bir mömin qadına öz işlərində seçimə yol vermək (öz ixtiyarları ilə ayrı cür hərəkət etmək) yaraşmaz!» cümləsi AH-də َق اَذِإ ٍةَنِم ۡؤُم َلاَو ٖنِم ۡؤُمِل َناَك اَمَو ۗۡمِھِر ۡمَأ ۡنِم ُةَرَيِخۡلٱ ُمُھَل َنوُكَي نَأ اًر ۡمَأ ٓۥُهُلوُسَرَو ُ ﱠٱ ىَض [ṿám ə̄ k ə̄́ nə limú’miniṿ̃-ṿ̃al ə̄́ mu’mínətiñ ’íẕǟ q ̣ấḍâḷ-ḷā́hu ṿaṛasū́luhūū ’ ə́m̃ ṛañ ’əỹ-ỹəkū́nə l ə́ humul-xiyä́ṛatu miñ ’ ə́m̃rihim̃ ║], NV-də isə َلاَو ٖنِموُمِل َناَك اَمَو ٓۥُهُلوُسَرَو ُ ﱠٱ ىَضَق اَذِا ٍةَنِموُم ۗۡمِھِر ۡمَا نِم ُةَرَيِخۡلٱ ُمُھَل َنوُكَت نَا اًر ۡمَأ [ṿám ə̄ k ə̄́ nə limū́miniṿ̃-ṿ̃al ə̄́ mū́mínətiní-ẕǟ q ̣ấḍâḷ-ḷā́hu ṿaṛasū́luhūūū ’ ə́m̃ ṛanə-ñ̃-təkū́nə l ə́ humul-xiyä́ṛatu min ə́ -m̃rihim̃║] (burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi (iki yerdə), [’] səsinin düşümü (üç yerdə), məddi-sıleyi-kübranın kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) kimi qiraət edilir. AH-də sual doğuran feilin müb- təda ilə uzlaşması məsələsidir. Ayədə işlənən ٱ ُةَرَيِخۡل («seçim») ismi qeyri-həqiqi qadın cinsinə aid olduğu üçün uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür [22, 5-6]. «Qaynamaq» anlamında I bab ٰىَلَ غ [ğấl ə̄ ] feili AH-də III şəxsin təkində ىِل ۡغَي [yä́ğlī] (44:45) formasında kişi, NV-də isə qadın cinsində işlənir: ىِل ۡغَت [tä́ğlī] (44:42). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـلـعـٮ ). Belə ki, AH-də ِنوُطُبۡلٱ ىِف ىِل ۡغَي ِلۡھُمۡلﭑَك ٤ ٥ [kəl-múhli yä́ğlī fil-búṭūūñ║] «(Günahkar (kafir) kimsənin yeməyi) ərinmiş mis (yağ) kimi qarınlarda qaynar!» cümləsi NV-də ِنوُطُبۡلٱ ىِف ىِل ۡغَت ِلۡھُمۡلﭑَك ٤٢ [kəl-múhli tä́ğlī fil-búṭūūñ║] Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 46 – «(Zəqqum ağacı) ərinmiş mis (yağ) kimi qarınlarda qaynar!» kimi qiraət edilir. AH- də nəzərdən keçirdiyimiz kişi cinsində olan feil ( ىِل ۡغَي ) öncəki ayədə keçən kişi cinsində ِميِثَ ۡلأٱ ُماَعَط ٤٤ «Günahkar (kafir) kimsənin yeməyi» ُماَعَط («yemək») ilə, NV-də isə mənaya görə uzlaşaraq ىِل ۡغَت qadın cinsində iki ayə öncəki ِموﱡقﱠزلٱ َتَرَجَش «zəqqum ağacı» birləşməsindəki َتَرَجَش («ağac») ilə uzlaşır. «Tökmək, axıtmaq, süzmək; püskürmək» anlamında IV bab ٰىَن ۡمَأ [’ ə́m̃ n ə̄ ] feili AH-də III şəxsin təkində, məchul növdə ٰىَن ۡمُي [yúm̃n ə̄ ] (75:37) formasında kişi, NV- də isə qadın cinsində işlənir: ٰ ى ٜ ن ۡمُت [túm̃nǣ] (75:36; burada zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـٮـمـٮ ). Belə ki, AH-də َلَأ ٰىَن ۡمُي ّٖىِنﱠم نﱢم ٗةَفۡطُن ُكَي ۡم ٣٧ [’ə ləm̃ y ə́ ku núṭ̌fətəm̃-m̃im̃-m̃əníyyiỹ-ỹúm̃n ə̄ ║] «Məgər o axıdılan məni bir qətrə (su, nütfə) deyildimi?» sual cümləsi NV-də ٰى ٜن ۡمُت ّٖىِنﱠم نﱢم ٗةَفۡطُن ُكَي ۡمَلَأ ٣٧ [’ə ləm̃ y ə́ ku núṭ̌- fətəm̃-m̃im̃-m̃əníyyiñ̃-túm̃nǣ║] «Məgər o mənidən axıdılan bir qətrə (su, nütfə) deyildimi?» kimi qiraət edilir. AH-də kişi cinsində feil ﱞي ِنَم («axıdılan məni»), NV-də isə qadın cinsində feil ٌة َف ۡ ط ُن («axıdılan bir qətrə» ilə uzlaşır. «Yaxın olmaq, ərəfəsində olmaq; az qala» anlamında I bab َداَك [k ə̄́ də] AH-də III şəxsin təkində ُداَكَت [tək ə̄́ du] (19:90; 42:5) formasında qadın, NV-də isə kişi cinsində işlənir: ُداَكَي [yək ə̄́ du] (19:91; 42:3). Müshəf fərqi yoxdur ( داـكـٮ ). Belə ki, «...az qaldı ki, göylər» birləşməsi AH-də ُت َٰو َٰمﱠسلٱ ُداَكَت [tək ə̄́ dus-səmǟṿā́tu], NV-də isə ُت َٰو َٰمﱠسلٱ ُداَكَي [yək ə̄́ dus-səmǟṿā́tu] kimi qiraət edilir. NV-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə olması məsələsidir. Ayədə işlənən ُت َٰو َٰمﱠسلٱ «göylər» sözü qeyri-həqiqi qadın cinsinə aid olduğu üçün feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür [22, 5-6]. «Olmaq» anlamında I bab َناَك [k ə̄́ nə] AH-də III şəxsin təkində, şərt şəklində ۡنُكَت [t ə́ kuñ] (4:73) feili qadın, NV-də isə kişi cinsində işlənir: ۡنُكَي [y ə́ kuñ] (4:72). Müshəf fərqi yoxdur ( ںـكـٮ ). Belə ki, «O zaman guya aranızda heç bir dostluq yoxmuş kimi söyləyərlər» cümləsi AH-də ٞةﱠدَوَم ۥُهَنۡيَبَو ۡمُكَنۡيَب ۢنُكَت ۡمﱠل نَأَك ﱠنَلوُقَيَل [ləyäq ̣ūl ə́ ññə kə’ ə́ l-ləm̃ t ə́kum̃̃ -b ə́ ynəkum̃ ṿab ə́ ynəhū mäṿáddətuñ], NV-də isə ٞةﱠدَوَم ۥُهَنۡيَبَو ۡمُكَنۡيَب ۢنُكَي ۡمﱠل نَأَك ﱠنَلوُقَيَل [ləyäq ̣ūl ə́ ññə kə’ ə́ l-ləm̃ y ə́kum̃̃ -b ə́ ynəkum̃ ṿab ə́ ynəhū mäṿáddətuñ] kimi qiraət edilir [46, 3, 89]. Hər iki rəvayətdə sözügedən feilin qadın cinsində olan َم ٌةﱠدَو [mäṿáddətuñ] mübtəda ilə uzlaşması məsələsini əhatə edir. Ərəb dilində qadın cinsi həqiqi və qeyri- həqiqi (məcazi) olmaqla iki növə bölünür. Belə ki, ərəb alimlərinin verdiyi təsnifata əsasən həqiqi qadın cinsi yalnız «doğulmuş», yaxud «yumurtadan çıxmış» nə varsa o, məcazi qadın cinsi isə «doğulmuş», yaxud «yumurtadan çıxmış»lardan kənarda qalan nə varsa odur [40, 82; 49, 115; 50, 520-529; 60, 61-65]. Ayədə işlənən «dostluq» anlamında olan ٌةﱠد َوَم ismi qeyri-həqiqi qadın cinsinə aiddir və onun feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. «Təqdis etmək» anlamında II bab َحﱠبَس [s ə́ bbäḥa] 17:44-də AH-də III şəxsin təkində ُ حﱢبَسُت [tus ə́ bbiḥu] formasında qadın, NV-də isə kişi cinsində işlənir: ُحﱢبَسُي [yus ə́ bbiḥu]. Müshəf fərqi yoxdur ( حـٮـسـٮ ). Belə ki, «Yeddi göy, yer və onlarda olanlar Onu təqdis edir» AH-də ۚﱠنِھيِف نَمَو ُض ۡرَ ۡلأٱَو ُعۡبﱠسلٱ ُت َٰو َٰمﱠسلٱ ُهَل ُحﱢبَسُت [tus ə́ bbiḥu l ə́ hus- səmǟṿā́tus-s ə́b̌ ʻu ṿal-’ä́ṛḍu ṿáməñ̃-fī́hiññ║], NV-də isə ﱠسلٱ ُهَل ُحﱢبَسُي نَمَو ُض ۡر َلاٱَو ُعۡبﱠسلٱ ُت َٰو َٰم Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 47 – ۚﱠنِھيِف [yus ə́ bbiḥu l ə́ hus-səmǟṿā́tus-s ə́b̌ ʻu ṿalä́-ṛḍu ṿáməñ̃-fī́hiññ║] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir). NV-də sual doğuran feilin mübtəda ilə əks cinsdə olması məsələsidir. Ayədə işlənən َٰو َٰمﱠسلٱ ُض ۡرَ ۡلأٱَو ُعۡبﱠسلٱ ُت «yeddi göy, yer» sözləri qeyri-həqiqi qadın cinsinə aid olunduğu üçün feil ilə uzlaşması həm qadın, həm də kişi cinsində mümkündür. Feilin ﱠنِھيِف نَم «onlarda olanlar» ilə uzlaşaraq kişi cinsində işlənməsi də mümkün variant kimi çıxış edə bilər. Ərəb müfəssirləri feilin kişi cinsində işlənməsini «təqdis edənlərin» sayının az olub və sayı az olan ismin həm qadın, həm kişi cinsində uzlaşmasını məqbul hesab edirlər [9; 22, 5-6; 34, 2, 191-192]. «Möhkəmlətmək, qorumaq» anlamında I bab َنَص ۡحَأ [’ä́ḥṣânə] feili AH-də ـِل ədatı və II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, arzu şəklində ۡ حُتِل مُكَن ِ ص [lituḥṣínəkum̃] (21:80) formasında qadın, NV-də isə kişi cinsində işlənir: ِل ُي ۡح مُكَن ِ ص [liyuḥṣínəkum̃] (21:79) [30, 156; 41, 3, 400]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـكـٮـصـحـٮـل ). Belə ki, AH-də ۡمﱠلَعَو ۡنَص ُهَٰن ۡمُكﱠل ٖسوُبَل َةَع ۡحُتِل ۡأَ ب ۢ نﱢم مُكَن ِ ص ۖ ۡمُك ِس [ ṿaʻallə m̃n ə̄́ hu ṣấñʻatə ləb ū́sil-l ə́kum̃ lituḥṣínəkum̃-m̃im̃̃-b ə́ ’sikum̃] «Biz ona zireh sənətini öyrətdik ki, o (sənət), vuruşlarınızda sizi qorusun» cümləsi NV-də ۡمﱠلَعَو ُهَٰن ۡن َص ۡمُكﱠل ٖسوُبَل َةَع ِل ُي ۡح ۡأَ ب ۢ نﱢم مُكَن ِ ص ۖ ۡمُك ِس [ṿa ʻallə m̃n ə̄́ hu ṣấñʻatə ləb ū́sil-l ə́kum̃ liyuḥṣínəkum̃- m̃im̃̃-b ə́ ’sikum̃] «Biz ona zireh sənətini öyrətdik ki, o (zireh), vuruşlarınızda sizi qorusun» kimi qiraət edilir. AH-də budaq cümləsindəki feil baş cümlədəki ٖسوُبَل َةَعۡنَص izafət birləşməsinin qadın cinsində olan I tərəfi َ ة َع ۡن َص, NV-də isə kişi cinsində olan II ilə ٖسوُبَل ilə uzlaşma baş verir. Şəxs kateqoriyası üzrə fərqlər. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən şəxs kateqoriyası ilə bağlı fərqlər feilin bir rəvayətdə II, digərində III şəxsdə işlənməsi hallarını əhatə edir. «Gizlətmək, gizlin saxlamaq» anlamında ٰىَف ۡخَأ [’ä́xf ə̄ ], «elan etmək, aşkar etmək» anlamında َنَل ۡعَأ [’ä́‘lənə] feilləri 27:25-də AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُف ۡخُت [tuxfū́nə], َنوُنِل ۡعُت [tuʻlinū́nə] formalarında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdə işlənir: َنوُف ۡخُي [yuxfū́nə], َنوُنِل ۡعُي [yuʻlinū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـٯـحـٮ , ںوـٮـلـعـٮ ). AH-də اَم ُمَل ۡعَيَو َنوُنِل ۡعُت اَمَو َنوُف ۡخُت ٢٥ [ṿayä́ ʻləmu mə̄ tuxfū́nä ṿám ə̄ túʻlinūūñ║ (tuʻlinū́nə)] «Gizlində və aşkarda etdiklərinizi bilir!», NV-də َنوُنِل ۡعُي اَمَو َنوُف ۡخُي اَم ُمَل ۡعَيَو ٢٥ [ṿayä́ ʻləmu mə̄ yuxfū́nä ṿám ə̄ yúʻlinūūñ║ (yuʻlinū́nə)] «Gizlində və aşkarda (onların) etdiklərini bilir!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Səba əhlinə aiddir. Səba əhli AH-də onlara müraciət olunaraq II şəxsdə («siz»), NV-də isə III şəxsdə («onlar») nəzərdən keçirilirlər. «Etmək» anlamında olan َلِمَع [‘ámilə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُلَم ۡعَت [tä ʻməl ū́nə] (2:85) formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdədir: َنوُلَم ۡعَي [yä ʻməl ū́nə] (2:84). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـلـمـعـٮ ). AH-də َنوُلَم ۡعَت اﱠمَع ٍلِف َٰغِب ُ ﱠٱ اَمَو ٨٥ [ṿamä́ḷ-ḷā́hu biğâ̄́filiñ ʻam̃- m̃ə̄ tä́ ʻməl ūūñ║ (tä ʻməl ū́nə)] «Allah etdiklərinizin heç birindən qafil deyildir!» cümləsi NV-də َنوُلَم ۡعَي اﱠمَع ٍلِف َٰغِب ُ ﱠٱ اَمَو ٨٤ [ṿamä́ḷ-ḷā́hu biğâ̄́filiñ ʻam̃- m̃ə̄ yä́ ʻməl ūūñ║ (yä ʻməl ū́nə)] «Allah etdiklərinin heç birindən qafil deyildir!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən yəhudilərə aid olduğu Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 48 – halda, yəhudilər AH-də onlara xitabən II şəxsin cəmində olan feil ilə («siz»), NV-də isə III şəxsin cəmində («onlar») işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. «Demək» anlamında olan َلاَق [q ̣â̄́lə] ( لوق ) feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُلوُقَت ( لوق ) [täq ̣ūlū́nə] (2:140) formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdədir: َنوُلوُقَي [yäq ̣ūlū́nə] (2:139). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـلوـٯـٮ ). AH-də َليِع َٰم ۡسِإَو َمۧـِھ َٰرۡبِإ ﱠنِإ َنوُلوُقَت ۡمَأ ٰۗىَر َٰصَن ۡوَأ اًدوُھ ْاوُناَك َطاَب ۡسَ ۡلأٱَو َبوُق ۡعَيَو َق َٰح ۡسِإَو [’əm̃ täq ̣ūlū́nə ’íññə ’ib̌ṛāhī́mä ṿa’ismǟʻī́lä ṿa’isḥā́q ̣â ṿayäʻq ̣ū́bä ṿal-’əsbǟ́ṭâ k ə̄́ nū hū́dəñ ’ä́u näṣâ̄́ṛā║] «Yoxsa siz İbrahimin, İsmailin, İshaqın, Yəqubun və onun övladının (nəslinin) yəhudi və ya xaçpərəst ol- duqlarını iddia edirsiniz?» cümləsi NV-də َبوُق ۡعَيَو َق َٰح ۡسِإَو َليِع َٰم ۡسِإَو َميِھ َٰرۡبِإ ﱠنِإ َنوُلوُقَي ۡمَأ َلاٱَو ٰۗى ٜر َٰصَن ۡوَا اًدوُھ ْاوُناَك َطاَب ۡس [’əm̃ yäq ̣ūlū́nə ’íññə ’ib̌ṛāhī́mä ṿa’ismǟʻī́lä ṿa’isḥā́q ̣â ṿayäʻq ̣ū́bä ṿálə-sbǟ́ṭâ k ə̄́ nū hū́dənä́-u näṣâ̄́rǣ║] (burada [’] səsinin düşümü (iki yerdə), zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Yoxsa onlar İbrahimin, İsmailin, İshaqın, Yəqubun və onun övladının (nəslinin) yəhudi və ya xaçpərəst olduqlarını iddia edirlər?» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən kitab əhlinə aid olduğu halda, kitab əhli AH-də II şəxsin cəmində («siz»), NV-də isə III şəxsin cəmində («onlar») işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. «Bacarmaq, imkanında olmaq» anlamında َعاَطَت ۡسِإ [’istäṭâ̄́ʻa] feili 25:19-cu ayəsində AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُعيِطَت ۡسَت [təstäṭīʻū́nə] formasında II şəxsdə, NV- də isə III şəxsdə işlənir: َنوُعيِطَت ۡسَي [yəstäṭīʻū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـعـٮـطـٮـسـٮ ). AH-də ۚا ٗر ۡصَن َلاَو اٗف ۡرَص َنوُعيِطَت ۡسَت اَمَف [f ə́ m ə̄ təstäṭīʻū́nä ṣấṛfäṿ̃-ṿ̃ál ə̄ nä́ṣṛā║] «Artıq siz nə əzabı (özünüzdən) sovuşdurar, nə də (özünüzə) bir kömək edə bilərsiniz!» NV-də اَمَف ۚا ٗر ۡصَن َلاَو اٗف ۡرَص َنوُعيِطَت ۡسَي [f ə́ m ə̄ yəstäṭīʻū́nä ṣấṛfäṿ̃-ṿ̃ál ə̄ nä́ṣṛā║] «Artıq onlar nə əzabı (özlərindən) sovuşdurar, nə də (özlərinə) bir kömək edə bilərlər!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil müşriklərə aiddir. AH-də onlara xitab olaraq müraciət edilir («siz»), NV-də III şəxsdə («onlar») nəzərdən keçirilirlər. «Xatırlamaq; anmaq; düşünmək» anlamında َرﱠكَ ذ َت [tə ẕə́ kkäṛa] feili 40:58-də AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُرﱠكَذَتَت [tətəẕəkkäṛū́nə] formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdə işlənir: َنوُرﱠكَذَتَي [yətəẕəkkäṛū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ـٮ ـٮ ںورـكد ). AH-də َنوُرﱠكَذَتَت اﱠم ٗلايِلَق ٥٨ [q ̣âlī́ləm̃- m̃ə̄ tət əẕə́ kkäṛūūñ║ (tətəẕəkkäṛū́nə)] «Nə az düşünürsünüz!» NV-də َنوُرﱠكَذَتَي اﱠم ٗلايِلَق ٥٨ [q ̣âlī́ləm̃- m̃ə̄ yət əẕə́ kkäṛūūñ║ (yətə- ẕəkkäṛū́nə)] «Nə az düşünürlər!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil müşriklərə aiddir. AH-də müşriklərə müraciət olunaraq II şəxsdə («siz»), NV-də isə müşriklər III şəxsdə («onlar») nəzərdən keçirilirlər. «Etmək» anlamında َلَعَف [fə‘alə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُلَعۡفَت [t əfʻal ū́nə] (42:25) formasında II şəxsdə, NV-də isə III şəxsdə işlənir: َنوُلَعۡفَي [y əfʻal ū́nə] (42:23). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـلـعـٯـٮ ). AH-də َنوُلَعۡفَت اَم ُمَل ۡعَيَو ٢٥ [ṿayä́ ʻləmu mə̄ t ə́ fʻalūūñ║ (t əfʻal ū́nə)] «Sizin nə etdiklərinizi bilir!» NV-də اَم ُمَل ۡعَيَو َنوُلَعۡفَي ٢٥ [ṿayä́ ʻləmu mə̄ y ə́ fʻalūūñ║ (y əfʻal ū́nə)] kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil müşriklərə aiddir. AH-də müşriklərə müraciət olunaraq II şəxsdə («siz»), NV-də III şəxsdə («onlar») kimi nəzərdən keçirilirlər: «Onların nə etdiklərini bilir!». Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 49 – «Çağırmaq, çağırış etmək, dua etmək, tapınmaq; dəvət etmək» anlamında اَعَد [dä́‘ā] feili AH-də III şəxsdə (cəmdə, kişi cinsində) َنوُع ۡدَي [yəd̆ʻū́nə], NV-də isə II şəxsdədir: َنوُع ۡدَت [təd̆ʻū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـعدـٮ ). AH-də ِ ﱠٱ ِنوُد نِم َنوُع ۡدَي َنيِذﱠلٱَو َنوُقَل ۡخُي ۡمُھَو اٗٔـۡيَش َنوُقُل ۡخَي َلا ٢٠ [ṿal-ləẕī́nə yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nil-l ə̄́ hi l ə̄ yäxluq ̣ū́nə şéy’äṿ̃- ṿ̃ahúm̃ yúxläq ̣ūūñ║] «Allahdan qeyri tapındıqları (bütlər) heç bir şey yarada bilməzlər, əksinə, onlar özləri yaradılırlar» (16:20), نِم َنوُع ۡدَي اَم ﱠنَأَو ﱡقَحۡلٱ َوُھ َ ﱠٱ ﱠنَأِب َكِل َٰذ ُل ِطَٰب ۡلٱ َوُھ ۦِهِنوُد [ ẕə̄́ likə bi’ ə́ ññäḷ-ḷā́hə húṿal-ḥáq ̣q ̣u ṿa’ ə́ ññə m ə̄ yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī húṿal- bǟ́ṭilu] «Bu belədir, çünki Allah haqq, Ondan başqa tapındıqları isə batildir» (22:62; 31:30), ٖۚء ۡىَش نِم ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَي اَم ُمَل ۡعَي َ ﱠٱ ﱠنِإ [’íññäḷ-ḷā́hə yä́ ʻləmu mə̄ yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī miñ̃-şeyȳ’║] «Şübhəsiz ki, Allah (onların) Onu qoyub nəyə tapındıqlarını bilir» (29:42), ٍۗء ۡيَشِب َنوُضۡقَي َلا ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَي َنيِذﱠلٱَو [ṿal-ləẕī́nə yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī l ə̄ yäq ̣̌ḍū́nə bişeyȳ’║] «Ondan qeyri tapındıqları (bütlər) heç bir şey hökm edə bilməzlər» (40:20) cümlələri NV-də َنوُقَل ۡخُي ۡمُھَو اٗٔـۡيَش َنوُقُل ۡخَي َلا ِ ﱠٱ ِنوُد نِم َنوُع ۡدَت َنيِذﱠلٱَو ٢٠ [ṿal-ləẕī́nə təd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nil-l ə̄́ hi l ə̄ yäxluq ̣ū́nə şéyȳ’äṿ̃-ṿ̃ahúm̃ yúxläq ̣ūūñ║] (burada məddi- lini-məhmuz müşahidə edilir) «Allahdan qeyri tapındığınız (bütlər) heç bir şey yarada bilməzlər, əksinə, onlar özləri yaradılırlar» (16:20), نِم َنوُع ۡدَت اَم ﱠنَأَو ﱡقَحۡلٱ َوُھ َ ﱠٱ ﱠنَأِب َكِل َٰذ ُل ِطَٰبۡلٱ َوُھ ۦِهِنوُد [ ẕə̄́ likə bi’ ə́ ññäḷ-ḷā́hə húṿal-ḥáq ̣q ̣u ṿa’ ə́ ññə m ə̄ təd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī húṿal- bǟ́ṭilu] «Bu belədir, çünki Allah haqq, Ondan başqa tapındığınız isə batildir» (22:60; 31:29), ٖۚء ۡىَش نِم ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَت اَم ُمَل ۡعَي َ ﱠٱ ﱠنِإ [’íññäḷ-ḷā́hə yä́ ʻləmu mə̄ təd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī miñ̃-şeyȳ’║] «Şübhəsiz ki, Allah Onu qoyub nəyə tapındığınızı bilir» (29:42), َنيِذﱠلٱَو ٍۗء ۡيَشِب َنوُضۡقَي َلا ۦِهِنوُد نِم َنوُع ۡدَت [ṿal-ləẕī́nə yəd̆ʻū́nə miñ̃-dū́nihī l ə̄ yäq ̣̌ḍū́nə bişeyȳ’║] «Ondan qeyri tapındığınız (bütlər) heç bir şey hökm edə bilməzlər» (40:20) kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil öncədən söhbətləri gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə («tapındıqları»), NV-də II şəxsdə («tapındığınız») olan feil ilə bildirilir. «Arzulamaq; axtarmaq; dəridən-qabıqdan çıxmaq; hiylə qurmaq; qəsd etmək; pis yola düşmək» anlamında ٰىَغَ ب [bä́ğâ̄], «qayıtmaq» (məchul növdə: «qaytarılmaq») anlamında َعَجَر [ṛácä’a] feilləri AH-də cəmdə, kişi cinsində, məlum növdə َنوُغ ۡبَي [yəb̌ğū́nə], cəmdə, kişi cinsində, məchul növdə َج ۡرُي َنوُع [yuṛcäʻū́ñə] (3:83) III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: َنوُغ ۡبَت [təb̌ğū́nə], َنوُعَج ۡرُت [tuṛcäʻū́ñə] (3:82). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوــعـٮـٮ , ںوــعـحرـٮ ). AH-də َ ۡلأٱَو ِت َٰو َٰمﱠسلٱ ىِف نَم َمَل ۡسَأ ٓۥُهَلَو َنوُغۡبَي ِ ﱠٱ ِنيِد َرۡيَغَفَأ ِض ۡر َنوُعَج ۡرُي ِهۡيَلِإَو اٗھ ۡرَكَ ا ٗع ۡوَط ٨٣ [’ə fäğấyṛa dī́nil-l ə̄́ hi yəb̌ğū́nä ṿal ə́ hūū ’ ə́ sləmə məñ̃-fis- səmǟṿā́ti ṿal-’ä́ṛḍi ṭấuʻaṿ̃-ṿ̃akä́ṛhäṿ̃-ṿ̃aʻiléyhi yúṛcäʻūūñ║ (yuṛcäʻū́ñə)] «Necə ola bilər ki, onlar (kitab əhli) Allahın dinindən başqa bir din axtarsınlar? Halbuki göylərdə və yerdə olanlar istər-istəməz Ona təslim olmuşlar və onlar (kitab əhli) Onun hüzuruna qaytarılacaqlar» cümlələri NV-də ِت َٰو َٰمﱠسلٱ ىِف نَم َمَل ۡسَأ ٓۥُهَلَو َنوُغۡبَت ِ ﱠٱ ِنيِد َرۡيَغَفَأ ٗھ ۡرَكَو ا ٗع ۡوَط ِض ۡر َلاٱَو َنوُعَج ۡرُت ِهۡيَلِإَو ا ٨٣ [’ə fäğấyrə dī́nil-l ə̄́ hi təb̌ğū́nä ṿal ə́ hūūū ’ ə́ sləmə məñ̃-fis-səmǟṿā́ti ṿalä́-ṛḍi ṭấuʻaṿ̃-ṿ̃akä́ṛhäṿ̃-ṿ̃aʻiléyhi túṛcäʻūūñ║] (burada r samitinin incələşməsi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Necə ola bilər ki, siz (kitab əhli) Allahın dinindən başqa bir din axtarasınız? Halbuki göylərdə və yerdə olanlar istər- istəməz Ona təslim olmuşlar və siz (kitab əhli) Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız» Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 50 – kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də sözügedən feillər kitab əhlinə aiddir, sadəcə kitab əhli AH-də III şəxsdə («onlar»), NV-də II şəxsdə («siz») nəzərdən keçirilir. «Etmək» anlamında َلَعَف [fə‘alə], «gizlətmək; ört-basdır etmək; məhrum etmək» (məchul növdə: «gizlədilmək; ört-basdır olunmaq; məhrum olunmaq») anlamında َرَفَك [k ə́ fäṛa] feilləri 3:115-də AH-də cəmdə, kişi cinsində, məlum növdə, şərt şəklinə salınmış ْاوُلَعۡفَي [y ə́ fʻalū], təkdə, kişi cinsində bitişən əvəzliklə cəmdə, kişi cinsində, məchul növdə ُهوُرَف ۡكُي [yukfäṛū́hu] formalarında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdədir: ْاوُلَعۡفَت [t ə́ fʻalū], ُهوُرَف ۡكُت [tukfäṛū́hu]. Müshəf fərqi yoxdur ( اوـلـعـٯـٮ , هورـٯـكـٮ ). AH-də ْاوُلَعۡفَي اَمَو ُۗهوُرَف ۡكُي نَلَف ٖرۡيَخ ۡنِم [ṿám ə̄ y ə́ fʻalū miñ xấyriñ̃-fəl ə́ ỹ-ỹúkfäṛūūh║ (xấyriñ̃- fəl ə́ ỹ-ỹukfäṛū́hu)] «Onların (kitab əhlinin) yaxşılıq naminə etdikləri işlərdən heç birindən (heç birinin mükafatından) məhrum olunmazlar» cümləsi NV-də ْاوُلَعۡفَت اَمَو ۡنِم ُۗهوُرَف ۡكُت نَلَف ٖرۡيَخ [ṿám ə̄ t ə́ fʻalū miñ xấyriñ̃-fəl ə́ ñ̃-túkfäṛūūh║] «Sizin (kitab əhlinin) yaxşılıq naminə etdiyiniz işlərdən heç birindən (heç birinin mükafatından) məhrum edilməzsiniz». Həm AH, həm də NV-də feillər kitab əhlinə aiddir, sadəcə kitab əhli AH-də III şəxsdə («onlar»), NV-də II şəxsdə («siz») nəzərdən keçirilir. «Qorxutmaq» anlamında olan َأ َرَذۡن [’ ə́ ñ̃ẕäṛa] feili ـِل ədatı ilə işlənən AH-də təkdə, kişi cinsində, arzu şəklində َرِذنُيﱢل [liyúñ̃ẕiṛa] (36:70; 46:12) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: َرِذنُتﱢل [litúñ̃ẕirə] (36:69; 46:11; burada r samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( ردـٮـٮـل ). Belə ki, AH-də اًّيَح َناَك نَم َرِذنُيﱢل َنيِرِف َٰكۡلٱ ىَلَع ُل ۡوَقۡلٱ ﱠقِحَيَو ٧٠ [liyúñ̃ẕiṛa məñ̃-k ə̄́ nä ḥáyyäṿ̃-ṿ̃ayäḥíq ̣q ̣âl-q ̣ ấulu ʻáləl -k ə̄́ firīīñ║] «(Quranın nazil olması) diri olanları qorxutmaq və o deyilən söz kafirlər barəsində gerçək etmək üçündür!», ْاوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ َرِذنُيﱢل اّٗيِبَرَع اًناَسﱢل ٞقﱢدَصﱡم ٞبَٰتِك اَذَٰھَو َنيِنِس ۡحُمۡلِل ٰىَر ۡشُبَو ١٢ [ṿah ə̄́ẕə̄ kit ə̄́bum̃ -m̃uṣấddiq ̣ul-lis ə̄́ n əñ ʻaṛabíyyəl -liyúñ̃ẕiṛal-ləẕī́nä ẓấləmū ṿabúşṛā lil- múḥsinīīñ║] «Bu (Qur’an), (özündən əvvəlki ilahi kitabları) ərəb dilində təsdiq edən, zalımları qorxutmaq və yaxşı əməl sahiblərinə müjdə vermək üçün olan bir Kitabdır!» cümlələri NV-də ٜـكۡلٱ ىَلَع ُل ۡوَقۡلٱ ﱠقِحَيَو اًّيَح َناَك نَم َرِذنُتﱢل َنيِرِفٰـ ٦٩ [litúñ̃ẕirə məñ̃- k ə̄́ nä ḥáyyäṿ̃-ṿ̃ayäḥíq ̣q ̣âl-q ̣ ấulu ʻáləl -kǣfirīīñ║] (burada zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Ki sən (ya Peyğəmbər!) diri olanları qorxudasan və o deyilən söz kafirlər ba- rəsində gerçək olsun!», ﱡم ٞبَٰتِك اَذَٰھَو ْاوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ َرِذنُتﱢل اّٗيِبَرَع اًناَسﱢل ٞقﱢدَص َنيِنِس ۡحُمۡلِل ٰى ٜر ۡشُبَو ١١ [ṿah ə̄́ẕə̄ kit ə̄́bum̃ -m̃uṣấddiq ̣ul-lis ə̄́ n əñ ʻaṛabíyyəl -litúñ̃ẕirəl-ləẕī́nä ẓấḷamū ṿabúşrǣ lil- múḥsinīīñ║] (burada l samitinin qalınlaşması, zəif saiti infleksiya (sayəsində daha bir r samitinin incələşməsi baş verir) müşahidə edilir) «Bu (Qur’an), (özündən əvvəlki ilahi kitabları) ərəb dilində təsdiq edən, zalımları sənin qorxutmağın və yaxşı əməl sahiblərinə müjdə vermək üçün olan bir Kitabdır!» kimi qiraət edilir. Birinci ayədə AH-də sözügedən feil Qurana aid olub III şəxsdə, NV-də isə feil Peyğəmbərə xitabən II şəxsdə işlənir. Şəxslərin fərqi sayəsində mübtəda dəyişir. Belə ki, AH-də III şəxsdə «bu (Qur’an)», NV-də isə II şəxsdə «Peyğəmbər (s.)» mübtəda kimi çıxış edir. «Görmək» anlamında olan ٰىَأَر [ṛá’ ə̄ ] feili AH-də təkdə, kişi cinsində ىَرَي [yäṛā] (2:165) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: ىَرَت [täṛā] (2:164) (NV-də ىَرَت [täṛā] üzərində bu və ya digər səbəbdən vəqf icra edildiyi halda Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 51 – sözügedən feil zəif saiti infleksiya ilə qiraət edilir: ىَرَت [t ə́ rǣ║], nəzərdən qaçmamalıdır ki, infleksiya sayəsində r samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fər- qi yoxdur ( ىرـٮ ). AH-də ْآوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ ىَرَي ۡوَلَو َباَذَعۡلٱ َن ۡوَرَي ۡذِإ ِباَذَع ۡلٱ ُديِدَش َ ﱠٱ ﱠنَأَو ا ٗعيِمَج ِ ﱠ ِ َةﱠوُقۡلٱ ﱠنَأ ١٦٥ [ṿalä́u yä́ṛal-ləẕī́nä ẓấləmūū ’iẕ yäṛáunəl-ʻa ẕə̄́ bə ’ ə́ ññəl-q ̣úṿṿatə lil-l ə̄́ hi cəmī́ʻaṿ̃- ṿ̃a’ ə́ ññäḷ-ḷā́hə şədī́dul-ʻá ẕə̄ə̄b̌ ║] «Zülm edənlər əzabı görəcəkləri zaman bütün qüdrətin Allaha məxsus və Allah əzab verməkdə şıddətli olduğunu kaş görəydilər!» cümləsi NV-də ْآوُمَلَظ َنيِذﱠلٱ ىَرَت ۡوَلَو ِباَذَعۡلٱ ُديِدَش َ ﱠٱ ﱠنَأَو ا ٗعيِمَج ِ ﱠ ِ َةﱠوُقۡلٱ ﱠنَأ َباَذَعۡلٱ َن ۡوَرَي ۡذِإ ١٦٤ [ṿalä́u tä́ṛal-ləẕī́nä ẓấləmūūū ’iẕ yäṛáunəl-ʻa ẕə̄́ bə ’ ə́ ññəl-q ̣úṿṿatə lil-l ə̄́ hi cəmī́ʻaṿ̃- ṿ̃a’ ə́ ññäḷ-ḷā́hə şədī́dul-ʻá ẕə̄ə̄b̌ ║] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Zülm edənlərin əzabı görəcəkləri zaman bütün qüdrətin Allaha məxsus və Allah əzab verməkdə şıddətli olduğunu kaş görəydin!» kimi qiraət edilir. AH-də III şəxsdə işlənən feil «zülm edənlərə» aid olduğu halda, NV-də II şəxs altında «kimsə», yaxud «Peyğəmbər (s.)» nəzərdə tutulur [35, 541]. «Görmək» anlamında olan ٰىَأَر [ṛá’ ə̄ ] feili AH-də 3:13-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə cəmdə, kişi cinsində ۡمُھَن ۡوَرَي [yäṛáunəhum̃] formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: ۡمُھَن ۡوَرَت [täṛáunəhum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـھـٮورـٮ ). AH-də َر ۡخُأَو ِ ﱠٱ ِليِبَس ىِف ُلِتَٰقُت ٞةَئِف ِۚنۡيَعۡلٱ َىۡأَر ۡمِھۡيَلۡثﱢم مُھَن ۡوَرَي ٞةَرِفاَك ٰى [fí’ətuñ̃-tuq ̣â̄́tilu fī səbī́lil-l ə̄́ hi ṿa’úxṛā k ə̄ fíṛatuỹ-ỹäṛáunəhum̃-m̃is̠léyhim̃ ṛá’yəl-ʻaȳȳñ║] «Bunlardan biri Allah yolunda vuruşanlar, digəri isə kafirlər idi; (möminlər kafirlərin) onlardan ikiqat artıq olduqlarını öz gözləri ilə görürdülər» cümləsi NV-də ٰى ٜر ۡخُأَو ِ ﱠٱ ِليِبَس ىِف ُلِتَٰقُت ٞةَئِف ِۚنۡيَعۡلٱ َىۡأَر ۡمِھۡيَلۡثﱢم مُھَن ۡوَرَت ٞةَرِفاَك [fí’ətuñ̃-tuq ̣â̄́tilu fī səbī́lil-l ə̄́ hi ṿa’úxrǣ k ə̄ fírətuñ̃- täṛáunəhum̃-m̃is̠léyhim̃ ṛá’yəl-ʻaȳȳñ║] (burada zəif saiti infleksiya, onun sayəsində r samitinin incələşməsi (iki yerdə) müşahidə edilir) «Bunlardan biri Allah yolunda vuruşanlar, digəri isə kafirlər idi; (siz kafirlərin) özünüzdən ikiqat artıq olduqlarını öz gözləriniz ilə görürdünüz» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən yəhudilərə aid olduğu halda, AH-də yəhudilər onlara xitabən II şəxsdə («siz»), NV-də isə III şəxsdə («onlar») olan feil ilə göstərilir. «Cəm etmək; toplamaq» (məchul növdə: «cəm edilmək; toplanılmaq») anlamında I bab َ ع َم َ ج [c ə́ mä‘a] feili 3:157-də AH-də cəm forması, kişi cinsində َنوُعَم ۡجَي [yəčmäʻū́nə] III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: َنوُعَم ۡجَت [təčmäʻū́nə] işlənir. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـعـمـحـٮ ). AH-də ٞةَرِف ۡغَمَل َنوُعَم ۡجَي اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ِ ﱠٱ َنﱢم ١٥٧ [ləmäğfíṛatum̃-m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyṛum̃-m̃im̃- m̃ə̄ yəčmäʻū́nə] «...Allahın sizi bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, (kafirlərin dünyada) topladıqları şeylərdən daha xeyirlidir» cümləsi NV-də َنوُعَم ۡجَت اﱠمﱢم ٞرۡيَخ ٌةَم ۡحَرَو ِ ﱠٱ َنﱢم ٞةَرِف ۡغَمَل ١٥٧ [ləmäğfírətum̃- m̃ínäḷ-ḷā́hi ṿaṛáḥmətuñ xấyrum̃-m̃im̃- m̃ə̄ təčmäʻū́nə] (burada r samitinin incələşməsi (iki yerdə) müşahidə edilir) «...Allahın sizi bağışlaması və rəhm etməsi şübhəsiz ki, topladığınız şeylərdən daha xeyirlidir» kimi qiraət edilir. Feil AH-də kafirlərə, NV- də iman gətirənlərə aiddir. «Xilas etmək; (bəladan) qurtarmaq» anlamında ٰىَجۡنَأ [’ ə́ ñ̃c ə̄ ] feili AH-də I şəxsin cəmində bitişən əvəzliklə təkdə, kişi cinsində اَنٰٮَجنَأ [’əñ̃c ə̄́ n ə̄ ] (6:63) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: اَنَت ۡيَجنَأ [’əñ̃c ə́ ytən ə̄ ] (6:64). Müshəf Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 52 – fərqi var ( اـٮـٮـحـٮا / اـٮـٮـٮـحـٮا ). AH-də ا ٗع ﱡرَضَت ۥُهَنوُع ۡدَت ِر ۡحَبۡلٱَو ﱢرَبۡلٱ ِت َٰمُلُظ نﱢم مُكيﱢجَنُي نَم ۡلُق ۡنِئﱠل ٗةَيۡفُخَو َنيِرِك ٰﱠشلٱ َنِم ﱠنَنوُكَنَل ۦِهِذَٰھ ۡنِم اَنٰٮَجنَأ ٦٣ [q ̣ul məỹ-ỹunəccī́kum̃-m̃iñ̃ ̣-ẓulum ə̄́ til-b ə́ rri ṿal-bä́ḥri təd̆ʻū́nəhū täḍấṛṛuʻaṿ̃-ṿ̃axúfyətəl-l ə́ ’iñ ’əñ̃c ə̄́ n ə̄ miñ h ə̄́ ẕihī lənəkūn ə́ ññə mínəş- şə̄́ kirīīñ║] «De: "Gizlində (Allaha) dua edib: "Əgər O bizi suyun və qurunun zülmətindən qurtarsa, əlbəttə, şükür edənlərdən olarıq", – deyə yalvardığınız zaman sizləri bunlardan xilas edən kimdir?"» cümləsi NV-də ِر ۡحَبۡلٱَو ﱢرَبۡلٱ ِت َٰمُلُظ نﱢم مُكيﱢجَنُي نَم ۡلُق ۥُهَنوُع ۡدَت َنِئﱠل ٗةَيۡفُخَو ا ٗعﱡرَضَت َنيِرِك ٰﱠشلٱ َنِم ﱠنَنوُكَنَل ۦِهِذَٰھ ۡنِم اَنَتۡيَجنَا ٦٣ [q ̣ul məỹ-ỹunəccī́kum̃-m̃iñ̃ ̣- ẓulum ə̄́ til-b ə́ rri ṿal-bä́ḥri təd̆ʻū́nəhū täḍấṛṛuʻaṿ̃-ṿ̃axúfyətəl-l ə́ ’inə-ñ̃c ə́ ytən ə̄ miñ h ə̄́ ẕihī lənəkūn ə́ ññə mínəş- şə̄́ kirīīñ║] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «De: "Gizlində (Allaha) dua edib: "Əgər Sən bizi suyun və qurunun zülmətindən qurtarsan, əlbəttə, şükür edənlərdən olarıq", – deyə yalvardığınız zaman sizləri bunlardan xilas edən kimdir?"». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aiddir, AH-də Allah-taala III şəxsdə («O»), NV-də II şəxsdə («Sən») olan feillər ilə bildirilir. «Yanmaq; qızdırıb əritmək» anlamında َدَقَو [ṿáq ̣âdə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُدِقوُي [yūq ̣idū́nə] (13:17) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdədir: َنوُدِقوُت [tūq ̣idū́nə] (13:19). Müshəf fərqi yoxdur ( ںودـٯوـٮ ). AH-də ِراﱠنلٱ ىِف ِهۡيَلَع َنوُدِقوُي اﱠمِمَو ۚۥُهُل ۡثﱢم ٞدَبَز ٖعَٰتَم ۡوَأ ٍةَيۡلِح َءٓاَغِتۡبٱ [ṿamím̃- m̃ə̄ yūq ̣idū́nä ʻaléyhi fiñ- ñə̄́ ri-b̌tiğâ̄́â̄’ä ḥílyətiñ ’ä́u mətǟ́ʻiñ̃-z ə́ bədum̃-m̃ís̠luh║] «Bəzək şeyləri və ya əşya düzəltmək məqsədilə od üzərində qızdırıb əritdikləri üstündə də buna bənzər bir köpük vardır» cümləsi NV-də ٖعَٰتَم ۡوَا ٍةَيۡلِح َءٓاَغِتۡبٱ ِراّٜنلٱ ىِف ِهۡيَلَع َنوُدِقوُت اﱠمِمَو ۚۥُهُل ۡثﱢم ٞدَبَز [ṿamím̃- m̃ə̄ tūq ̣idū́nä ʻaléyhi fiñ-ñǣ́ri- b̌tiğâ̄́â̄â̄’ä ḥílyətinä́-u mətǟ́ʻiñ̃-z ə́ bədum̃-m̃ís̠luh║] (burada zəif saiti infleksiya, məddi- müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Bəzək şeyləri və ya əşya düzəltmək məqsədilə od üzərində qızdırıb əritdiyiniz üstündə də buna bənzər bir köpük vardır» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil öncədən söhbətləri gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə («qızdırıb əritdikləri»), NV-də II şəxsdə («qızdırıb əritdiyiniz») kimi nəzərdən keçirilir. 17:42-də «demək» anlamında َلاَق [q ̣â̄́lə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُلوُقَي [yäq ̣ūlū́nə] formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: َنوُلوُقَت [täq ̣ūlū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـلوـٯـٮ ). AH-də ﱠل لُق ِش ۡرَعۡلٱ ىِذ ٰىَلِإ ْا ۡوَغَتۡبﱠلٱ ا ٗذِإ َنوُلوُقَي اَمَك ٞةَھِلاَء ٓۥُهَعَم َناَك ۡو ٗلايِبَس ٤٢ [q ̣ul-läu k ə̄́ nə mä́ʻahūū ’ ə̄ líhətuñ̃-k ə́ m ə̄ yäq ̣ūlū́nə ’íẕəl-lə-b̌tä́ğâu ’íl ə̄ ẕil-ʻáṛşi səbī́l ə̄ ║] «(Ya Rəsulum!) De: "Əgər Allahla yanaşı, (müşriklərin) dedikləri kimi, tanrılar olsa idi, onlar ərş sahibinə (yaxın düşmək, yaxud onunla vuruşmaq üçün) bir yol axtarardılar"» cümləsi NV-də ٗلايِبَس ِش ۡرَعۡلٱ ىِذ ٰىَلِا ْاِوَغَتۡبﱠلٱ ا ٗذِإ َنوُلوُقَت اَمَك ٞةَھِلاَء ٓۥُهَعَم َناَك ۡوﱠل لُق ٤٢ [q ̣ul-läu k ə̄́ nə mä́ʻahūū ’ ə̄ə̄ líhətuñ̃-k ə́ m ə̄ täq ̣ūlū́nə ’íẕəl-lə-b̌tä́ğâṿí-l ə̄ ẕil-ʻáṛşi səbī́l ə̄ ║] (burada məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «(Ya Rəsulum!) De: "Əgər Allahla yanaşı, sizin (müşriklərin) dediyiniz kimi, tanrılar olsa idi, onlar (müşriklər) ərş sahibinə (yaxın düşmək, yaxud onunla vuruşmaq üçün) bir yol axtarardılar"» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə, NV-də II şəxsdə nəzər- dən keçirilirlər. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 53 – «Şərik etmək; şərik qoşmaq» anlamında َكَر ۡشَأ [’ ə́ şṛakə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُكِر ۡشُي [yuşrikū́nə] (27:59) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: َنوُكِر ۡشُت [tuşrikū́nə] (27:61). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـكرـسـٮ ). AH-də اﱠمَأ ٌرۡيَخ ُ ﱠ ٓ ﷲَء َنوُكِر ۡشُي ٥٩ [’ǟǟǟḷ-ḷā́hu xấyṛuñ ’ ə́m̃m̃ə̄ yuşrikū́nə] «Allah yaxşıdır, yoxsa (müşriklərin) Ona şərik qoşduqları (bütlər)?!» cümləsi NV-də َنوُكِر ۡشُت اﱠمَا ٌرۡيَخ ُ ﱠ ٓﷲَء ٥٩ [’ǟǟǟḷ-ḷā́hu xấyrun ə́ - m̃m̃ə̄ tuşrikū́nə] (burada r samitinin incələşməsi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Allah yaxşıdır, yoxsa (siz müşriklərin) Ona şərik qoşduqlarınız (bütlər)?!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH-də müşriklər III şəxsdə («şərik qoşduqları»), NV-də II şəxsdə («şərik qoşduqlarınız») nəzərdən keçirilir. «Dərk etmək» anlamında olan َلَقَع [‘áq ̣âlə] feili cəmdə kişi cinsində AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُلِق ۡعَي [yäʻq ̣ilū́nə] (36:68) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdədir: َنوُلِق ۡعَت [täʻq ̣ilū́nə] (36:67). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـلـٯـعـٮ ). Belə ki, AH-də َنوُلِق ۡعَي َلاَفَأ ٦٨ [’ə f ə́ l ə̄ yä́ʻq ̣ilūūñ║ (yäʻq ̣ilū́nə)] «Məgər dərk etməzlərmi?» cümləsi NV- də َنوُلِق ۡعَت َلاَفَأ ٦٧ [’ə f ə́ l ə̄ tä́ʻq ̣ilūūñ║ (täʻq ̣ilū́nə)] «Məgər dərk etməzsinizmi?» kimi qiraət edilir. Şəxslərin fərqi sayəsində dəyişən mübtəda fərqli sintaktik əlaqələrin yaranması ilə nəticələnir. AH-də «dərk etməzlər» onlar, NV-də isə «dərk etməzsiniz» siz mübtəda kimi nəzərdə tutulur. «Bilmək» anlamında َمِلَع [‘álimə] feili AH-də 43:89-cu ayəsində cəmdə, kişi cinsində َنوُمَل ۡعَي [yäʻləmū́nə] formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: َنوُمَل ۡعَت [tä ʻləm ū́nə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـمـلـعـٮ ). AH-də ٞمَٰلَس ۡلُقَو ۡمُھۡنَع ۡحَف ۡصﭑَف َنوُمَل ۡعَي َف ۡوَسَف ۚ ٨٩ [fä́-ṣfäḥ ʻáñhum̃ ṿaq ̣úl s ə́ l ə̄ə̄m̃ ║ fəsä́ufə yä́ʻləmūūñ║ (yä ʻləm ū́nə)] «Onlardan üz çevir və "Salam!" de. Onlar mütləq biləcəklər!» cümlələri NV-də ۚ ٞمَٰلَس ۡلُقَو ۡمُھۡنَع ۡحَف ۡصﭑَف َنوُمَل ۡعَت َف ۡوَسَف ٨٩ [fä́-ṣfäḥ ʻáñhum̃ ṿaq ̣úl s ə́ l ə̄ə̄m̃ ║ fəsä́ufə tä́ ʻləm ūūñ║ (täʻləmū́nə)] «Onlardan üz çevir və "Salam!" de. (De:) "Siz mütləq biləcəksiniz!"» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən müşriklərə aiddir, sadəcə AH- də müşriklər III şəxsdə («biləcəklər»), NV-də II şəxsdə («biləcəksiniz») kimi nəzərdən keçirilir. «Ad çəkmək, danışmaq; xatırlamaq; öyüd almaq» anlamında َرَكَذ [ ẕə́ käṛa] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində َنوُرُك ۡذَي [yəẕkuṛū́nə] (74:56) formasında III şəxsdə, NV-də isə II şəxsdə işlənir: ۡ ذ َت َنوُرُك [təẕkuṛū́nə] (74:55). Müshəf fərqi yoxdur ( ںورـكدـٮ ). AH- də ُۚﱠٱ َءٓاَشَي نَأ ٓ ﱠلاِإ َنوُرُك ۡذَي اَمَو [ṿám ə̄ yəẕkuṛū́nə ’íll ə̄ə̄ ’əỹ- ỹəşə̄́ə̄ ’äḷ-ḷāāh║] «Bununla belə, Allah istəməsə, əsla öyüd ala bilməzlər» NV-də ٓﱠلاِإ َنوُرُك ۡذَت اَمَو ُۚﱠٱ َءٓاَشَي نَأ [ṿám ə̄ təẕkuṛū́nə ’íll ə̄ə̄ə̄ ’əỹ- ỹəşə̄́ə̄ə̄ ’äḷ-ḷāāh║] (burada məddi-münfəsil , məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Bununla belə, Allah istəməsə, əsla öyüd ala bil- məzsiniz» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən günahkarlara aid olduğu halda, AH-də günahkarlar III şəxsdə («öyüd ala bilməzlər»), NV-də II şəxsdə («öyüd ala bilməzsiniz») kimi nəzərdən keçirilir. Kəmiyyət kateqoriyası üzrə fərqlər. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən kəmiyyət kateqoriyası ilə bağlı fərqləri feilin AH-də tək, NV-də təsniyə, yaxud cəmdə işlənməsi hallarını əhatə edir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 54 – Tək/təsniyə. «Gəlmək» anlamında I bab َءا َ ج [c ə̄́ ’ə] feili AH-də I şəxsin cəmində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsdə, kişi cinsində اَنَءٓاَ ج [c ə̄́ə̄ ’ən ə̄ ] (43:38) formasında təkdə, NV-də isə təsniyədə işlənir: ٰ َءٓا َ ج اَن [c ə̄́ə̄ə̄ ’ ə̄ə̄ n ə̄ ] (43:37; burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir, məddi-bədəl baş verir) [58, 946]. Müshəf fərqi yoxdur ( اٮاـح ). Belə ki, AH-də َ ح ِنۡيَقِر ۡشَمۡلٱ َد ۡعُب َكَنۡيَبَو ىِنۡيَب َتۡيَلَٰي َلاَق اَنَءٓاَج اَذِإ ٰٓىﱠت [ḥátt ə̄ə̄ ’í ẕə̄ c ə̄́ə̄ ’ənǟ q ̣â̄́lə y ə̄ léytə b ə́ ynī ṿab ə́ yn əkə búʻdəl -məşriq ̣ấyni] «Nəhayət, o, hüzurumuza gəldikdə (öz yanında olan yoldaşına) belə deyər: "Kaş ki, mənimlə sənin aranda şərqlə qərb arasındakı məsafə qədər uzaqlıq olaydı!"» cümləsi NV-də اَذِإ ٰٓىﱠتَح ِنۡيَقِر ۡشَمۡلٱ َد ۡعُب َكَنۡيَبَو ىِنۡيَب َتۡيَلَٰي َلاَق اَن َٰءٓاَج [ḥátt ə̄ə̄ə̄ ’í ẕə̄ c ə̄ə̄ə̄ ’ ə̄́ə̄ nǟ q ̣â̄́lə y ə̄ léytə b ə́ ynī ṿab ə́ ynəkə bú ʻdəl -məşriq ̣ấyni] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Nəhayət, onlar (ikisi) hüzurumuza gəldikdə (biri digərinə) belə deyər: "Kaş ki, mənimlə sənin aranda şərqlə qərb arasındakı məsafə qədər uzaqlıq olaydı!"» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Qiyamət günü Allah-taalanın hüzuruna gə- lənlərə aiddir. AH-də onlardan birinin gəldiyini bildirən III şəxsin təkində اَنَءٓاَ ج feili («o, hüzurumuza gəldi») ilə, NV-də isə ikisinin gəldiyini bildirən III şəxsin təsniyəsində َٰءٓاَ ج اَن feili («onlar (ikisi) hüzurumuza gəldi») ilə bildirilir. Tək/cəm. «Vermək» anlamında IV bab ٰىَتاَء [’ ə̄́ t ə̄ ] ( ىتأ ) feili AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən I şəxsdə مُكُت ۡيَتاَء [’ ə̄ t ə́ytukum̃ ] (3:81) formasında təkdə, NV-də isə cəmdə işlənir: مُكٰـَنۡيَتاَء [’ ə̄ə̄ təyn ə̄́kum̃ ] (3:80; burada məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) [6, 584]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـكـٮـٮـٮا ) . Belə ki, AH-də ۡك ِحَو ٖبَٰتِك نﱢم مُكُتۡيَتاَء ٓاَمَل َنۧـﱢيِبﱠنلٱ َقَٰثيِم ُ ﱠٱ َذَخَأ ۡذِإَو ٞقﱢد َصﱡم ٞلوُسَر ۡمُكَءٓاَج ﱠمُث ٖةَم ۚۥُهﱠنُرُصنَتَلَو ۦِهِب ﱠنُنِم ۡؤُتَل ۡمُكَعَم اَمﱢل [ṿa’íẕ ’ä́xâẕäḷ-ḷā́hu mīs̠ǟ́q ̣âñ-ñəbiyyī́nə ləm ə̄́ə̄ ’ ə̄ t ə́ytukum̃ - m̃iñ̃-kit ə̄́ biṿ̃-ṿ̃aḥíkmətiñ̃-s̠úm̃m̃ə c ə̄́ə̄ ’əkum̃ ṛasū́lum̃-m̃uṣấddiq ̣ul-lím ə̄ mä́ʻakum̃ lətu’minúññə bíhī ṿálətäñ̃ ̣ṣuṛúññəh║] «(Ey kitab əhli!) O vaxtı yadınıza gətirin ki, Allah peyğəmbərlərdən: "(Mən) sizə verdiyim kitab və hikmətdən sonra, sizdə olanı təsdiq edən bir peyğəmbər gəldikdə ona mütləq inanıb yardım edəcəksiniz", – deyə əhd almışdı» cümləsi NV-də َذِإَو ۡيَتاَء ٓاَمَل َنۧـِٔـٓيِبﱠنلٱ َقَٰثيِم ُ ﱠٱ َذَخَا ٰـَن ٞلوُسَر ۡمُكَءٓاَج ﱠمُث ٖةَم ۡكِحَو ٖبَٰتِك نﱢم مُك ۚۥُهﱠنُرُصنَتَلَو ۦِهِب ﱠنُنِموُتَل ۡمُكَعَم اَمﱢل ٞقﱢدَصﱡم [ṿa’íẕ ’ä́xâẕäḷ-ḷā́hu mīs̠ǟ́q ̣âñ-ñəbīīī’ī́īnə ləm ə̄́ə̄ə̄ ’ ə̄ə̄ təy- n ə̄́ kum̃-m̃iñ̃-kit ə̄́ biṿ̃-ṿ̃aḥíkmətiñ̃-s̠úm̃m̃ə c ə̄́ə̄ə̄ ’əkum̃ ṛasū́lum̃-m̃uṣấddiq ̣ul-lím ə̄ mä́ʻakum̃ lətūminúññə bíhī ṿálətäñ̃ ̣ṣuṛúññəh║] (burada [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində məddi-müttəsil və məddi-bədəl baş verir), məddi-münfəsil , məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqləri, [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi müşahidə olunur) «(Ey kitab əhli!) O vaxtı yadınıza gətirin ki, Allah pey- ğəmbərlərdən: "(Biz) sizə verdiyimiz kitab və hikmətdən sonra, sizdə olanı təsdiq edən bir peyğəmbər gəldikdə ona mütləq inanıb yardım edəcəksiniz", – deyə əhd almışdı» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aiddir, sadəcə, AH-də Allah-taala I şəxsin təkində «Mən sizə verdim», NV-də isə cəmində işlənir: «Biz sizə verdik». Şəkil kateqoriyası üzrə fərqlər. Xəbər şəkli/şərt şəkli. «Bağışlamaq» anlamında I bab َرَفَ غ [ğấfäṛa], «əzab vermək» anlamında II bab َبﱠذَع [ ʻáẕẕəbə ] feilləri AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində ُرِف ۡغَيَف [fəyä́ğfiṛu] və III Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 55 – şəxsin təkində, kişi cinsində ُبﱢذَعُي [yuʻáẕẕibu] (2:284) formalarında xəbər, NV-də isə şərt şəklində işlənir: ۡرِف ۡغَيَف [fəyä́ğfir] (burada r samitinin incələşməsi müşahidə edilir), ۡبﱢذَعُي [yuʻáẕẕib̌] (2:283; burada b samiti cingiltililiyini qoruma (qəlqələ) ilə tələffüzü müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( رـٯـعـٮـٯ , ٮدـعـٮ ). Belə ki, AH-də ُءٓاَشَي نَمِل ُرِف ۡغَيَف ُۗءٓاَشَي نَم ُبﱢذَعُيَو [fəyä́ğfiṛu líməỹ- ỹəşə̄́ə̄ ’u ṿayuʻáẕẕibu məỹ - ỹə́şə̄ə̄ ’║] «(Allah) istədiyini bağışlayır, istədiyinə də əzab verir» cümləsi NV-də ُۗءٓاَشَي نَم ۡبﱢذَعُيَو ُءٓاَشَي نَمِل ۡرِف ۡغَيَف [fəyä́ğfir líməỹ- ỹəşə̄́ə̄ə̄ ’u ṿayuʻáẕẕib̌ məỹ- ỹə́şə̄ə̄ ’║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «O da istədiyini bağışlar, istədiyinə də əzab verər» kimi qiraət edilir. AH-də sözügedən feillər öncəki cümlədə şərt şəklini tələb edən نِإ bağlayıcısının təsirinə düşmədən, müstəqil cümlənin feiləri kimi çıxış edir, NV-də isə əksinə, öncəki cümlə ilə sintaktik əlaqədə olub orada qoyulan şərt şəklinin tələbini yerinə yetirir. «Təsdiqləmək» anlamında II bab َقﱠدَص [ṣấddäq ̣â] feili 28:34-də AH-də I şəxsin təkində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində ىِنُقﱢدَصُي [yuṣâddíq ̣unī] formasında xəbər, NV-də şərt şəklində işlənir: ىِنۡقﱢدَصُي [yuṣâddíq ̣̌nī] (burada [q ̣] səsi cingiltililiyini qorumaqla ([q ̣̌] – qəlqələ ilə) tələffüz edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـٮـٯدـصـٮ ). AH-də ۖٓىِنُقﱢدَصُي ا ٗء ۡدِر َىِعَم ُهۡلِس ۡرَأَف [fə’äṛsílhu mä́ ʻiyə rí d̆’əỹ- ỹuṣâddíq ̣unī║] «Onu da mənimlə məni (dediklərimi) təsdiqləyəcək köməkçi kimi göndər» cümləsi NV-də ۖٓىِنۡقﱢدَصُي ا ٗدِر ىِعَم ُهۡلِس ۡرَأَف [fə’äṛsílhu mä́ ʻiyə rí d̆’əỹ-ỹuṣâddíq ̣̌nī║] (burada I şəxs bitişən əvəzliyinin qiraəti fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Onu da bir köməkçi kimi mənimlə göndər, məni (dediklərimi) təsdiqləsin» kimi qiraət edilir. AH-də xəbər şəklində işlənən ىِنُقﱢدَصُي [yuṣâddíq ̣unī] feili əvəzinə NV- dəki feil ـِل («Qoy!») ədatı olmadan, lakin nəzərdə tutulan əmrin (xahişin) III şəxsə aid etmək üçün işlədilən (təsviri əmrin, xahişin) şərt şəklində qiraət edilir: ىِنۡقﱢدَصُي ( ِل ىِنۡقﱢدَصُي «Qoy təsdiqləsin!»). Arzu şəkli/xəbər şəkli. «Artırmaq; ikiqat etmək» anlamında III bab َ ف َعا َض [ḍâ̄́ ʻafə] feili AH -də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində ۥُهَفِع َٰضُيَف [fəyuḍâ̄ ʻífəhu] (2:245; 57:11) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ُفِع َٰضُيَف ۥُه [fəyuḍâ̄ʻífuhu] (2:243; 57:11). Müshəf fərqi yoxdur ( هـٯـعـصـٮ ). Belə ki, AH-də ا ٗنَسَح اًض ۡرَق َ ﱠٱ ُضِرۡقُي ىِذﱠلٱ اَذ نﱠم ٓۥُهَل ۥُهَفِع َٰضُيَف [məñ̃-ẕəl-l ə́ ẕī yúq ̣̌riḍuḷ-ḷā́hǟ q ̣ấṛḍâñ ḥásənəñ̃-fəyuḍâ̄ ʻífəh ū l ə́ hu] «Allaha (Allah yolunda könül xoşluğu ilə halal maldan) yaxşı borc verən o kəs kimdir ki, (Allah da) onun mükafatını (əvəzini) artırsın?!» sual cümləsi NV-də ُضِرۡقُي ىِذﱠلٱ اَذ نﱠم ُفِع َٰضُيَف اٗنَسَح اًض ۡرَق َ ﱠٱ ٓۥُهَل ۥُه [məñ̃-ẕəl-l ə́ ẕī yúq ̣̌riḍuḷ-ḷā́hǟ q ̣ấṛḍâñ ḥásənəñ̃-fəyuḍâ̄ʻífuhū l ə́ hu] (burada məddi-sıleyi-kübranın kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Allaha (Allah yolunda könül xoşluğu ilə halal maldan) yaxşı borc verən kəsə (Allah da əvəzini) artırır!» nəqli kimi qiraət edilir. AH-də feilin arzu şəklində işlənməsi məsələsinə aydınlıq gətirən ət-Təbəri yazır ki [48, 4, 431-432], bunu, verilən «Allaha yaxşı borc verən kimdir?» sualına cavabən «Allah da onun mükafatını artırar!» cümləsinin olması ilə bağlıdır. Öz tərəfimizdən belə deyə bilərik ki, burada ـَف bağlayıcısı bir-başa feilə bağlansa da, yəqin ki, arada ۡنَأ ِهۡيَلَع nəzərdə tutulur: َف نَأ ِهۡيَلَع َفِع َٰضُي ٓۥُهَل ۥُه . Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 56 – «Yalan hesab etmək; təkzib etmək» anlamında II bab َبﱠذَك [k ə́ ẕẕəbə] və «olmaq» anlamında I bab َناَك [k ə̄́ nə] feilləri AH-də I şəxsin cəmində ُن َبﱢذَك [nuk ə́ ẕẕibə] və َنوُكَن [nəkū́nə] (6:27) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ُن ُبﱢذَك [nuk ə́ ẕẕibu], ُنوُكَن [nəkū́nu] (6:28). Müshəf fərqi yoxdur ( ٮدـكـٮ , ںوـكـٮ ). Belə ki, AH- də ْاوُلاَقَف ۡؤُمْلٱ َنِم َنوُكَنَو اَنﱢبَر ِتَٰيأَـِب َبﱢذَكُن َلاَو ﱡدَرُن اَنَتۡيَلَٰي َنيِنِم ٢٧ [fäq ̣â̄́lū y ə̄ léytən ə̄ nuṛáddu ṿal ə̄́ nuk ə́ ẕẕibə bi’ ə̄ y ə̄́ ti ṛábbinǟ ṿanəkū́nə mínəl-mú’minīīñ║] «Və deyəçəklər: "Kaş ki, biz (dünyaya) qaytarılaydıq ki, Rəbbimizin ayələrini yalan hesab etməyək və möminlərdən olaq!"» cümləsi NV-də ُلاَقَف ْاو ُبﱢذَكُن َلاَو ﱡدَرُن اَنَتۡيَلَٰي َنيِنِموُمْلٱ َنِم ُنوُكَنَو اَنﱢبَر ِتَٰيأَـِب ٢٨ [fäq ̣â̄́lū y ə̄ léytən ə̄ nuṛáddu ṿal ə̄́ nuk ə́ ẕẕibu bi’ ə̄ə̄ y ə̄́ ti ṛábbinǟ ṿanəkū́nu mínəl- mū́minīīñ║] (burada məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi, [’] səs birləşməsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi də müşahidə edilir) «Və deyəçəklər: "Kaş ki, biz (dünyaya) qay- tarılaydıq, Rəbbimizin ayələrini yalan hesab etməzdik və möminlərdən olardıq!"» kimi qiraət edilir. AH-də feillərin arzu şəklində işlənməsi məsələsi burada ۡنَأ bağlayıcısının virtual iştirakını nəzərdə tutur: َو ﱡدَرُن اَنَتۡيَلَٰي َأ َبﱢذَكُن ﱠلا َنوُكَنَو . «Göndərmək» anlamında IV bab َلَس ۡرَأ [’ä́ṛsələ], «vəhy etmək» anlamında IV babda ٰىَح ۡوَأ [’ä́uḥā] feilləri AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َلِس ۡرُي [yúṛsilə] və ـَف bağlayıcısı ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində َىِحوُيَف [fəyū́ḥiyə] (42:51) formalarında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ُلِس ۡرُي [yúṛsilu], ى ِحوُيَف [fəyū́ḥī] (42:48) [36, 79]. Müshəf fərqi yoxdur ( لـسرـٮ , ىـحوـٮ ). AH-də ﱠلاِإ ُ ﱠٱ ُهَمﱢلَكُي نَأ ٍرَشَبِل َناَك اَمَو ُۚءٓاَشَي اَم ۦِهِن ۡذِإِب َىِحوُيَف ٗلاوُسَر َلِس ۡرُي ۡوَأ ٍباَجِح ِئٓاَرَو نِم ۡوَأ اًي ۡحَو [ṿám ə̄ k ə̄́ nə lib ə́ şəriñ ’əỹ-ỹu- kəllíməhuḷ-ḷā́hu ’íllǟ ṿáḥyəñ ’ä́u miṿ̃-ṿ̃aṛā́ā’i ḥic ə̄́ biñ ’ä́u yúṛsilä ṛasū́ləñ̃-fəyū́ḥiyə bi’íẕnihī m ə̄ y ə́şə̄ə̄ ’║] «Allah bəşər övladı ilə ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından danışar və ya bir elçi göndərər ki, o da Allahın izni ilə Onun istədiyini vəhy edər» cümləsi NV-də َو ﱠلاِإ ُ ﱠٱ ُهَمﱢلَكُي نَا ٍرَشَبِل َناَك اَمَو اَم ۦِهِن ۡذِإِب ىِحوُيَف ٗلاوُسَر ُلِس ۡرُي ۡوَا ٍباَجِح ِئٓاَرَو نِم ۡوَا اًي ۡح ُۚءٓاَشَي [ṿám ə̄ k ə̄́ nə lib ə́ şərinə-ỹ-ỹukəllíməhuḷ-ḷā́hu ’íllǟ ṿáḥyənä́-u miṿ̃-ṿ̃aṛā́āā’i ḥic ə̄́ binä́-u yúṛsilu ṛasū́ləñ̃-fəyū́ḥī bi’íẕnihī m ə̄ y ə́şə̄ə̄ ’║] (burada [’] səsinin düşümü (üç yerdə), məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Allah bəşər övladı ilə ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından danışar və ya bir elçi göndərir ki, o da Allahın izni ilə Onun istədiyini vəhy edir» kimi qiraət edilir. AH-də feillərin arzu şəklində işlənməsi öncədəki arzu şəklində olan feilin durumuna salınması ilə bağlıdır: َناَك اَمَو ُﱠٱ ُهَمﱢلَكُي نَأ ٍرَشَبِل ... َلِسرُي ... َيِحوُي «Allah bəşər övladı ilə ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından danışar... göndərər... vəhy edər». NV-də isə sözügedən iki feil öncəki feil ilə sintaktik əlaqədə deyil. «Demək» anlamında I bab َلاَق [q ̣â̄́lə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َلوُقَي [yäq ̣ū́lə] (2:214) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ُلوُقَي [yäq ̣ū́lu] (2:212). Müshəf fərqi yoxdur: ( لوـٯـٮ ). Belə ki, AH-də ُءٓاﱠرﱠضلٱَو ُءٓاَسۡأَبۡلٱ ُمُھۡتﱠسﱠم ْاوُلِزۡلُزَو ِۗﱠٱ ُر ۡصَن ٰىَتَم ۥُهَعَم ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو ُلوُسﱠرلٱ َلوُقَي ٰىﱠتَح [məss ə́ thumul-b ə́ ’s ə̄ə̄ ’u ṿaḍ-ḍâṛṛā́ā’u ṿazúlzilū ḥátt ə̄ yäq ̣ū́läṛ-ṛasū́lu ṿal-ləẕī́nə ’ ə̄́ mənū mä́ʻahū m ə́ t ə̄ nä́ṣṛuḷ-ḷāāh║] «Onları fəlakət və sıxıntı elə bürümüş, (qorxudan) elə sarsılmışdılar ki, Peyğəmbər və iman gətirənlər birlikdə: "Allahın köməyi nə vaxt gələcək?" – demişdilər» cümləsi NV-də ۡلٱ ُمُھۡتﱠسﱠم ْاوُلِزۡلُزَو ُءٓاﱠرﱠضلٱَو ُءٓاَسۡأَب ِۗﱠٱ ُر ۡصَن ٰىٜتَم ۥُهَعَم ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو ُلوُسﱠرلٱ ُلوُقَي ٰىﱠتَح [məss ə́ thumul- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 57 – b ə́ ’s ə̄ə̄ə̄ ’u ṿaḍ-ḍâṛṛā́āā’u ṿazúlzilū ḥátt ə̄ yäq ̣ū́luṛ-ṛasū́lu ṿal-ləẕī́nə ’ ə̄́ə̄ mənū mä́ʻahū m ə́ t ə̄ /m ə́ tǣ nä́ṣṛuḷ-ḷāāh║] (burada məddi-müttəsil (iki yerdə), məddi-bədəlin kəmiyyət fərqləri, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə olunur) «Onları fəlakət və sıxıntı elə bürümüş, (qorxudan) elə sarsılmışdılar; hətta Peyğəmbər və iman gətirənlər birlikdə: "Allahın köməyi nə vaxt gələcək?" – demişdilər» kimi qiraət edilir. AH-də ىﱠت َ ح arzu şəkli ilə işlədilən bağlayıcı («ki (üçün ki; ötrü ki; görə ki)» NV-də «hətta» mənasında ədat kimi çıxış edir. «Əmr etmək» anlamında I bab َرَمَأ [’ ə́ mäṛa] feili AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində ۡأَي ۡمُك َرُم [yə’múṛakum̃] (3:80) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ۡمُكَرُماَي [y ə̄ múṛakum̃] (3:79; burada [’] səsinin [ə] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( مـكرـماـٮ ). Belə ki, AH-də ۡأَي َلاَو ۡمُك َرُم ۡلٱ ْاوُذ ِخﱠتَت نَأ ۡرَأ َنۧـﱢيِبﱠنلٱَو َةَكِئ ٓ َٰلَم ۗ ا ًب اَ ب [ṿal ə̄́ yə’múṛakum̃ ’əñ̃-təttä́xiẕul-məl ə̄ə̄ ’íkətä ṿañ-ñəbiyyī́nə ’äṛb ə̄́ b ə̄ ║] «Ki, (Allah) sizə mələkləri və peyğəmbərləri Rəbb qəbul etməyi əmr etməz» cümləsi NV-də ُمُكُرُماَي َلاَو ٓۥ ۡلٱ ْاوُذ ِخﱠتَت نَأ ۡرَأ َنۧـِٔـٓـيِبﱠنلٱَو َةَكِئ ٓ َٰلَم ۗ ا ًب اَ ب [ṿal ə̄́ y ə̄ múṛakumūūū ’əñ̃-təttä́xiẕul-məl ə̄ə̄ə̄ ’íkətä ṿañ- ñəbīīī’ī́īnə ’äṛb ə̄́ b ə̄ ║] (burada məddi-sıleyi-mimi-cəm , həmçinin məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi, [y] səsinə əvəzlənmiş [’] səsinin olduğu kimi səslənməsi (sayəsində məddi-müttəsil və məddi-bədəl baş verir) müşahidə edilir) «(Allah) sizə mələkləri və peyğəmbərləri Rəbb qəbul etməyi əmr etmir!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aiddir. AH-də feilin arzu şəklində işlənməsi ( ۡمُكَرُمۡأَي ) ayənin öncəki ayədəki arzu şəklində olan feillərin durumu ilə eynilik əmələ gətirir: ٍرَشَبِل َناَك اَم ﱡنلٱَو َم ۡكُحۡلٱَو َبَٰتِكۡلٱ ُ ﱠٱ ُهَيِت ۡؤُي نَأ ِساﱠنلِل َلوُقَي ﱠمُث َةﱠوُب ... ۡأَي َلاَو ۡمُك َرُم ۡلٱ ْاوُذ ِخﱠتَت نَأ ۡرَأ َنۧـﱢيِبﱠنلٱَو َةَكِئ ٓ َٰلَم ۗ ا ًب اَ ب «Heç bir kəsə yaraşmaz ki, Allah ona kitab, hikmət və peyğəmbərlik bəxş etdikdən sonra o, insanlara desin..., Ona da yaraşmaz ki, sizə mələkləri və peyğəmbərləri Rəbb qəbul etməyi əmr etsin». NV-də isə feil yeni cümlədə xəbər şəklindədir ( ۡمُكُرُماَي ). «Götürmək; mənimsəmək; qəbul etmək; tədbir görmək; düzəltmək, hazır etmək» anlamında VIII bab َذَخﱠتٱ [’ittä́xâẕə] feili AH-də III şəxsin təkində, qadın cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində َذ ِخﱠتَي اَھ [yəttäxíẕəh ə̄ ] (31:6) formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ُذ ِخﱠتَي اَھ [yəttäxíẕuh ə̄ ] (31:5). Müshəf fərqi yoxdur ( اـھدـحـٮـٮ ). Belə ki, ِمَو ۡشَي نَم ِساﱠنلٱ َن ۡھَل ىِرَت ۡلٱ َو ِ ﱠٱ ِليِبَس نَع ﱠلِضُيِل ِثيِدَح ۡيَغِب ۡلِع ِر ۚاًوُزُھ اَھَذِخﱠتَيَو ٖم [ṿamínəñ- ñə̄́ si məỹ-ỹəşt ə́ rī l ə́ hṿal-ḥadī́s̠i liyuḍíllä ʻañ̃-səbī́lil-l ə̄́ hi biğấyri ʻílmiṿ̃-ṿ̃ayəttäxíẕəh ə̄ húzuṿā║] «İnsanlar arasında elələri də vardır ki, nadanlığı üzündən Allah yolundan döndərmək və (Allahın ayələrini) məsxərəyə qoymaq üçün mənasız sözləri satın alarlar» cümləsi NV-də ۡشَي نَم ِساﱠنلٱ َنِمَو ۡھَل ىِرَت َو ۡلٱ ۡيَغِب ِ ﱠٱ ِليِبَس نَع ﱠلِضُيِل ِثيِدَح ۡلِع ِر ﱠتَيَو ٖم ُ ذ ِ خ ۚاًؤُزُھ اَھ [ṿamínəñ- ñə̄́ si məỹ-ỹəşt ə́ rī l ə́ hṿal-ḥadī́s̠i liyuḍíllä ʻañ̃-səbī́lil-l ə̄́ hi biğấyri ʻílmiṿ̃-ṿ̃ayəttäxíẕuh ə̄ húzu’ ə̄ ║] (burada [ṿ] səsinə əvəzlənmiş [’] səsi olduğu kimi səslənməsi müşahidə edilir) «İnsanlar arasında elə- ləri də vardır ki, nadanlığı üzündən Allah yolundan döndərmək üçün mənasız sözləri satın alarlar və (Allahın ayələrini) məsxərəyə qoyurlar» kimi qiraət edilir. AH-də َذ ِخﱠتَي اَھ feilinin arzu şəklində olması, öncə keçən ـِل («üçün») ədatının tələbi kimi izah olunur: ﱠل ِضُيِل ... اَھَذِخﱠتَيَو («yoldan döndərmək və məsxərəyə qoymaq üçün»). NV-də bu Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 58 – iki feil ayrı işlənir və xəbər şəklində işlənən ُذ ِخﱠتَي اَھ feili öncəki ﱠل ِضُيِل , onun ـِل ədatının təsiri xaricindədir: ﱠل ِضُيِل ... ُذ ِخﱠتَيَو اَھ . «Baxmaq, izləmək, görmək; xəbərdar olmaq, məlumat əldə etmək, tanış olmaq, öyrənmək; oxumaq» anlamında VIII bab َعَلﱠطٱ [’iṭṭấlä‘a] feili 40:37-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən I şəxsdə َعِلﱠطَأَف [f ə’äṭṭấliʻa ] formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: َأَف ُعِلﱠط [f ə’äṭṭấliʻu ]. Müshəf fərqi yoxdur ( عـلـطاـٯ ). AH-də ِت َٰو َٰمﱠسلٱ َبَٰب ۡسَأ ٰىَسوُم ِهَٰلِإ ٰٓىَلِإ َعِلﱠطَأَف [’əsb ə̄́ bəs-səmǟṿā́ti f ə’äṭṭấliʻa ’ílə̄ə̄ ’il ə̄́ hi mū́s ə̄ ] «Göylərin yollarına (nə vaxt yetişişəcəyəm ki,) Musanın Allahını görüm» cümləsi NV-də ِت َٰو َٰمﱠسلٱ َبَٰب ۡسَأ ُعِلﱠطَأَف ٰى ٜسوُم ِهَٰلِإ ٰٓىَلِإ [’əsb ə̄́ bəs-səmǟṿā́ti f ə’äṭṭấliʻu ’ílə̄ə̄ə̄ ’il ə̄́ hi mū́s ə̄ /mū́sǣ] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Göylərin yollarına (yetişim) və (sonra) Musanın Allahını görüm» kimi qiraət edilir. AH-də feilin arzu şəklində işlənməsi ilə bağlı əl-Qürtübi yazır ki, burada söhbət «göylərin yollarına nə vaxt yetişəcəyindən», bu halda ki, feilin xəbər şəklində işlənən NV-də «göylərin yollarına yetişdikdən sonra Onu görməkdən» gedir [56, 15, 314- 315]. «Bilmək» anlamında I bab َمِلَع [‘álimə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َمَل ۡعَي [yä́ʻləmə] (42:35) formasında arzu, NV-də xəbər şəklində işlənir: ُمَل ۡعَي [yä́ ʻləmu] (42:32) . Müshəf fərqi yoxdur ( مـلـعـٮ ). AH-də نﱢم مُھَل اَم اَنِتَٰياَء ٓىِف َنوُلِد َٰجُي َنيِذﱠلٱ َمَل ۡعَيَو ٖصيِحﱠم ٣٥ [ṿayä́ ʻləməl -ləẕī́nə yuc ə̄ dilū́nə fīī ’ ə̄ y ə̄́ tin ə̄ m ə̄ l ə́hum̃ -m̃im̃-m̃ä́ḥīīṣ║] «Bizim ayələrimiz barəsində mübahisə edənlər (onlardan intiqam aldıqdan sonra) biləcəklər ki, onlar üçün qaçıb can qurtarmağa heç bir yer yoxdur!» cümləsi NV-də ُمَل ۡعَيَو َنيِذﱠلٱ ٖصيِحﱠم نﱢم مُھَل اَم اَنِتَٰياَء ٓىِف َنوُلِد َٰجُي ٣٢ [ṿayä́ ʻləmul -ləẕī́nə yuc ə̄ dilū́nə fīīī ’ ə̄ə̄ y ə̄́ tin ə̄ m ə̄ l ə́hum̃ -m̃im̃-m̃ä́ḥīīṣ║] (burada məddi-münfəsil , məddi-bədəlin kəmiyyət fərqləri müşahidə olunur) «Bizim ayələrimiz barəsində mübahisə edənlər bilsinlər ki, onlar üçün qaçıb can qurtarmağa heç bir yer yoxdur!» kimi qiraət edilir. AH-də arzu şəklində feilin işlənməsi öncəki ayələrlə sıx sintaktik əlaqədə olması ilə bağlıdır. Klassik ərəb dilçi və müfəssirlərinin gəldikləri qənaətlə razılaşmamaq olmur: َمِقَتنَيِل َمَل ۡعَيَو ۡمُھۡنِم ... «Onlardan intiqam aldıqdan sonra biləcəklər!» [11, 25, 108]. NV-də isə sözügedən ayə yeni cümlə kimi işlənir. «Mənfəət gətirmək; fayda vermək» anlamında I bab َ ع َفَن [n ə́ fäʻa] feili 80:4-də AH-də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən III şəxsin təkində, qadın cinsində ُهَعَفنَتَف [fətəñ̃fä́ʻahu] formasında arzu, NV-də isə xəbər şəklində işlənir: ُعَفنَتَف ُه [fətəñ̃fä́ʻuhu]. Müshəf fərqi yoxdur ( هـعـٯـٮـٮ ). Belə ki, AH-də ۡوَأ ٰٓىَر ۡكﱢذلٱ ُهَعَفنَتَف ُرﱠكﱠذَي ٤ [’ä́u y əẕẕə́ kkäṛu fətəñ̃fä́ʻahuẕ-ẕíkṛā║] «Yaxud öyüd dinləyəcək və bu öyüd ona fayda verəcəkdir!» cümləsi NV-də ُعَفنَتَف ُرﱠكﱠذَي ۡوَأ ٰٓى ٜر ۡكﱢذلٱ ُه ٤ [’ä́u y əẕẕə́ kkäṛu fətəñ̃fä́ʻuhuẕ-ẕíkrǣ║] (burada zəif saiti infleksiya fərqi müşahidə edilir (sayəsində r samitinin incələşməsi baş verir) «Yaxud öyüd dinləyəcək ki, öyüd ona fayda versin?» kimi qiraət edilir. Burada AH-də arzu şəklində feilin işlənməsini ( ُرﱠكﱠذَي ۡوَأ ٓ ٰىَر ۡكﱢذلٱ ُهَعَفنَتَف ٤ ) öncəki ayə ilə sıx əlaqədə olması ilə izah edilir. Ət-Təbəri yazır ki, sözügedən feil 3-cü ayədə verilən َي ُهﱠلَعَل َكيِر ۡدُي اَمَو ٓ ٰىﱠكﱠز ٣ («Nə bilirsən, bəlkə də, o təmizlənəcəkdir?») ritorik sualın cavabıdır: «Yaxud öyüd dinləyəcək və öyüd ona Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 59 – fayda verəcəkdir (və bununla o, təmizlənəcəkdir)!» [48, 24, 106]. NV-də isə xəbər şəklində işlənən feil bağlayıcı ilə 3-cü ayədəki feil ilə ardıcıllıq ( ٰٓىﱠكﱠزَي ُهﱠلَعَل ... ُهَعَفنَتَف «bəlkə də, o, təmizlənəcəkdir... və... ona fayda verəcəkdir») əmələ gətirir və ikinci sual ortaya çıxır. Əmr (inkar) şəkli/təkid şəkli. «Soruşmaq» anlamında olan I bab َلَأَس [s ə́ ’ələ] feili AH-də I şəxs bitişən əvəzliyi ilə işlənən təkdə, kişi cinsində ِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف [fəl ə̄́ təs’ ə́ lni] (11:46), ىِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف [fəl ə̄́ təs’ ə́ lnī] (18:70) formalarında əmr şəklinin inkarında «İstəmə!», «Soruşma!», NV-də isə təkid (şiddətləndirmə) şəklindədir: ۦﱢنَلَٔـ ۡسَت َلاَف «Əsla istəmə!», «Əsla soruşma!» (11:46; 18:69; 11-ci surədə I şəxs bitişən əvəzliyinin fərqli qiraəti müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ںـلـسـٮ , ىـٮـلـسـٮ ). Belə ki, AH-də ٌۖم ۡلِع ۦِهِب َكَل َسۡيَل اَم ِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف [fəl ə̄́ təs’ ə́ lni m ə̄ léysə l ə́ kə bíhī ʻílmuñ] «Elə isə bilmədiyin bir şeyi Məndən istəmə!», ا ٗر ۡكِذ ُهۡنِم َكَل َثِد ۡحُأ ٰٓىﱠتَح ٍء ۡىَش نَع ىِنۡلَٔـ ۡسَت َلاَف ىِنَت ۡعَبﱠتٱ ِنِإَف َلاَق ٧٠ [q ̣â̄́lə fə’íni-ttəbä́ ʻtən ī fəl ə̄́ təs’ ə́ lnī ʻañ̃-şéy’iñ ḥátt ə̄ə̄ ’úḥdis̠ə l ə́ kə míñhu ẕíkṛā║] «"Əgər mənə tabe olacaqsansa, səbəbini sənə izah etməyincə məndən heç bir şey haqqında soruşma!" – dedi» cümlələri NV-də ٌۖمۡلِع ۦِهِب َكَل َسۡيَل اَم ۦﱢنَلَٔـ ۡسَت َلاَف [fəl ə̄́ təs’əl ə́ ññī m ə̄ léysə l ə́ kə bíhī ʻílmuñ] «Elə isə bilmədiyin bir şeyi Məndən əsla istəmə!», َلاَف ىِنَت ۡعَبﱠتٱ ِنِإَف َلاَق َلَٔـ ۡسَت ي ﱢن ا ٗر ۡكِذ ُهۡنِم َكَل َثِد ۡحُأ ٰٓىﱠتَح ٍء ۡىَش نَع ٦٩ [q ̣â̄́lə fə’íni-ttəbä́ ʻtən ī fəl ə̄́ təs’əl ə́ ññī ʻañ̃-şéyȳ’iñ ḥátt ə̄ə̄ə̄ ’úḥdis̠ə l ə́ kə míñhu ẕíkṛā/ẕíkr ə̄ ║] (burada məddi-lini-məhmuz , həmçinin məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, r samitinin qalın, yaxud incə səslənməsi (xüsusi hal) müşahidə edilir) «"Əgər mənə tabe olacaqsansa, səbəbini sənə izah etməyincə məndən heç bir şey haqqında əsla soruşma!" – dedi» kimi qiraət edilir. Zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları üzrə fərqlər. «Demək» anlamında I bab َلاَق [q ̣ấlə] feili AH-də 21:4, 112, 43:24-də təkdə, kişi cinsində َلاَق [q ̣ấlə] formasında III şəxsdə, xəbər şəklində, keçmiş zamanda, NV-də isə II şəxsdə, əmr şəklində, indiki-gələcək zamanda işlənir: ۡلُق [q ̣ul]. 21:4-də feilin müshəf fərqi var ( لاـٯ / لـٯ ), 21:112 və 43:24-də (NV-də: 21:111; 43:23) müshəf fərqi yoxdur ( لـٯ ). Belə ki, AH-də ِۖض ۡرَ ۡلأٱَو ِءٓاَمﱠسلٱ ىِف َل ۡوَقۡلٱ ُمَل ۡعَي ىﱢبَر َلاَق [q ̣â̄́lä ṛábbī yä́ ʻləmul -q ̣ấulə fis-səm ə̄́ə̄ ’i ṿal- ’ä́ṛḍi] «(Peyğəmbər Məkkə müşriklərinə) dedi: "Rəbbim göydə və yerdə (söylənən) hər sözü bilir», ۗﱢقَحۡلﭑِب مُك ۡحٱ ﱢبَر َلَٰق [q ̣â̄́lä ṛábbí-ḥkum̃̃-bil-ḥaq ̣q ̣̌║] «(Peyğəmbər) dedi: "Ey Rəbbim! (Mənimlə məni təkzib edən Məkkə müşrikləri arasında) ədalətlə hökm et!», ۖۡمُكَءٓاَباَء ِهۡيَلَع ۡمﱡتدَجَو اﱠمِم ٰىَدۡھَأِب مُكُتۡئِج ۡوَلَوَأ َلَٰق [q ̣â̄́lə ’ä ṿalä́u cí’tukum̃̃-bi’ ə́ hd ə̄ mim̃ -m̃ǟ ṿac ə́ttum̃ ʻaléyhi ’ ə̄ b ə̄́ə̄ ’əkum̃] «(Hər peyğəmbər öz ümmətinə) belə dedi: "Əgər sizə atalarınızın sitayiş etdiyini gördüyünüz dindən daha doğrusunu gətirmiş olsam ne- cə?!"» cümlələri NV-də ُق ِۖض ۡر َلاٱَو ِءٓاَمﱠسلٱ ىِف َل ۡوَقۡلٱ ُمَل ۡعَي ىﱢبﱠر ل [q ̣uṛ-ṛábbī yä́ ʻləmul -q ̣ấulə fis- səm ə̄́ə̄ə̄ ’i ṿalä́-ṛḍi] (burada [’] səsinin düşümü, məddi-müttəsilin ölçü fərqi müşahidə edilir) «(Allah Peyğəmbərə əmr etdi) De! "Rəbbim göydə və yerdə (söylənən) hər sözü bilir"» (21:4), ُق ۗﱢقَحۡلﭑِب مُك ۡحٱ ﱢبﱠر ل [q ̣uṛ-ṛábbí-ḥkum̃̃-bil-ḥaq ̣q ̣̌║] «(Allah Peyğəmbərə əmr etdi) De! "Ey Rəbbim! (Mənimlə məni təkzib edən Məkkə müşrikləri arasında) ədalətlə hökm et!"» (21:111), ُق ۖۡمُكَءٓاَباَء ِهۡيَلَع ۡمﱡتدَجَو اﱠمِم ٰى ٜدۡھَأِب مُكُتۡئِج ۡوَلَوَا َل [q ̣úlä ṿalä́u cí’tukum̃̃-bi’ ə́ hd ə̄ /ǣ mim̃-m̃ǟ ṿac ə́ttum̃ ʻaléyhi ’ ə̄ə̄ b ə̄́ə̄ə̄ ’əkum̃] (burada [’] səsinin düşümü, alternativli zəif saiti infleksiya, məddi-bədəl , məddi-müttəsilin kəmiyyət Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 60 – fərqləri müşahidə edilir) «(Allah ümmət peyğəmbərlərinin hər birinə əmr etdi) De! "Ey Rəbbim! Əgər sizə atalarınızın sitayiş etdiyini gördüyünüz dindən daha doğrusunu gətirmiş olsam necə?!"» (43:23) kimi qiraət edilir. Göründüyü kimi, AH- də sözügedən feil Peyğəmbərin (s.) dediyini, NV-də isə, Allah-taalanın Peyğəmbərə verdiyi «De!» əmri ifadə edir. «Götürmək; mənimsəmək; qəbul etmək; tədbir görmək; düzəltmək, hazır etmək» anlamında VIII bab َذ َخﱠتٱ [’ittä́xâẕə] feili AH-də cəmdə, kişi cinsində ْاوُذ ِخﱠتٱ [’ittä́xiẕū] (2:125) formasında II şəxsdə, əmr şəklində, indiki-gələcək zamanda, NV- də isə, III şəxsdə, xəbər şəklində, keçmiş zamanda işlənir: ُذَخﱠتٱ ْاو [’ittä́xâẕū] (2:124). Müshəf fərqi yoxdur ( اودـحـٮا ). Belə ki, AH-də ْاوُذ ِخﱠتٱَو ۖى ّٗلَصُم َمۧـِھ َٰرۡبِإ ِماَقﱠم نِم [ṿa-ttä́xiẕū mim̃-m̃äq ̣â̄́mi ’ib̌ṛāhī́mə muṣấlləñ] «İbrahimin durduğu yeri namazgah edin!» cümlə- si NV-də َخﱠتٱ َو ْاوُذ َٰرۡبِإ ِماَقﱠم نِم ِھ ي ۖ ى ّٗ ل َ ص ُم َم [ṿa-ttä́xâẕū mim̃-m̃äq ̣â̄́mi ’ib̌ṛāhī́mə muṣấḷḷañ] (burada l samitinin qalınlaşması müşahidə edilir) «İbrahimin durduğu yeri namazgah etdilər!» kimi qiraət edilir. Müshəf fərqi yoxdur: مـھرـٮا / ـھرـٮا ـٮ م . Həm AH, həm də NV-də feil söhbətləri gedən möminlərə aid olduğu halda, AH-də onlara xitabən əmr edilir, NV-də isə feilin III şəxsin cəmində («onlar») işlənməsi ilə nəzərdən keçirilirlər. «Demək» anlamında I bab َلاَق [q ̣ấlə] feili AH-də 72:20-də təkdə, kişi cinsində ۡلُق [q ̣ul] formasında II şəxsdə, əmr şəklində, indiki-gələcək zamanda, NV-də isə III şəxsdə, xəbər şəklində, keçmiş zamanda işlənir: َلاَق [q ̣ấlə]. Müshəf fərqi var ( لـٯ / لاـٯ ). Belə ki, AH-də ا ٗد َحَأ ٓۦِهِب ُكِر ۡشُأ ٓ َلاَو ىﱢبَر ْاوُع ۡدَأ ٓاَمﱠنِإ ۡلُق ٢٠ [q ̣ul ’íññəm ə̄ə̄ ’ ə́d̆ ʻū ṛábbī ṿal ə̄́ə̄ ’úşriku bíhīī ’ä́ḥad ə̄ ║] «(Ya Peyğəmbər!) De: "Mən ancaq öz Rəbbimə ibadət edirəm və heç kəsi Ona şərik qoşmuram!"» cümləsi NV-də َق ا ا ٗدَحَأ ٓۦِهِب ُكِر ۡشُأ ٓ َلاَو ىﱢبَر ْاوُع ۡدَأ ٓاَمﱠنِإ َل ٢٠ [q ̣â̄́lə ’íññəm ə̄ə̄ə̄ ’ ə́d̆ ʻū ṛábbī ṿal ə̄́ə̄ə̄ ’úşriku bíhīīī ’ä́ḥad ə̄ ║] (burada məddi-münfəsil (iki yerdə), məddi-sıleyi-kübranın kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Peyğəmbər dedi: "Mən ancaq öz Rəbbimə ibadət edirəm və heç kəsi Ona şərik qoşmuram!"» kimi qiraət edilir. Növ və şəxs kateqoriyaları üzrə fərq. «Görmək» (məchul növdə: «görülmək») anlamında ٰىَأَر [ṛá’ ə̄ ] feili AH-də təkdə, kişi cinsində işlənən ٰىَرُي [yúṛā] (46:25) III şəxsdə, məchul növdə, NV-də isə II şəxsdə, məlum növdə işlənir: ٰى ٜرَت [t ə́ rǣ] (46:24; burada zəif saiti infleksiya müşahidə edilir, sayəsində r samitinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىرـٮ ). AH-də ۚۡمُھُنِك َٰسَم ﱠلاِإ ٰٓىَرُي َلا [l ə̄ yúṛāā ’íll ə̄ məs ə̄ kínuhum̃] «Evlərindən başqa hər şey görülməz oldu» cümləsi NV-də ٓ ٰى ٜرَت َلا ﱠلاِإ ۚۡمُھَنِك َٰسَم [l ə̄ t ə́ rǣǣǣ ’íll ə̄ məs ə̄ kínəhum̃] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət, hal fərqləri müşahidə edilir) «Evlərindən başqa heç bir şey görməzsən». AH-də adlıq halda ۡمُھُنِك َٰسَم [məs ə̄ kínuhum̃] «evləri» ismi məchul növdə III şəxsdə ٰىَرُي [yúṛā] feili xəbərin mübtədası kimi çıxış edir: «evləri görülməz oldu», NV-də isə təsirlik halda َنِك َٰسَم ۡمُھ [məs ə̄ kínəhum̃] ismi məlum növdə II şəxsdə َرَت ٰى [tä́ṛā] feili-xəbərin tamamlığı olur: «evləri görməzsən». Növ, cins və şəxs kateqoriyaları üzrə fərq. «Eşitmək» (məchul növdə: «eşidilmək») anlamında I bab َ ع ِمَس [s ə́ mi‘a] feili 88:11-də AH-də ُ ع َم ۡسَت [t ə́ smäʻu] II Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 61 – şəxsin təkində, kişi cinsində, məlum, NV-də isə III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə işlənir: ُت ُ ع َم ۡس [túsmäʻu]. Müshəf fərqi yoxdur ( عـمـسـٮ ). Belə ki, AH-də ﱠ لا ٗةَيِغَٰل اَھيِف ُعَم ۡسَت ١١ [l ə̄ t ə́ smäʻu fī́h ə̄ lǟğíyətəñ] «Və orada heç bir boş söz eşitməyəcəkdir» cümləsi NV-də ُت ﱠ لا ٞةَيِغَٰل اَھيِف ُعَم ۡس ١١ [l ə̄ túsmäʻu fī́h ə̄ lǟğíyətuñ] (burada hal fərqi mü- şahidə edilir) «Və orada heç bir boş söz eşidilməyəcək» kimi qiraət edilir. Feillərin idarəsi nəticəsində AH-də təsirlik halda işlənən ٗةَيِغَٰل [lǟğíyətəñ] II şəxsin təkində, kişi cinsində, məlum növdə ُ ع َم ۡسَت [t ə́ smäʻu] feili-xəbərin tamamlığı, NV-də isə adlıq halda işlənən ٞةَيِغَٰل [lǟğíyətuñ] III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə işlənən ُت ُ ع َم ۡس [túsmäʻu] feili-xəbərin mübtədası qismində çıxış edir [50, 445]. Növ, şəxs və kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər. «Bağışlamaq» (məchul növdə: «bağışlanılmaq») anlamında I bab َرَفَ غ [ğấfäṛa] feili AH-də şərt şəklində ۡرِف ۡغﱠن [nä́ğfir] (2:58; 7:161) formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: ۡرَف ۡغﱡي [yúğfäṛ] (2:57; kişi cinsində), َف ۡغُت ۡر [túğfäṛ] (7:161; qadın cinsində – burada r samitinin qalınlaşması da müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( رـٯـعـٮ ). AH-də ۚۡمُكَٰيَٰطَخ ۡمُكَل ۡرِف ۡغﱠن [nä́ğfir l ə́kum̃ xâṭâ̄y ə̄́kum̃ ] «Biz də günahlarınızı bağışlarıq!», ِتَٰٔـٓيِطَخ ۡمُكَل ۡرِف ۡغﱠن ۚۡمُك [nä́ğfir l ə́kum̃ xâṭīī’ ə̄́tikum̃ ║] «günahlarınızı bağışlayaq» cümlələri NV-də ۚۡمُكٰـ ٜيَٰطَخ ۡمُكَل ۡرَف ۡغﱡي [yúğfäṛ l ə́kum̃ xâṭâ̄y ə̄́kum̃ /xâṭâ̄yǣ́kum̃] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir) «Günahlarınız (tərəfimizdən) bağışlanılsın!», ُتَٰٔـٓيِطَخ ۡمُكَل ۡرَف ۡغُت ۚۡمُك [túğfäṛ l ə́ kum̃ xâṭīīī’ ə̄́ə̄tukum̃ ║] (burada məddi- müttəsil , məddi-bədəlin kəmiyyət, hal fərqləri müşahidə edilir). AH-də Allah-taala («Biz») mübtəda («Biz bağışlarıq», «Biz bağışlayaq»), NV-də isə mübtəda kimi «günahlarınız» çıxış edir, əməlin isə «(Allah) tərəfindən» icra olunacağı bildirilir: «günahlarınız (Allah tərəfindən) bağışlanılsın!», «günahlarınız (Allah tərəfindən) bağışlanar». «Bağışlamaq; əfv etmək» (məchul növdə: «bağışlanılmaq; əfv olunmaq») anlamında I bab اَفَع [‘áf ə̄ ] (وفع), «əzab etmək, əzab vermək, əzaba düçar etmək» (məchul növdə: «əzaba düçar olunmaq») anlamında II bab َبﱠذَع [‘áẕẕəbə] feilləri 9:66-də AH-də şərt şəklində ُ ف ۡعﱠن [nä́ʻfu], ۡبﱢذَعُن [nuʻáẕẕib̌] formalarında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində məchul növdə işlənir: َف ۡعُي [yú ʻfə] (ki şi cinsində), ۡبﱠذَعُت [tu ʻáẕẕə b̌] (qadın cinsində). Müshəf fərqi yoxdur ( ڡـعـٮ , ٮدـعـٮ ). AH-də َۢةَفِئٓاَط ۡبﱢذَعُن ۡمُكنﱢم ٖةَفِئٓاَط نَع ُف ۡعﱠن نِإ َنيِمِر ۡجُم ْاوُناَك ۡمُھﱠنَأِب ٦٦ [’iñ-ñä́ʻfu ʻañ̃ ̣- ṭâ̄â̄’ífətim̃-m̃íñ̃kum̃ nuʻáẕẕib̌ ṭâ̄â̄’ífətəm̃̃-bi’ ə́ ññəhum̃ k ə̄́ nū múčrimīīñ║] «Aranızda bir qismini bağışlasaq da, digər qismini günahkar olduğu üçün əzaba düçar edəcəyik!» cümləsi NV-də ۡعُي نِإ َنيِمِر ۡجُم ْاوُناَك ۡمُھﱠنَأِب ُۢةَفِئٓاَط ۡبﱠذَعُت ۡمُكنﱢم ٖةَفِئٓاَط نَع َف ٦٦ [’iỹ- ỹúʻfə ʻa ñ̃ ̣- ṭâ̄â̄â̄’ífətim̃-m̃íñ̃kum̃ tu ʻáẕẕə b̌ ṭâ̄â̄â̄’ífətum̃̃-bi’ ə́ ññəhum̃ k ə̄́ nū múčrimīīñ║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi (iki yerdə), həmçinin hal fərqi müşahidə edilir) «Aranızda bir qisminiz (Bizim tərəfimizdən) bağışlanılarsa da, digər qisminiz günahkar olduğu üçün əzaba düçar olunar!» kimi qiraət edilir. AH-də Allah-taala («Biz») mübtəda («Biz bağışlarıq», «Biz bağışlayaq»), NV-də isə mübtəda kimi «günahlarınız» çıxış edir, əməlin isə «(Allah) tərəfindən» icra olunacağı bildirilir: «günahlarınız (Allah tərəfindən) bağışlanılsın!», «günahlarınız (Allah tərəfindən) ba- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 62 – ğışlanar». AH-də I şəxsin cəmində, məlum növdə, şərt şəklində işlənən ُ ف ۡعَن və ۡبﱢذَعُن feilləri («Biz bağışlasaq», «Biz əzaba düçar edəcəyik») NV-də müvafiq olaraq III şəxsin təkində, kişi cinsində, məchul növdə, şərt şəklində َف ۡعُي və III şəxsin təkində, qadın cinsində, məchul növdə, şərt şəklində ۡبﱠذَعُت qiraət edilir. Feillərdəki fərqlər cümlədəki sintaktik əlaqələrdə dəyişikliklər əmələ gətirir ki, AH-də təsirlik haldakı ًةَفِئٓاَط [ṭâ̄â̄’ífətəñ] tamamlıq, NV-də isə adlıq haldakı ٌةَفِئٓاَط [ṭâ̄â̄’ífətuñ] mübtəda qis- mində çıxış edir. Qurani-Kərim boyu dörd yerdə «vəhy etmək» (məchul növdə: «vəhy edilmək») anlamında IV bab ٰىَح ۡوَأ [’ä́uḥā] feili AH-də ى ِ ح وُن [nū́ḥī] formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: ٰى ٜحوﱡي [yū́ḥā/yū́ḥǣ] kişi cinsində; burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـحوـٮ ). 12:109 və 16:43-də AH-də ﱠلاِإ َكِلۡبَق نِم اَنۡلَس ۡرَأ ٓاَمَو مِھۡيَلِإ ٓىِحوﱡن ٗلااَجِر [ṿám ə̄ə̄ ’äṛs ə́ ln ə̄ miñ̃ ̣-q ̣ấb̌likə ’íll ə̄ ric ə̄́ ləñ-ñū́ḥīī ’iléyhim̃] «Səndən əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz neçə-neçə kişilər göndərdik», 21:7-də AH-də ٓاَمَو َلۡبَق اَن ۡلَس ۡرَأ مِھۡيَلِإ ٓىِحوﱡن ٗلااَجِر ﱠلاِإ َك [ṿám ə̄ə̄ ’äṛs ə́ ln ə̄ q ̣ ấb̌ləkə ’íll ə̄ ric ə̄́ ləñ-ñū́ḥīī ’iléyhim̃] «Səndən əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz neçə-neçə kişilər göndərdik», 21:25-də AH-də اَن ۡلَس ۡرَأ ٓاَمَو نِم ِلۡبَق ِه ۡيَلِإ ٓىِحوُن ﱠلاِإ ٍلوُسﱠر نِم َك [ṿám ə̄ə̄ ’äṛs ə́ ln ə̄ miñ̃ ̣-q ̣ấb̌likə miṛ-ṛasū́liñ ’íll ə̄ nū́ḥīī ’iléyhi] «Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər göndərmədik ki, ona vəhy etməyək» cümlələri NV-də َأ ٓاَمَو مِھۡيَلِإ ٰٓى ٜحوﱡي ٗلااَجِر ﱠلاِإ َكِلۡبَق نِم اَنۡلَس ۡر [ṿám ə̄ə̄ə̄ ’äṛs ə́ ln ə̄ miñ̃ ̣- q ̣ấb̌likə ’íll ə̄ ric ə̄́ ləỹ-ỹū́ḥāāā/ǣǣǣ ’iléyhim̃] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Səndən əvvəl də özlərinə (Bizim tərəfdən) vəhy edilən neçə-neçə kişilər göndərdik», َلۡبَق اَن ۡلَس ۡرَأ ٓاَمَو مِھۡيَلِإ ٰٓى ٜحوﱡي ٗلااَجِر ﱠلاِإ َك [ṿám ə̄ə̄ə̄ ’äṛs ə́ ln ə̄ q ̣ ấb̌ləkə ’íll ə̄ ric ə̄́ ləỹ-ỹū́ḥāāā/ǣǣǣ ’iléyhim̃] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Səndən əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz neçə-neçə kişilər göndərdik», ٓاَمَو اَن ۡلَس ۡرَأ نِم ِلۡبَق ِه ۡيَلِإ ٰٓى ٜحوُي ﱠلاِا ٍلوُسﱠر نِم َك [ṿám ə̄ə̄ə̄ ’äṛs ə́ ln ə̄ miñ̃ ̣-q ̣ấb̌likə miṛ-ṛasū́liní-ll ə̄ yū́ḥāāā/ǣǣǣ ’iléyhi] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Səndən əvvəl elə bir peyğəmbər göndərmədik ki, ona vəhy edilməsin» kimi qiraət edilir. AH-də I şəxsin cəmində, məlum növdə ى ِ ح وُن [nū́ḥī] feili Allah-taalaya aiddir, tərkibindəki («Biz») məhz Allah-taalanın adındandır: «Biz vəhy edirik», NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə ٰى ٜحوﱡي [yū́ḥā/yū́ḥǣ] «(Allah tərəfindən) vəhy edilən» kimi Peyğəmbər (s.) nəzərdə tutulur. «Cəzalandırmaq; cəza vermək» (məchul növdə: «cəzalandırılmaq; cəzaya məruz qalmaq») anlamında III bab ٰىَزاَج [c ə̄́ z ə̄ ] feili 34:17-də AH-də ىِز َٰجُن [nuc ə̄́ zī] formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: ٰى ٜز َٰجُي [yuc ə̄́ z ə̄ /yuc ə̄́ zǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( رـحـٮ ى ). AH-də َروُفَكۡلٱ ﱠلاِإ ٓىِز َٰجُن ۡلَھَو [ṿah ə́ l nuc ə̄́ zīī ’ílləl-kəfū́ṛa] «Biz heç nankordan başqasına cəzamı verərik?» cümləsi NV-də ُروُفَك ۡلٱ ﱠلاِإ ٰٓى ٜز َٰجُي ۡلَھَو [ṿah ə́ l yuc ə̄́ z ə̄ə̄ə̄ /yuc ə̄́ zǣǣǣ ’ílləl-kəfū́ṛu] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət, hal fərqləri müşahidə edilir) «Heç nankordan başqasına cəza verilərmi?» kimi qiraət edilir. AH-də I şəxsin cəmində, məlum növdə işlənən ىِز َٰجُن [nuc ə̄́ zī] feili («Biz cəzalandırarıq») NV-də III şəxsin təkində, kişi cinsində, məchul növdə ٰى ٜز َٰجُي Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 63 – [yuc ə̄́ z ə̄ /yuc ə̄́ zǣ] qiraət edilir. Feillərdəki fərqlər cümlədəki sintaktik əlaqələrində dəyişikliklər əmələ gətirirr ki, AH-də təsirlik haldakı َروُفَكۡلٱ [’əl-kəfū́ṛa] tamamlıq, NV-də isə adlıq haldakı ُروُفَك ۡلٱ [’əl-kəfū́ṛu] mübtəda qismində çıxış edir. «(Xəbər, təşəkkür, dəvət) almaq; qəbul etmək» (məchul növdə: «(xəbərdar, təşəkkür, dəvət) olunmaq; qəbul edilmək») anlamında َ لﱠبَقَت [täq ̣ấbbələ], «keçmək; imtina etmək; bağışlamaq» (məchul növdə: «keçilmək; imtina edilmək; bağışlanılmaq») anlamında َزَواَجَت [təcǟ́ṿazə] feilləri AH-də ُلﱠبَقَتَن [nətäq ̣ấbbəlu], ُزَواَجَتَن [nətəcǟ́ṿazu] (46:16) formasında I şəxsin cəmində, məlum növdə, NV-də isə III şəxsin təkində, məchul növdə işlənir: ُلﱠبَقَتُي [yutäq ̣ấbbəlu], ُزَواَجَتُي [yutəcǟ́ṿazu] (46:15). Müshəf fərqi yoxdur ( لـٮـٯـٮـٮ , رواـحـٮـٮ ). AH-də نَع ُزَواَجَتَنَو ْاوُلِمَع اَم َنَس ۡحَأ ۡمُھۡنَع ُلﱠبَقَتَن َنيِذﱠلٱ َكِئ ٓ َٰلْوُأ َنوُدَعوُي ْاوُناَك ىِذﱠلٱ ِق ۡدﱢصلٱ َد ۡعَو ۖ ِةﱠنَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَأ ٓىِف ۡمِھِتأَـﱢيَس ١٦ [’ul ə̄́ə̄ ’ikəl-ləẕī́nə nətäq ̣ấbbəlu ʻáñhum̃ ’ä́ ḥsənə mǟ ʻámil ū ṿanətəcǟ́ṿazu ʻañ̃-səyyi’ ə̄́tihim̃ fīī ’äṣḥā́bil-c ə́ññəti ́ ṿáʻdäṣ-ṣíd̆q ̣il-l ə́ ẕī k ə̄́ nū yū́ʻadūūñ║] «Belələri yaxşı əməllərini qəbul edəcəyimiz, günahlarından keçəcəyimiz və onlara verilmiş doğru və’də görə cənnət əhli içərisin- də olacaq kimsələrdir!» cümləsi NV-də ُمُھۡنَع ُلﱠبَقَتُي َنيِذﱠلٱ َكِئ ٓ َٰلْوُأ ٓۥ نَع ُزَواَجَتُيَو ْاوُلِمَع اَم ُنَس ۡحَأ َنوُدَعوُي ْاوُناَك ىِذﱠلٱ ِق ۡدﱢصلٱ َد ۡعَو ۖ ِةﱠنَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَأ ٓىِف ۡمِھِتأَـﱢيَس ١٦ [’ul ə̄́ə̄ə̄ ’ikəl-ləẕī́nə yutäq ̣ấbbəlu ʻáñhumūūū ’ä́ ḥsənu mǟ ʻámil ū ṿayutəcǟ́ṿazu ʻañ̃-səyyi’ ə̄́ə̄tihim̃ fīīī ’äṣḥā́bil-c ə́ññəti ́ ṿáʻdäṣ-ṣíd̆q ̣il-l ə́ ẕī k ə̄́ nū yū́ʻadūūñ║] (burada məddi-müttəsil , məddi-bədəl , məddi- münfəsilin kəmiyyət fərqləri, məddi-sıleyi-mimi-cəm , hal fərqi müşahidə edilir) «Belələri yaxşı əməlləri (Bizim tərəfimizdən) qəbul edilən, günahları keçilən və on- lara verilmiş doğru və’də görə cənnət əhli içərisində olacaq kimsələrdir!». Feillərin idarəsi sayəsində AH-də tamamlıq َنَس ۡحَأ اَم təsirlik halda, NV-də mübtəda ُنَس ۡحَأ اَم adlıq halda olur. AH-də təsirsiz feilin idarəsində olan ۡمِھِتأَـﱢيَس نَع NV-də olduğu kimi qalır. «Toplamaq» (məchul növdə: «toplanılmaq») anlamında َ رَش َ ح [ḥáşäṛa] feili AH-də kişi cinsində ُرَش ۡحُي [yúḥşäṛu] (41:19) formasında III şəxsin təkində, məchul növdə, NV-də isə I şəxsin cəmində, məlum növdədir: ُرُش ۡحَن [nä́ḥşuṛu] (41:18). Müshəf fərqi yoxdur ( رـسـحـٮ ). Belə ki, AH-də َنوُعَزوُي ۡمُھَف ِراﱠنلٱ ىَلِإ ِ ﱠٱ ُءٓاَد ۡعَأ ُرَش ۡحُي َم ۡوَيَو ١٩ [ṿayä́umə yúḥşäṛu ’äʻd ə̄́ə̄ ’uḷ-ḷā́hi ’íləñ- ñə̄́ ri fəhúm̃ yū́zäʻūūñ║] «Allahın düşmənləri Cəhənnəmə toplanacaqları gün onlar saxlanacaqlar» cümləsi NV-də ۡمُھَف ِراّٜنلٱ ىَلِإ ِ ﱠٱ َءٓاَد ۡعَأ ُرُش ۡحَن َم ۡوَيَو َنوُعَزوُي ١٨ [ṿayä́umə nä́ḥşuṛu ’äʻd ə̄́ə̄ə̄ ’äḷ-ḷā́hi ’íləñ-ñǣ́ri fəhúm̃ yū́zäʻūūñ║] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi, zəif saiti infleksiya, hal fərqi müşahidə edilir) «Allahın düşmənlərini Cəhənnəmə toplayacağımız gün onlar saxlanacaqlar» kimi qiraət edilir. Növ fərqi hesabına feillərin idarəsi də dəyişir. AH-də «(toplanacaq) düşmənlər» ُءٓاَد ۡعَأ [’äʻd ə̄́ə̄ə̄ ’u] mübtəda olaraq adlıq halda, NV-də isə «(toplayacağımız) düşmənlər» َءٓاَد ۡعَأ [’äʻd ə̄́ə̄ə̄ ’ə] artıq tamamlıq kimi təsirlik haldadır. Növ və şəkil kateqoriyaları üzrə fərq. «Soruşmaq» (məchul növdə: «soruşulmaq») anlamında I bab َلَأَس [s ə́ ’ələ] feili AH-də II şəxsin təkində, kişi cinsində ُلَٔـ ۡسُت [tús’əlu] ( َ لا ُلَٔـ ۡسُت [l ə̄ tús’əlu]) (2:119) formasında məchul növdə, xəbər şəklində NV-də isə məlum növdə, əmr (inkar) şəklində işlənir: َت َٔـۡس ۡل [t ə́ s’əl] ( َ لا َت ۡلَٔـ ۡس [l ə̄ t ə́ s’əl]; 2:118). Müshəf fərqi yoxdur ( لـسـٮ ). Belə ki, AH-də ِميِحَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَأ ۡنَع ُلَٔـ ۡسُت َلاَو ١١٩ [ṿál ə̄ tús’ əlu ʻañ ’äṣḥ ā́bil-cä́ḥīīm̃ ║ ] «Cəhənnəm əhli barəsində isə sən sorğu- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 64 – suala tutulmayacaqsan!» cümləsi NV-də َت َلاَو ِميِحَجۡلٱ ِب َٰح ۡصَا َنَع ۡلَٔـ ۡس ١١٨ [ṿál ə̄ t ə́ s’ əl ʻañ ’äṣḥā́bil-cä́ḥīīm̃ ║ ] «Cəhənnəm əhli barəsində isə sən sorğu-sual etmə!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Peyğəmbərə (s.) aiddir. Şəxs və kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər. «Əvəzini vermək» anlamında olan ٰىَزَج [c ə́ z ə̄ ] feili 16:96-də AH-də ـَل ədatı ilə işlənən ﱠنَيِز ۡجَنَل [lənəčziy ə́ ññə] formasında I şəxsin cəmində (keçmiş zaman formasında işlənməyən [24, 71] təkid (şiddətləndirmə) şəklində [3, 98-99] – şəklin hazırkı növü digər növlər ilə bərabər hüquqlu növ kimi qəbul edilməməlidir [5, 72]), NV-də isə III şəxsin təkində işlənir: ﱠنَيِز ۡجَيَل [ləyəčziy ə́ ññə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ںـٮرـحـٮـل ). AH-də ْآوُرَبَص َنيِذﱠلٱ ﱠنَيِز ۡجَنَلَو مُھَر ۡجَأ اَك اَم ِنَس ۡ ح َأِ ب َنوُلَم ۡعَي ْاوُن ٩٦ [ṿálənəčziy ə́ ññəl-ləẕī́nä ṣấbäṛūū ’ ə́ čṛahum̃̃-bi’ä́ḥsəni m ə̄ k ə̄́ nū yä́ʻməlūūñ║] «Biz dözənləri etdikləri yaxşı əməllərin müqabilində mükafatlandıracağıq!» cümləsi NV-də ْآوُرَبَص َنيِذﱠلٱ ﱠنَيِز ۡجَيَلَو َك اَم ِنَس ۡحَأِب مُھَر ۡجَأ َنوُلَم ۡعَي ْاوُنا ٩٦ [ṿáləyəčziy ə́ ññəl-ləẕī́nä ṣấbäṛūūū ’ ə́ čṛahum̃̃-bi’ä́ḥsəni m ə̄ k ə̄́ nū yä́ ʻməl ūūñ║] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «O, dözənləri etdikləri yaxşı əməllərin müqabilində mükafatlandıracaq!». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taa- laya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala I şəxsin cəmində («Biz»), NV-də III şəxsin təkində işlənən feil ilə bildirilir. AH-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Demək» anlamında َلاَق [q ̣â̄́lə] feili 50:30-cu ayəsində AH-də ُلوُقَن [näq ̣ū́lu] formasında I şəxsin cəmində, NV-də isə III şəxsin təkində işlənir: ُلوُقَي [yäq ̣ū́lu]. Müshəf fərqi yoxdur ( لوـٯـٮ ). AH-də ٖديِزﱠم نِم ۡلَھ ُلوُقَتَو ِتۡ َلأَت ۡمٱ ِلَھ َمﱠنَھَجِل ُلوُقَن َم ۡوَي ٣٠ [yä́umə näq ̣ū́lu licəh ə́ ññəmə h ə́ li-m̃təl ə́ ’ti ṿatäq ̣ū́lu həl mim̃- m̃ə́ zīīd̆║] «O gün Biz Cəhənnəmə: "Doldunmu?" – deyəcəyik, o isə: "Yenə varmı?" – deyəcək» cümləsi NV-də ٖديِزﱠم نِم ۡلَھ ُلوُقَتَو ِتۡ َلأَت ۡمٱ ِلَھ َمﱠنَھَجِل ُلوُقَي َم ۡوَي ٣٠ [yä́umə yäq ̣ū́lu licəh ə́ ññəmə h ə́ li- m̃təl ə́ ’ti ṿatäq ̣ū́lu həl mim̃- m̃ə́ zīīd̆║] «O gün O, Cəhənnəmə: "Doldunmu?" – deyəcək, o (cəhənnəm), isə: "Yenə varmı?" – deyəcək» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feillər Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala I şəxsin cəmində, NV-də isə III şəxsin təkində olan feil ilə bildirilir. AH-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Daxil etmək» anlamında َلَخ ۡدَأ [’ ə́ d̆xâlə] feili AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən ۡلِخ ۡدُي ُه [yud̆xílhu] formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ُن ُه ۡلِخ ۡد [nud̆xílhu]. Müshəf fərqi yoxdur ( هـلـحدـٮ ). 4:13, 48:17, 64:9 və 65:11-də AH-də ُرَٰھۡنَ ۡلأٱ اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُي [yud̆xílhu c əññə̄́ tiñ̃-t ə́ črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ṛu] «Onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edər», 4:14-də AH-də اَھيِف ا ٗدِل َٰخ اًراَن ُهۡلِخ ۡدُي [yud̆xílhu nǟ́ṛañ xâ̄́lidəñ̃-fī́h ə̄ ║] «Onu hə- mişəlik Cəhənnəmə daxil edər» NV-də ىِر ۡجَت ٖت ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُن ُرَٰھۡن َلاٱ اَھِت ۡحَت نِم [nud̆xílhu c əññə̄́ tiñ̃-t ə́ črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ṛu] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərik», اَھيِف ا ٗدِل َٰخ اًراَن ُهۡلِخ ۡدُن [nud̆xílhu nǟ́ṛañ xâ̄́lidəñ̃-fī́h ə̄ ║] «Onu həmişəlik Cəhənnəmə daxil edərik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 65 – təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində olan feilin işlənməsi ilə bildirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Toplamaq» anlamında َرَش َ ح [ḥáşäṛa] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən ۡمُھُرُش ۡحَي [yäḥşúṛuhum̃] (6:128; 10:45; 25:17; 34:40) formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ۡمُھُرُش ۡحَن [näḥşúṛuhum̃] (6:129; 10:45; 25:17; 34:40). Müshəf fərqi yoxdur ( مـھرـسـحـٮ ). AH-də ۡمُھُرُش ۡحَي َم ۡوَيَو [ṿayä́umə yäḥşúṛuhum̃] «(Allah) onları toplayacağı gün» NV-də ۡمُھُرُش ۡحَن َم ۡوَيَو [ṿayä́umə näḥşúṛuhum̃] «Biz onları toplayacağımız gün» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah- taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində olan feilin işlənməsi ilə bildirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Vermək» anlamında IV bab ٰىَتاَء [’ ə̄́ t ə̄ ] feili AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə ۡمِھيِت ۡؤُي [yu’tī́him̃] (4:152), ـَف bağlayıcısı, III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə ِهيِت ۡؤُيَسَف [f ə́ səyu’tī́hi] (48:10) formalarında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ۡمِھيِتوُن [nūtī́him̃] (4:151; burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir), ِهيِتوُنَسَف [f ə́ sənūtī́hi] (48:10; burada [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( مـھـٮـٮوـٮ , هـٮـٮوـٮـسـٯ ). AH-də ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو ۗۡمُھَروُجُأ ۡمِھيِت ۡؤُي َف ۡوَس َكِئ ٓ َٰلْوُأ ۡمُھۡنﱢم ٖدَحَأ َنۡيَب ْاوُقﱢرَفُي ۡمَلَو ۦِهِلُسُرَو ِ ﱠﭑِب [ṿal- ləẕī́nə ’ ə̄́ mənū bil-l ə̄́ hi ṿaṛusúlihī ṿal ə́m̃ yuf ə́rriq ̣ ū b ə́ ynə ’ä́ḥadim̃-m̃íñhum̃ ’ul ə̄́ə̄ ’ikə sä́ufə yu’tī́him̃ ’ucū́ṛahum̃ ║] «Lakin Allaha və peyğəmbərlərinə iman gətirən və onların heç birini digərindən ayırmayan şəxslərə Özü mükafatlarını verəcəkdir», ۡنَمَو اَمِب ٰىَف ۡوَأ اًميِظَع اًر ۡجَأ ِهيِت ۡؤُيَسَف َ ﱠٱ ُهۡيَلَع َدَھ َٰع ١٠ [ṿáməñ ’ä́uf ə̄ bímǟ ʻā́h ədä ʻaléyhuḷ -ḷā́hə f ə́ səyu’tī́hi ’ ə́ čṛañ ʻaẓī́m ə̄ ║] «Kim Allahla etdiyi əhdi yerinə yetirsə, (Allah) ona böyük mükafat verər!» cümlələri NV-də ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱَو ِﱠﭑِب ُمُھۡنﱢم ٖدَحَأ َنۡيَب ْاوُقﱢرَفُي ۡمَلَو ۦِهِلُسُرَو ٓۥ َكِئ ٓ َٰلْوُأ ۗۡمُھَروُجُأ ٓۥُمِھيِتوُن َف ۡوَس [ṿal-ləẕī́nə ’ ə̄́ə̄ mənū bil-l ə̄́ hi ṿaṛusúlihī ṿal ə́m̃ yuf ə́rriq ̣ ū b ə́ ynə ’ä́ḥadim̃-m̃íñhumūūū ’ul ə̄́ə̄ə̄ ’ikə sä́ufə nūtī́himūūū ’ucū́ṛahum̃ ║] (burada məddi- bədəl , məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqləri, məddi-sıleyi-mimi-cəm (iki yerdə) müşahidə edilir) «Lakin Allaha və peyğəmbərlərinə iman gətirən və onların heç birini digərindən ayırmayan şəxslərə Biz mükafatlarını verəcəyik», َنَمَو اَمِب ٰىٜف ۡوَا َدَھ َٰع ا ٗميِظَع اًر ۡجَأ ِهيِتوُنَسَف َ ﱠٱ ِهۡيَلَع ١٠ [ṿámənä́-uf ə̄ /ṿámənä́-ufǣ bímǟ ʻā́h ədä ʻaléyhil -l ə̄́ hə f ə́ sənūtī́hi ’ ə́ čṛañ ʻaẓī́m ə̄ ║] (burada [’] səsinin düşümü, alternativli zəif saiti infleksiya, sinharmoniyadan istisna hal müşahidə edilir) «Kim Allahla etdiyi əhdi yerinə yetirsə, Biz ona böyük mükafat verərik!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, NV- də isə I şəxsin cəmində olan feillər ilə bildirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Tam ödəmək; qarşısını vermək» anlamında ٰىﱠفَو [ṿáff ə̄ ] feili AH-də ـَف bağlayıcısı, III şəxsin cəmində kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə ۡمِھيﱢفَوُيَف [fəyuṿaffī́him̃] (3:57) formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: َف ُن ۡمِھيﱢفَو [fənuṿaffī́him̃] (3:56). Müshəf fərqi yoxdur ( مـھـٮــٯوـٮ ). AH-də َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو ۗۡمُھَروُجُأ ۡمِھيﱢفَوُيَف ِت َٰحِل ٰﱠصلٱ ْاوُلِمَعَو ْاوُنَماَء [ṿa’ ə́m̃m̃ əl-ləẕī́nə ’ ə̄́ mənū ṿaʻámiluṣ-ṣâ̄liḥā́ti Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 66 – fəyuṿaffī́him̃ ’ucū́ṛahum̃║] «İman gətirib yaxşı işlər görənlərə gəldikdə isə, O (Allah), onların mükafatlarını tamamilə verəcəkdir» cümləsi NV-də ْاوُنَماَء َنيِذﱠلٱ اﱠمَأَو ُأ ٓۥُمِھيﱢفَوُنَف ِت َٰحِل ٰﱠصلٱ ْاوُلِمَعَو ۗۡمُھَروُج [ṿa’ ə́m̃ m̃əl-ləẕī́nə ’ ə̄́ə̄ mənū ṿaʻámiluṣ-ṣâ̄liḥā́ti fənuṿaffī́himūūū ’ucū́ṛahum̃║] (burada məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi, məddi-sıleyi- mimi-cəm müşahidə edilir) «İman gətirib yaxşı işlər görənlərə gəldikdə isə, Biz onların mükafatlarını tamamilə verəcəyik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV- də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Tərk etmək; qoyub getmək» anlamında َرَذَو [ṿáẕäṛa] feili 7:186-də AH-də III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən ۡمُھُرَذَي [y əẕä́ ṛuhum̃] formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ۡمُھُرَذَن [n əẕä́ ṛuhum̃]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـھردـٮ ). AH-də َنوُھَم ۡعَي ۡمِھِنَٰي ۡغُط ىِف ۡمُھُرَذَيَو ١٨٦ [ṿay əẕä́ ṛuhum̃ fī ṭuğy ə̄́nihim̃ yä́ ʻməh ūūñ║] «(Allah) onları öz azğınlıqları içində çaşqın bir vəziyyətdə qoyar!» cümləsi NV-də َنَو َنوُھَم ۡعَي ۡمِھِنَٰي ۡغُط ىِف ۡمُھُرَذ ١٨٦ [ṿan əẕä́ ṛuhum̃ fī ṭuğy ə̄́ nihim̃ yä́ ʻməh ūūñ║] «Biz onları öz azğınlıqları içində çaşqın bir vəziyyətdə qoyarıq!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah- taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində işlənən feil ilə nəzərdə tutulur. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Təfsilatı ilə izah etmək» anlamında َلﱠ ص َف [fä́ṣṣâlə] feili 10:5-də AH-də ُلﱢصَفُي [yufä́ṣṣilu] III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ُل ﱢ ص َفُن [nufä́ṣṣilu]. Müshəf fərqi yoxdur ( لـصـٯـٮ ). AH-də َ ۡلأٱ ُلﱢصَفُي َٰي َنوُمَل ۡعَي ٖم ۡوَقِل ِت ٥ [yufä́ṣṣilul- ’ ə̄ y ə̄́ ti liq ̣ấumiỹ-ỹä́ ʻləm ūūñ║] «O (Allah), ayələri anlayıb bilən bir tayfa üçün belə müfəssəl izah edər!» cümləsi NV-də َلاٱ ُلﱢصَفُن َٰي َنوُمَل ۡعَي ٖم ۡوَقِل ِت ٥ [nufä́ṣṣilul-’ ə̄ə̄ y ə̄́ ti liq ̣ấumiỹ-ỹä́ ʻləm ūūñ║] (burada [’] səsinin düşümü, məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Biz ayələri anlayıb bilən bir tayfa üçün belə müfəssəl izah edərik!». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah- taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Demək» anlamında َق َلا [q ̣â̄́lə] feili 34:40-də AH-də ُلوُقَي [yäq ̣ū́lu] formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ُلوُقَن [näq ̣ū́lu]. Müshəf fərqi yoxdur ( لوـٯـٮ ). AH-də ۡمُھُرُش ۡحَي َم ۡوَيَو ِةَكِئ ٓ َٰلَمۡلِل ُلوُقَي ﱠمُث ا ٗعيِمَج [ṿayä́umə yäḥşúṛuhum̃ cəmī́ʻañ̃-s̠úm̃m̃ə yäq ̣ū́lu] «O gün (Allah) onların hamısını toplayacaq, sonra mələklərə deyəcək» NV-də ۡمُھُرُش ۡحَن َم ۡوَيَو ِةَكِئ ٓ َٰلَمۡلِل ُلوُقَن ﱠمُث ا ٗعيِمَج [ṿayä́umə näḥşúṛuhum̃ cəmī́ʻañ̃-s̠úm̃m̃ə näq ̣ū́lu] (burada daha bir feilin şəxs və kəmiyyət fərqləri, həmçinin məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «O gün Biz onların hamısını toplayacağıq, sonra mələklərə deyəcəyik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV- də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, NV-də isə I şəxsin cəmində olan feil ilə bildirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 67 – «Tam ödəmək; qarşısını vermək» anlamında ٰىﱠفَو [ṿáff ə̄ ] feili AH-də ـِل ədatı, III şəxsin cəmində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən ۡمُھَيﱢفَوُيِل [liyuṿaffíyəhum̃] (46:19) formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində arzu şəklində), NV-də isə I şəxsin cəmində işlənir: ۡمُھَيﱢفَوُنِل [linuṿaffíyəhum̃] (46:18). Müshəf fərqi yoxdur ( ٮــٯوـٮـل مـھـ ). AH-də ْاوُلِمَع اﱠمﱢم ٞت َٰجَرَد ّٖلُكِلَو ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ۡمُھَيﱢفَوُيِلَو ۖ [ṿálikúlliñ̃-däṛac ə̄́ tum̃-m̃im̃-m̃ǟ ʻámilū ́ ṿáliyuṿaffíyə hum̃ ’äʻm ə̄́ ləhum̃] «Hamının etdiyi əməllərə görə dərəcələri vardır ki, (Allah) onlara əməllərinin əvəzini versin» cümləsi NV-də اﱠمﱢم ٞت َٰجَرَد ّٖلُكِلَو ْاوُلِمَع ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ٓۥُمُھَيﱢفَوُنِلَو ۖ [ṿálikúlliñ̃-däṛac ə̄́tum̃ -m̃im̃-m̃ ǟ ʻámilū ́ ṿálinuṿaffíyəhumūūū ’äʻm ə̄́ ləhum̃] (burada məddi-sıleyi-mimi-cəm müşahidə edilir) «Hamının etdiyi əməllərə görə dərəcələri vardır ki, Biz onlara əməllərinin əvəzini verək». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV- də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Əzab vermək» anlamında َبﱠذَع [‘áẕẕəbə] feili 48:17-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən ُه ۡبﱢذَعُي [yuʻaẕẕíb̌hu] formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində, şərt şəklində), NV-də isə I şəxsin cəmindədir: ُه ۡبﱢذَعُن [nuʻaẕẕíb̌hu]. Müshəf fərqi yoxdur ( هـٮدـعـٮ ). AH-də َﱠٱ ِعِطُي نَمَو نِم ىِر ۡجَت ٖت ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُي ۥُهَلوُسَرَو ا ٗميِلَأ اًباَذَع ُهۡبﱢذَعُي ﱠلَوَتَي نَمَو ۖ ُرَٰھۡنَ ۡلأٱ اَھِت ۡحَت ١٧ [ṿáməỹ-ỹúṭiʻil-l ə̄́ hä ṿaṛasū́ləhū yud̆xílhu c əññə̄́ tiñ̃- t ə́ črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ ṛu ́ ṿáməỹ - ỹətäṿállə yuʻaẕẕí b̌hu ʻa ẕə̄́ bəñ ’əlī́m ə̄ ║] «Kim Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsə, (Allah) onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edər. Kim üz döndərsə, (Allah) onu şiddətli bir əzaba düçar edər!» cümləsi NV-də نَمَو َﱠٱ ِعِطُي ا ٗميِلَا اًباَذَع ُهۡبﱢذَعُن ﱠلَوَتَي نَمَو ۖ ُرَٰھۡن َلاٱ اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُن ۥُهَلوُسَرَو ١٧ [ṿáməỹ-ỹúṭiʻil-l ə̄́ hä ṿaṛasū́ləhū nud̆xílhu c əññə̄́ tiñ̃-t ə́ črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ ṛu ́ ṿáməỹ -ỹətäṿállə nuʻaẕẕíb̌hu ʻa ẕə̄́ bənə-lī́m ə̄ ║] (burada daha bir feildə şəxs və kəmiyyət fərqləri, həmçinin [’] səsinin düşümü (iki yerdə) müşahidə edilir) «Kim Allaha və Pey- ğəmbərinə itaət etsə, Biz onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərik. Kim üz döndərsə, Biz onu şiddətli bir əzaba düçar edərik!» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Üstünü örtmək, gizlətmək; (günah) yumaq; (günahın) üstünü örtmək» anlamında َرﱠفَك [k ə́ ffäṛa] feili 64:9-cu ayəsində AH-də ۡرﱢفَكُي [yuk ə́ ffir] formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində, şərt şəklində), NV-də isə I şəxsin cəmindədir: ۡ رﱢفَكُن [nuk ə́ ffir]. Müshəf fərqi yoxdur ( رـٯـكـٮ ). AH-də ۦِهِتأَـﱢيَس ُهۡنَع ۡرﱢفَكُي َو اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُي ُرَٰھۡنَ ۡلأٱ [yuk ə́ ffir ʻáñhu səyyi’ə̄́ tihī ṿayud̆xílhu c əññə̄́ tiñ̃-t ə́ črī miñ̃-tä́ḥtihəl-’əñhǟ́ṛu] «(Allah) onun günahlarının üstünü örtər və onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edər» NV-də ۦِهِتأَـﱢيَس ُهۡنَع ۡرﱢفَكﱡن َو ُرَٰھۡن َلاٱ اَھِت ۡحَت نِم ىِر ۡجَت ٖت ٰﱠنَج ُهۡلِخ ۡدُن [nuk ə́ ffir ʻáñhu səy yi’ ə̄́ə̄ tihī ṿanud̆xílhu c əññə̄́ tiñ̃-t ə́ črī miñ̃-tä́ḥtihələ-ñhǟ́ṛu] (burada daha bir feildə şəxs və kəmiyyət fərqləri, həmçinin məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi, [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Biz onun günahlarının üstünü örtər və onu altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərik». Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu hal- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 68 – da, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. «Yol tutmaq; daxil olmaq; hərəkət etmək; keçirtmək, sarımaq, salmaq (əzaba düçar etmək» anlamında َكَلَس [s ə́ ləkə] feili 72:17-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliyi ilə işlənən ُه ۡكُل ۡسَي [yəslúkhu] formasında III şəxsin təkində (kişi cinsində, şərt şəklində), NV-də I şəxsin cəmindədir: ُه ۡكُل ۡسَن [nəslúkhu]. Müshəf fərqi yoxdur ( هـكـلـسـٮ ). AH-də ا ٗدَعَص اٗباَذَع ُه ۡكُل ۡسَي ۦِهﱢبَر ِر ۡكِذ نَع ۡضِر ۡعُي نَمَو ١٧ [ṿáməỹ-ỹúʻriḍ ʻañ̃-ẕíkri ṛábbihī y əslúkhu ʻaẕə̄́ bäñ̃ ̣-ṣấʻad ə̄ ║] «Kim öz Rəbbini yad etməkdən üz çe- virsə, (Allah) onu məşəqqətli bir əzaba düçar edər» NV-də ُه ۡكُل ۡسَن ۦِهﱢبَر ِر ۡكِذ نَع ۡضِر ۡعُي نَمَو ا ٗدَعَص اٗباَذَع ١٧ [ṿáməỹ-ỹúʻriḍ ʻañ̃-ẕíkri ṛábbihī n əslúkhu ʻaẕə̄́ bäñ̃ ̣-ṣấʻad ə̄ ║] «Kim öz Rəbbini yad etməkdən üz çevirsə, Biz onu məşəqqətli bir əzaba düçar edərik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində işlənən feil ilə, NV-də I şəxsin cəmində işlənməsi ilə nəzərdən keçirilir. NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. Şəxs, kəmiyyət və şəkil kateqoriyaları üzrə fərq. «Üstünü örtmək, gizlətmək; (günah) yumaq; (günahın) üstünü örtmək» anlamında َرﱠفَك [k ə́ ffäṛa] feili AH-də ُرﱢفَكُي [yuk ə́ ffiṛu] (2:271) formasında III şəxsin təkində, xəbər şəklində (kişi cinsində), NV-də isə I şəxsin cəmində, şərt şəklində işlənir: ۡرﱢفَكُن [nuk ə́ ffir] (2:270; burada r samitinin incələşməsi müşahidə edilir). Müshəf fərqi yoxdur ( رـٯـكـٮ ). AH-də َكُيَو ۗۡمُكِتأَـﱢيَس نﱢم مُكنَع ُرﱢف [ṿayuk ə́ ffiṛu ʻáñ̃kum̃-m̃iñ̃-səyyi’ ə̄́tikum̃ ║] «O (Allah), günahlarını- zın bir qismini örtər» NV-də ۗۡمُكِتأَـﱢيَس نﱢم مُكنَع ۡرﱢفَكُنَو [ṿanuk ə́ ffir ʻáñ̃kum̃-m̃iñ̃- səyyi’ ə̄́ə̄tikum̃ ║] (burada məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Biz günahlarınızın bir qismini örtərik» kimi qiraət edilir. Həm AH, həm də NV-də feil Allah-taalaya aid olduğu halda, AH-də Allah-taala III şəxsin təkində, xəbər şəklində olan feil ilə, NV-də isə I şəxsin cəmində, şərt şəklində olan feil ilə bildirilir. Feilin şərt şəklində işlənməsi cümləni öncə keçən cümlənin tərkib hissəsi kimi nəzərdə tutur: «Əgər yoxsullara sədəqəni aşkar versəniz, bu, yaxşıdır, gizlində versəniz, bu sizin üçün daha yaxşıdır, Biz də günahlarınızın bir qismini örtərik». NV-də Tək olan Allah Özü haqda I şəxsin cəmində şəkilçisini işlədir. Bab və kateqoriya fərqləri. Bab və kateqoriya fərqləri bab və zaman ilə növ kateqoriyaları, bab və şəxs ilə kəmiyyət kateqoriyaları, bab və növ kateqoriyası üzrə fərqləri əhatə edir. Bab və zaman ilə növ kateqoriyaları üzrə fərq. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən bab, növ və zaman kateqoriyaları üzrə fərqlər AH-də II bab feilinin məchul növ və keçmiş zamanda, NV-də isə IV bab feilinin məlum növ və indiki-gələcək zamanda işlənməsi halını əhatə edir. 12:110-cu ayəsində AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, məchul növdə, keçmiş zaman formasında Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 69 – ى ﱢجُنَف [fənúcciyə] feili NV-də IV bab َعۡفَأ َل [’əf‘alə] modelində, məlum növdə, indiki- gələcək zaman formasında işlənir: ى ِج ۨ ـُنَف [fənúñ̃cī]. Müshəf fərqi yoxdur ( ـٯ ٮـ ـ ىـحـ ). II bab ىﱠجَن (وجن) və IV bab ىَجۡنَأ feillərinin mənaları üst-üstə düşür: «xilas etmək; qurtarmaq». Rəvayətlərarası feillərin fərqli növ və zamanda işlənmələri leksik fərq əmələ gətirir. Belə ki, AH-də ُء آ َشﱠن نَم َىﱢجُنَف [fənúcciyə məñ- ñəşə̄́ə̄ ’u] «Bununla dilədiyimizə nicat verilir» cümləsi NV-də ُء آ َشﱠن نَم ىِج ۨ ـُنَف [fənúñ̃cī məñ- ñəşə̄́ə̄ə̄ ’u] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Bununla dilədiyimizə nicat veririk» kimi qiraət edilir. Bab və şəxs ilə kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən bab və şəxs ilə kəmiyyət kateqoriyaları üzrə fərqlər AH-də I bab feilinin III şəxsdə, təkdə, NV-də isə IV bab feilinin II şəxsdə, cəmdə və AH-də II bab feilin I şəxsdə, cəmdə, NV-də isə V bab feilinin III şəxsdə, təkdə işlənməsi hallarını əhatə edir. I bab, III şəxs, tək/IV bab, II şəxs, cəm. AH-də ـِل ədatı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində III şəxsin təkində, kişi cinsində, arzu şəklində ْاَوُب ۡرَيﱢل [liyä́ṛbuṿa] (30:39) feili NV-də IV bab َلَعۡفَأ [’əf‘alə] modelində II şəxsin cəmində işlənir: ْاوُب ۡرُتﱢل [litúṛbū] (30:38). Müshəf fərqi yoxdur ( اوـٮرـٮ ). I bab اَبَر ( وبر ) [ṛáb ə̄ ] və IV bab ٰىَب ۡرَأ [’ä́ṛb ə̄ ] feilləri arasında məna fərqi yoxdur: «artmaq, çoxalmaq». Rəvayətlərdəki cümlələrdə fərqli sintaktik əlaqələr müşahidə edilir. Belə ki, AH-də ا ٗبﱢر نﱢم مُتۡيَتاَء ٓاَمَو ْاَوُب ۡرَيﱢل ِۖﱠٱ َدنِع ْاوُب ۡرَي َلاَف ِساﱠنلٱ ِل َٰو ۡمَأ ٓىِف [ṿám ə̄ə̄ ’ ə̄ t ə́ytum̃ -m̃ir-ríbəl-liyä́ṛbuṿa fīī ’əm̃ṿā́liñ- ñə̄́ si f ə́ l ə̄ yä́ṛbū ʻíñ̃däḷ-ḷā́hi] «Xalqın mal-dövləti hesabına artması (onların daha çox sərvət əldə etmələri) üçün verdiyiniz sələm; (ondan) Allah yanında heç bir artımları olmaz» cümləsi NV-də ْاوُب ۡرُتﱢل اٗبﱢر نﱢم مُتۡيَتاَء ٓاَمَو ِۖﱠٱ َدنِع ْاوُب ۡرَي َلاَف ِساﱠنلٱ ِل َٰو ۡمَأ ٓىِف [ṿám ə̄ə̄ə̄ ’ ə̄ə̄ t ə́ytum̃ -m̃ir- ríbəl-litúṛbū fīīī ’əm̃ṿā́liñ- ñə̄́ si f ə́ l ə̄ yä́ṛbū ʻíñ̃däḷ-ḷā́hi] (burada məddi-münfəsil (iki yerdə), məddi-bədəlin kəmiyyət fərqləri müşahidə edilir) «Xalqın mal-dövləti hesabına sizin artmağınız (sizin daha çox sərvət əldə etməyiniz) üçün verdiyiniz sələm; (ondan) Allah yanında heç bir artımları olmaz». Əgər AH-də söhbət III şəxsin təkində söhbət «sələmin artmasından» gedirsə, NV-də «sələmin hesabına» II şəxsin cəmində «sizin artmağınızdan» gedir. II bab, I şəxs, cəm/V bab, III şəxs, tək. 15:8-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində I şəxsin cəmində ُلﱢزَنُن [nun ə́ zzilu] feili NV-də V bab َ لﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində III şəxsin təkində, qadın cinsində ُلﱠزَنَت [tən ə́ zzəlu] feili işlənir. Qeyd olunmalıdır ki, burada V bab (ikinci [tə]) ـ ـَت [-tə-] prefiksinin ( ُلﱠزَنَتَت [tətən ə́ zz əlu] → ُلﱠزَنَت [tən ə́ zzəlu]) metateza nəticəsində düşümü ilə ُلﱠزَنَت [tən ə́ zzəlu] formasında qiraət edilir. Müshəf fərqi yoxdur ( لرـٮـٮ ). II bab َلﱠزَن [n ə́ zzələ] və V bab َلﱠزَنَت [tən ə́ zzələ] feil- lərinin mənaları üst-üstə düşür: «endirmək», «nazil etmək», lakin feillərarası şəxs, kəmiyyət fərqləri icraçı subyektlərin dəyişməsinə və bununla sintaktik əlaqələrin dəyişməsinə gətirib çıxarır. AH-də ﱢقَحۡلﭑِب ﱠلاِإ َةَكِئ ٓ َٰلَمۡلٱ ُلﱢزَنُن اَم [m ə̄ nun ə́ zzilul-məl ə̄ə̄ ’íkətə ’íll ə̄ bil-ḥáq ̣q ̣i] «Biz mələkləri yalnız haqq olaraq endiririk!» cümləsi NV-də ُلﱠزَنَت اَم ﱢق َح ۡلﭑِب ﱠلاِإ ُةَكِئ ٓ َٰلَمۡلٱ [m ə̄ tən ə́ zzəlul-məl ə̄ə̄ə̄ ’íkətu ’íll ə̄ bil-ḥáq ̣q ̣i] (burada məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir) «Mələklər yalnız haqq olaraq (Bizim əmrimizlə) Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 70 – enir!» kimi qiraət edilir. AH-də işin icraçısı Allah-taala («Biz endiririk») olduğu halda, NV-də «mələklər (özləri) enir». Bu səbəbdən ةَكِئ ٓ َٰلَمۡلٱ ismi AH-də tamamlıq olaraq təsirlik ( َةَكِئ ٓ َٰلَمۡلٱ ), NV-də isə mübtəda olaraq adlıq halda işlənir ( َكِئ ٓ َٰلَمۡلٱ ُ ة ). Bab və növ kateqoriyası üzrə fərqlər. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən bab və növ kateqoriyası üzrə fərqlər feilin bir rəvayətdə bir bab və bir növdə, digər rəvayətdə isə fərqli bab və növdə işlənməsi hallarını əhatə edir. I bab, məlum növ/II bab, məchul növ. 84:12-də AH-də I bab [fə‘ilə] modelində məlum növdə ٰىَل ۡصَي ( ي لص) [yä́ṣl ə̄ ] feili NV-də II bab [fə‘‘alə] modelində və məchul növdə işlənir: ٰىﱠلَصُي [ṿayuṣấḷḷā/ṿayuṣấllǣ] (burada l samitinin zəif saiti infleksiya halında qalınlaşması baş vermir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىـلـصـٮ ). I bab َىِلَص [ṣấliyə] ( ي لص) feili «yanmaq», II bab ىﱠل َص [ṣấll ə̄ ] ( ي لص) «(dəfələrlə) yanmaq» (məchul növdə: «(dəfələrlə) yandırılmaq») anlamındadır. Əksər hallarda II bab feilin kəsb et- diyi məna I bab feilin aşıladığı bu və ya digər hərəkətin bir deyil, dəfələrlə baş verməsini bildirməkdən ibarət olur. Belə ki, AH-də اًريِعَس ٰىَل ۡصَيَو ١٢ [ṿayä́ṣl ə̄ säʻī́ṛā ║ ] «Və Cəhənnəm atəşində yanacaq!» cümləsi NV-də َو ٰىﱠلَصُي اًريِعَس ١٢ [ṿayuṣấḷḷā/ṿayuṣấllǣ säʻī́r ə̄ ║ ] «Və Cəhənnəm atəşində (dəfələrlə) yandırılacaq!» kimi qiraət edilir. I bab, məlum növ/IV bab, məchul növ. AH-də َأ sual ədatı ilə işlənən I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məlum növdə ْاوُدِھَشَأ [’ə şə́ hidū] (43:19) feili NV-də IV bab ۡفَأ َلَع [’əf‘alə] modelində, məchul növdə işlənir: ۡش َ۟أ ْاوُدِھ [’ə ʾúşhidū] (43:18; burada sual ədatının ardı ilə işlənən IV bab feilin [’] səsinin incələşməsi baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( اودـھـسا ). I bab َدِھَش [ş ə́ hidə] feili «şahid olmaq», IV bab َدَھ ۡشَأ [’ ə́ şhədə] feili «şahidlik etmək» (məchul növdə: «şahid götürülmək») mənasındadır. Növ fərqi he- sabına icraçı subyektlərin dəyişməsi baş verir. Əgər AH-də I bab, məlum növdə işlənən feil müşriklərin mələklərin yaradılışına şahid olmalarını bildirirsə, NV-də IV bab, məchul növdəki feil Allah-taala tərəfindən müşriklərin mələklərin yaradılışına şahid götürülmələrini nəzərdə tutur [48, 20, 566-567]. Nəticədə ayədəki cümlənin ümumi kontekst baxımından mənasına təsir etməyən leksik fərq müşahidə edilir. AH-də ْاوُدِھَشَأ ۚۡمُھَق ۡلَخ [’ə şə́ hidū xấlq ̣âhum̃║] «Məgər onlar (mələklərin) yaradılışına şahidmi olmuşlar?!» cümləsi NV-də ۡش َ۟أ ْاوُدِھ ۚۡمُھَق ۡلَخ [’ə ʾúşhidū xấlq ̣âhum̃║] «Məgər onlar (mələklərin) yaradılışına (Allah-taala tərəfindən) şahidmi götürülmüşlər?!» kimi qiraət edilir. III bab, məlum növ/I bab, məchul növ. III bab َ لَعاَف [f ə̄ ‘alə]/I bab َ لَعَف [fə‘alə]. 3:146-də AH-də III bab َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində, məlum növdə َق ٰـ َلَت [q ̣â̄́tələ] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məchul növdə işlənir: َلِتُق [q ̣útilə]. Müshəf fərqi yoxdur ( لـٮـٯ ). III bab َلَتاَق [q ̣â̄́tələ] feilinin mənası «vuruşmaq», I bab َلَتَق [q ̣ấtələ] «öldürmək» feili (məchul növdə «öldürülmək») mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən leksik fərq ayədəki cümlənin mənasına ümumi kontekst baxımından xüsusi təsir etmir. Belə ki, AH-də ٞريِثَك َنوﱡيﱢبِر ۥُهَعَم َلَتَٰق ّٖىِبﱠن نﱢم نﱢيَأَكَو [ṿákə’ ə́yyim̃ -m̃iñ- ñəbíyyiñ̃ ̣-q ̣â̄́tələ mä́ʻahū ribbiyyū́nə kəs̠ī́ṛuñ] «Neçə-neçə peyğəmbər bir yığın allahpərəstlə birlikdə (düşmənə qarşı) vuruşmuşlar» cümləsi NV-də ُق ٖءٓيِبﱠن نﱢم نﱢيَأَكَو َلِت Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 71 – ٞريِثَك َنوﱡيﱢبِر ۥُهَعَم [ṿákə’ ə́yyim̃ -m̃iñ-ñəbī́īī’iñ̃ ̣-q ̣útilə mä́ʻahū ribbiyyū́nə kəs̠ī́ruñ] (burada [y] ilə əvəzlənmiş [’] səsi NV-də tam realizə ilə tələffüzü, r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Neçə-neçə peyğəmbər bir yığın allahpərəstlə birlikdə öldürülmüş- lər» kimi qiraət edilir. V bab, məlum növ/II bab, məchul növ. AH-də V bab َ لﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində, məlum növdə َ ع ﱠ ط َقَت [täq ̣ấṭṭâʻa] feili (9:110) NV-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində, məchul növdə ُت َ ع ﱠ ط َق [tuq ̣ấṭṭâʻa] (9:111) işlənir. Müshəf fərqi yoxdur ( عـطـٯـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, AH-də V bab (ikinci [tə]) ـ ـَت [-tə-] prefiksinin ( َ ع ﱠ ط َقَتَت [tətäq ̣ấṭṭâʻa] → َ ع ﱠ ط َقَت [täq ̣ấṭṭâʻa]) metateza nəticəsində düşümü ilə َ ع ﱠ ط َقَت [täq ̣ấṭṭâʻa] formasında qiraət edilir. V bab feili «parça-parça olmaq», II bab feili isə «tikə-tikə kəsmək, parça-parça etmək» (məchul növdə «tikə-tikə olmaq, parça-parça olmaq»). Feillər arasında bab fərqi sayəsində əmələ gələn məna fərqi növ fərqi hesabına neytrallaşır. AH-də ْا ۡوَنَب ىِذﱠلٱ ُمُھُنَٰيۡنُب ُلاَزَي َلا ۗۡمُھُبوُلُق َعﱠطَقَت نَأ ٓ ﱠلاِإ ۡمِھِبوُلُق ىِف ٗةَبيِر [l ə̄ yəz ə̄́ lu buñy ə̄́ nuhumul-l ə́ ẕī b ə́ näu rī́bətəñ̃-fī q ̣ulū́bihim̃ ’íll ə̄ə̄ ’əñ̃-täq ̣ấṭṭâʻa q ̣ulū́buhum̃║] «Onların qurduğu bina ürəkləri parça-parça olana qədər qəlblərində bir şübhə olaraq qalacaqdır» cümləsi NV-də ْا ۡوَنَب ىِذﱠلٱ ُمُھُنَٰيۡنُب ُلاَزَي َلا ُمِھِبوُلُق ىِف ٗةَبيِر ٓۥ َعﱠطَقُت نَأ ٓ ﱠلاِإ ۗۡمُھُبوُلُق [l ə̄ yəz ə̄́ lu buñy ə̄́ nuhumul-l ə́ ẕī b ə́ näu rī́bətəñ̃-fī q ̣ulū́bihimūūū ’íll ə̄ə̄ə̄ ’əñ̃-tuq ̣ấṭṭâʻa q ̣ulū́buhum̃║] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, məddi-sıleyi-mimi cəm müşahidə edilir) «Əgər onların günah qazandıqları bəlli olsa, o zaman onların yerini haqsızlığa mə’ruz qalmış daha yaxın olan başqa iki nəfər tutar» kimi qiraət edilir. Hər iki rəvayətdə ۡمُھُبوُلُق [q ̣ulū́buhum̃] «ürəkləri» rəvayətlərdə fərqli işlənən feili-xəbərin müb- tədası kimi çıxış edir: «parça-parça olan ürəkləri». I bab, məchul növ/III bab, məlum növ. AH-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məchul növdə ْاوُلِتُق [q ̣útilū] (47:4) NV-də III bab َلَعاَف [f ə̄ ‘alə] modelində, məlum növdə َق ٰـ ْاوُلَت [q ̣â̄́təlū] (47:5) işlənir. Müshəf fərqi yoxdur ( اوـلـٮـٯ ). I bab َلَتَق [q ̣ấtələ] feili «öldürmək» (məchul növdə «öldürülmək»), III bab َلَتاَق [q ̣â̄́tələ] feili isə «vuruşmaq» anlamındadır. Bab və növ fərqləri sayəsində yaranan leksik fərq məna fərqi əmələ gətirir. AH-də َف ِ ﱠٱ ِليِبَس ىِف ْاوُلِتُق َنيِذﱠلٱَو ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ﱠلِضُي نَل ٤ [ṿal-ləẕī́nä q ̣útilū fī səbī́lil-l ə̄́ hi fəl ə́ ỹ- ỹuḍíllə ’äʻmə̄́ ləhum̃║] «Allah yolunda öldürülənlərin əməllərini (Allah) əsla puç etməz» cümləsi NV-də َق َنيِذﱠلٱَو ٰـ ۡمُھَل َٰم ۡعَأ ﱠلِضُي نَلَف ِ ﱠٱ ِليِبَس ىِف ْاوُلَت ٥ [ṿal-ləẕī́nä q ̣â̄́təlū fī səbī́lil-l ə̄́ hi fəl ə́ ỹ- ỹuḍíllə ’äʻmə̄́ ləhum̃║] «Allah yolunda vuruşanların əməllərini (Allah) əsla puç etməz» kimi qiraət edilir. II bab, məchul növ/I bab, məlum növ. 11:28-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində, məchul növdə ۡتَيﱢمُعَف [fäʻúm̃m̃iyət] feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məlum növdə işlənir: ۡتَيِمَعَف [fä ʻámiyət]. Müshəf fərqi yoxdur ( ٮـٮـمـعـٯ ). II bab ٰىﱠمَع [‘ámm ə̄ ] feili «gizli saxlamaq», I bab َىِمَع [‘ámiyə] feili «gizli qalmaq» mənasındadır. Feillər arasında müşahidə edilən məna fərqi ayənin ümumi kontekstinə xüsusi təsir etmir. AH-də ۦِهِدنِع ْنﱢم ٗةَم ْحَر ىِنٰٮَتاَءَو ىﱢبﱠر نﱢم ٖةَنﱢيَب ٰىَلَع ُتنُك نِإ ۡمُتنَأَو اَھوُمُكُمِزْلُنَأ ۡمُكۡيَلَع ۡتَيﱢمُعَف َنوُھِر َٰك اَھَل ٢٨ [’iñ̃-kúñ̃tu ʻál ə̄ bəyyínətim̃-m̃iṛ-ṛábbī ṿa’ ə̄ t ə̄́ nī ṛáḥmətəm̃-m̃iñ ʻíñ̃dihī fäʻúm̃m̃iy ət ʻalé ykum̃ ’ə nulzímukumūhǟ ṿa’ ə́ ñ̃tum̃ l ə́ h ə̄ k ə̄́ rihūūñ║] «Əgər mən Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə istinad etsəm, mənə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 72 – Özündən bir mərhəmət bəxş etsə və o sizə (Allah-taala tərəfindən) gizli saxlanılsa, istəmədiyiniz halda, biz sizi ona məcburmu edə bilərik?!» cümləsi NV-də ٰىَلَع ُتنُك نِإ َھوُمُكُمِزْلُنَأ ٓۥُمُكۡيَلَع ۡتَيِمُعَف ۦِهِدنِع ْنﱢم ٗةَمْحَر ىِنٰٮٜتاَءَو ىﱢبﱠر نﱢم ٖةَنﱢيَب َنوُھِر َٰك اَھَل ۡمُتنَأَو ا ٢٨ [’iñ̃-kúñ̃tu ʻál ə̄ bəy- yínətim̃-m̃iṛ-ṛábbī ṿa’ ə̄ə̄ t ə̄́ nī/ṿa’ ə̄ə̄ tǣ́nī ṛáḥmətəm̃-m̃iñ ʻíñ̃dihī fä ʻámiyət ʻaléykum ūūū ’ə nulzímukumūhǟ ṿa’ ə́ ñ̃tum̃ l ə́ h ə̄ k ə̄́ rihūūñ║] (burada məddi-bədəlin kəmiyyət fərqi, alternativli zəif saiti infleksiya, məddi-sıleyi-mimi-cəm müşahidə edilir) «Əgər mən Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə istinad etsəm, mənə Özündən bir mərhəmət bəxş etsə və o (mərhəmət) sizə gizli qalsa, istəmədiyiniz halda, biz sizi ona məcburmu edə bilərik?!» kimi qiraət edilir. AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində, məchul növdə ْاُؤﱠشَنُي [yun ə́ şşə’u] (43:18) feili NV-də I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində, məlum növdə işlənir: ْاُؤَشنَي [y ə́ ñ̃şə’u] (43:17). Müshəf fərqi yoxdur ( اوـسـٮـٮ ). II bab َأﱠشَن [nəşşə’ə] feili «böyümək; boya-başa çatmaq» (məchul növdə «böyütmək; boya-başa çatdırmaq»), I bab َأَشَن [nəşə’ə] feili isə «böyümək; inkişaf etmək; əmələ gəlmək; baş vermək» mənasındadır. Bab və növ fərqlərinin yaratdığı leksik fərqin məna fərqi olsa da, ayənin ümumi mənasına kontekst baxımından təsiri cüzidir. AH-də ٖنيِبُم ُرۡيَغ ِماَصِخۡلٱ ىِف َوُھَو ِةَيۡلِحۡلٱ ىِف ْاُؤﱠشَنُي نَمَوَأ ١٨ [’ä ṿam ə́ ỹ-ỹun ə́ şşə’u fil-ḥílyəti ṿahúṿa fil-xiṣâ̄́mi ğấyṛu múbīīñ║] «Onlar bərbəzək içində böyüdülüb, mübahisə zamanı bir dəlil gətirə bilməyənləri (qızlarını Allaha övlad isnad edirlər)?» cümləsi NV-də ٖنيِبُم ُرۡيَغ ِماَصِخۡلٱ ىِف َوُھَو ِةَيۡلِحۡلٱ ىِف ْاُؤَشنَي نَمَوَأ ١٧ [’ä ṿam ə́ ỹ-ỹ ə́ ñ̃şə’u fil-ḥílyəti ṿahúṿa fil-xiṣâ̄́mi ğấyru múbīīñ║] (burada r samitinin incələşməsi müşahidə edilir) «Onlar bərbəzək içində böyüyüb, mübahisə zamanı bir dəlil gətirə bilməyənləri (qızlarını Allaha övlad isnad edirlər)?» kimi qiraət edilir. II bab, məchul növ/V bab, məlum növ. 4:42-də AH-də II bab َلﱠعَف [fə‘‘alə] modelində, məchul növdə ٰىﱠوَسُت [tusä́ṿṿā] feili NV-də V bab َلﱠعَفَت [təfə‘‘alə] modelində, məlum növdə işlənir: ٰى ّٜوﱠسَت [təssä́ṿṿā/təssä́ṿṿǣ] (burada alternativli zəif saiti infleksiya baş verir). Müshəf fərqi yoxdur ( ىوـسـٮ ). Qeyd olunmalıdır ki, V bab ﱠوﱠسَت ٰى [təssä́ṿṿā] feilində əmələ gəlmə yerinə görə tam geri distant assimilyasiya və saitin düşümü baş verir ( َت ٰىﱠوَسَت [tətəsä́ṿṿā] → ٰىﱠوَسَسَت [təsəsä́ṿṿā] → ٰىﱠوﱠسَت [təssä́ṿṿā]). II bab ٰىﱠوَس [sä́ṿṿā] feili ilə V bab ٰىﱠوَسَت [təsä́ṿṿā] feilinin mənaları üst-üstə düşür: «bə- rabərləşdirmək, düz etmək; tənzimləmək» (məchul növdə: «bərabər olmaq, düz olmaq»). Mənaya təsir edən yalnız növ fərqidir. Belə ki, AH-də ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ﱡدَوَي ٖذِئَم ۡوَي ۡوَل َلوُسﱠرلٱ ْاُوَصَعَو ُمِھِب ٰىﱠوَسُت ُض ۡرَ ۡلأٱ [yä́umə’iẕiỹ-ỹäṿáddul-ləẕī́nə k ə́ fäṛū ṿaʻáṣâṿuṛ-ṛasū́lə lä́u tusä́ṿṿā bíhimul-’ä́ṛḍu] «Həmin gün küfr edənlər və Peyğəmbərə asi olanlar yerin onlarla (Allah-taala tərəfindən) bərabər edilməsini arzulayarlar» cümləsi NV-də ٖذِئَم ۡوَي ﱡدَوَي ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ۡوَل َلوُسﱠرلٱ ْاُوَصَعَو َت ُض ۡر َلاٱ ُمِھِب ٰى ّٜوﱠس [yä́umə’iẕiỹ-ỹäṿáddul-ləẕī́nə k ə́ fäṛū ṿa- ʻáṣâṿuṛ-ṛasū́lə lä́u təssä́ṿṿā/təssä́ṿṿǣ bíhimulä́-ṛḍu] (burada [’] səsinin düşümü müşahidə edilir) «Həmin gün küfr edənlər və Peyğəmbərə asi olanlar yerin onlarla bərabərləşməsini arzulayarlar» kimi qiraət edilir. Babdaxili fərqlər. I bab feilinin model (babdaxili) fərqləri. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən I bab feilinin model (babdaxili) fərqləri feilin AH- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 73 – də I babın [fə‘alə], NV-də [fə‘ilə], [fə‘ulə] modellərində işlənməsi hallarını əhatə edir. AH-də II şəxsin cəmində, kişi cinsində işlənən ۡمُت ۡيَسَع [ʻas ə́ytum̃ ] (2:246; 47:22) [18, 1, 214; 42, 247], III şəxsin təkində, kişi cinsində ﱠىَ ح [ḥáyyə] (8:42) feilləri I babın َلَعَف [fə‘alə] ىَسَع ( َ ي َسَع), ﱠ ي َ ح ( َيَيَح ), NV-də isə I babın َلِعَف [fə‘ilə] َى ِسَع, َيِيَح modellərində işlənir: ۡمُتي ِسَع [ʻasī́tum̃] (2:244; 47:23), َىِ ۧ ـ َ ح [ḥáyiyə] (8:43) [31, 3, 301]. Müshəf fərqi yoxdur ( مـٮـٮـسـع , ىـ ح ). 27:22-də AH-də ـَف bağlayıcısı ilə işlənən III şəxsin təkində, kişi cinsində َ ث َكَمَف [fəm ə́ kəs̠ə] feili I babın َلَعَف [fə‘alə], NV-də isə I babın َلُعَف [fə‘ulə] modelində işlənir: َ ث ُكَمَف [fəm ə́kus̠ ə]. Müshəf fərqi yoxdur ( ٮـكـمـٯ ). 75:7-də AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َقِرَب [b ə́riq ̣ â] feili I babın َل ِعَف [fə‘ilə], NV-də isə I babın َلَعَف [fə‘alə] modelində işlənir: َقَرَب [bä́ṛaq ̣â]. Müshəf fərqi yoxdur ( ٯرـٮ ). Tipik sait (babdaxili) fərqləri. I bab َل ِعَف [fə‘ilə] modelində َب ِسَ ح [ḥásibə] feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti [ə], yaxud [i], I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində َلَتَع [ʻátələ] feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti [i], yaxud [u] çıxış edə bilər: ُبَس ۡحَي [yäḥsəbu], yaxud ُبِس ۡحَي [yäḥsibu], ُلِت ۡعَي [yä‘tilu], yaxud ُلُت ۡعَي [yä‘tulu]. AH-də َب ِسَ ح feili indiki-gələcək zamanda [ə], َلَتَع feili indiki-gələcək zamanda [i], NV-də isə َب ِسَ ح feili [i], َلَتَع feili [u] tipik saiti ilə işlənir [29, 430; 43, 457]. Qurani-Kərim boyu َب ِسَ ح feilinin tipik sait fərqləri aşağıdakı halları əhatə edir: AH-də َنوُبَس ۡحَي [yäḥsəbū́nə], ﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb ə́ ññə], ُبَس ۡحَي [yä́ḥsəbu], ﱠنَبَس ۡحَي [yäḥsəb ə́ ññə], ۡمُھُبَس ۡحَت [täḥs ə́buhum̃ ], ۡمُھُبَس ۡحَي [yäḥs ə́buhum̃ ], ُهوُبَس ۡحَتِل [litäḥsəbū́hu], ۡمُھﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb ə́ ññəhum̃], ُهوُبَس ۡحَت [täḥsəbū́hu], ۥُهَنوُبَس ۡحَت [täḥsəbū́nəhu], ُهُبَس ۡحَي [yäḥs ə́ buhu], ُبَس ۡحَت [tä́ḥsəbu], اَھُبَس ۡحَت [täḥs ə́ buh ə̄ ], NV-də isə müvafiq olaraq َنوُبِس ۡحَي [yäḥsibū́nə], ﱠ نَب ِس ۡحَت [täḥsib ə́ ññə], ُبِس ۡحَي [yä́ḥsibu], َي ﱠنَب ِس ۡح [yäḥsib ə́ ññə], ُب ِس ۡحَت ۡمُھ [täḥsíbuhum̃], ۡمُھُبِس ۡحَي [yäḥsíbuhum̃], ُهوُبِس ۡحَتِل [litäḥsibū́hu], ۡمُھﱠنَبِس ۡحَت [täḥsib ə́ ññəhum̃], ُهوُبِس ۡحَت [täḥsibū́hu], ۥُهَنوُبِس ۡحَت [täḥsibū́nəhu], ُهُبِس ۡحَي [yäḥsíbuhu], ُب ِس ۡحَت [tä́ḥsibu], اَھُبِس ۡحَت [täḥsíbuh ə̄ ]. AH-də 3:188-də ﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb ə́ ññə], 8:59-cu ayəsində نَبَس ۡحَي [yäḥsəb ə́ ññə] (8:59) feilləri NV-də şəxs, şəkil fərqləri ilə qiraət edilir: ﱠنَبِس ۡحَي [yäḥsib ə́ ññə] (3:188), َت ﱠنَب ِس ۡح [täḥsib ə́ ññə] (8:60). Müshəf fərqi yoxdur ( ںوـٮـسـحـٮ , ںـٮــسـحـٮ , ٮـسـحـٮ , ںـٮــسـحـٮ , مـھـٮـسـحـٮ , مـھـٮـسـحـٮ , هوـٮـسـحـٮـل , مـھـٮـٮـسـحـٮ , هوـٮـسـحـٮ , هـٮوـٮـسـحـٮ , هـٮـسـحـٮ , ٮـسـحـٮ , اـھـٮـسـحـٮ ). َلَتَع feilinin tipik sait fərqi Qurani-Kərim boyu bir yerdə müşahidə edilir. ـَف bağlayısı və III şəxsin təkində, kişi cinsində bitişən əvəzliklə işlənən əmr şəklində AH-də 44:47-də ُهوُلِت ۡعﭑَف [fä-ʻtilū́hu] feili NV-də tipik sait fərqi ilə ُهوُلُت ۡعﭑَف [fä-ʻtulū́hu] (44:44) işlənir. Müshəf fərqi yoxdur ( ـٯ هوـلـٮـعا ). I bab َلَتَع [ʻátələ] feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti həm [i], həm də [u] çıxış edə bilər. AH-də َلَتَع [ʻátələ] feili [i] ( َلَتَع → ُلِت ۡعَي → ۡلِت ۡعِإ → ۡلِت ۡع ﭑ َف → ْاوُلِت ۡعﭑَف → ُلِت ۡع ﭑ َف ُهو ), NV-də isə [u] ( َلَتَع → ُلُت ۡعَي → ۡلُت ۡعُأ → ۡلُت ۡع ﭑ َف → ْاوُلُت ۡعﭑَف → ُلُت ۡع ﭑ َف ُهو ) tipik saiti işlənir [47, 357]. Babdaxili və kateqoriya fərqləri. AH ilə NV arasında feillərdə müşahidə edilən tipik sait (babdaxili) və şəxs ilə şəkil kateqoriyaları fərqləri feilin bir rəvayətdə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 74 – II şəxs, təkidi əmr şəklində, digərində III şəxs, təsviri əmr şəklində işlənməsi hallarını əhatə edir. I bab َل ِعَف [fə‘ilə] modelində َبِسَ ح [ḥásibə] feilinin indiki-gələcək zamanda tipik saiti [ə], yaxud [i] çıxış edə bilər: ُبَس ۡحَي [yäḥsəbu], yaxud ُبِس ۡحَي [yäḥsibu]. Qurani-Kərim boyu َ ب ِسَ ح feili iki yerdə tipik sait (babdaxili) və şəxs ilə şəkil kateqoriyaları fərqləri müşahidə edilir. 3:188-də I bab َلِعَف [fə‘ilə] modelində təkdə, kişi cinsində AH-də ﱠنَبَس ۡحَت [täḥsəb ə́ ññə] ( َ لا ﱠنَبَس ۡحَت [l ə̄ täḥsəb ə́ ññə] «əsla güman etmə!») modelində II şəxsdə, [ə] tipik saiti və təkidi əmr şəklində feil NV-də III şəxsdə, [i] ti- pik saiti və təsviri əmr şəklində işlənir: ﱠنَبِس ۡحَي [yäḥsib ə́ ññə] ( َي َلا ِس ۡح ﱠنَب [l ə̄ yäḥsib ə́ ññə] «əsla güman etməsin!»). Belə ki, AH-də ﱠو ْاوَتَأ ٓاَمِب َنوُحَرۡفَي َنيِذﱠلٱ ﱠنَبَس ۡحَت َلا ۡمَل اَمِب ْاوُدَم ۡحُي نَأ َنوﱡبِحُي ِۖباَذَعۡلٱ َنﱢم ٖةَزاَفَمِب مُھﱠنَبَس ۡحَت َلاَف ْاوُلَعۡفَي [l ə̄ täḥsəb ə́ ññəl-ləẕī́nə yəfṛaḥū́nə bím ə̄ə̄ ’ ə́ täṿ- ṿayuḥibbū́nə ’əỹ-ỹúḥmədū bím ə̄ ləm̃ y ə́ fʻalū f ə́ l ə̄ täḥsəb ə́ ññəhum̃̃-biməf ə̄́ zətim̃- m̃ínəl-ʻa ẕə̄́ bi] «(Ya Rəsulum!) Etdikləri əməllərə görə sevinən və görmədikləri işlərə görə tərif olunmağı sevən kimsələri sən güman etmə (yox!), güman etmə ki, onlar əzabdan xilas olacaqlar!» cümləsi NV-də ﱡب ِحُيﱠو ْاوَتَأ ٓاَمِب َنوُحَرۡفَي َنيِذﱠلٱ ﱠنَبِس ۡحَي َلا اَمِب ْاوُدَم ۡحُي نَأ َنو ِۖباَذَعۡلٱ َنﱢم ٖةَزاَفَمِب مُھﱠنَبِس ۡحَت َلاَف ْاوُلَعۡفَي ۡمَل [l ə̄ yäḥsib ə́ ññəl-ləẕī́nə yəfṛaḥū́nə bím ə̄ə̄ə̄ ’ ə́ täṿ- ṿayuḥibbū́nə ’əỹ-ỹúḥmədū bím ə̄ ləm̃ y ə́ fʻalū f ə́ l ə̄ täḥsib ə́ ññəhum̃̃-biməf ə̄́ zətim̃-m̃ínəl- ʻa ẕə̄́ bi] (burada məddi-münfəsilin kəmiyyət fərqi, aha bir yerdə feilin tipik sait (babdaxili) fərqi müşahidə edilir) «Nə etdikləri əməllərə görə sevinən və görmədikləri işlərə görə tərif olunmağı sevən kimsələr güman etsin, nə də sən (ya Rəsulum!) güman et ki, onlar əzabdan xilas olacaqlar!» kimi qiraət edilir. Ayədəki ümumi mənaya təsir etməyən şəxs fərqi cümlə quruluşuna, cümlədəki vurğulara kifayət qədər təsir göstərir. AH-də Peyğəmbərə xitabən həm iki dəfə inkar, həm də təkid şəklində əmr olunur ki, «Güman etməyəsən!», NV-də isə təsviri əmr tətbiq edilir: «nə onlar hesab etsin, nə də sən!». Müshəf fərqi yoxdur ( ںـٮـسـحـٮ ). AH-də I bab َلِعَف [fə‘ilə] modelində təkdə, kişi cinsində ﱠنَبَس ۡحَي [yäḥsəb ə́ ññə] (8:59; ﱠنَبَس ۡحَي َلا [l ə̄ yäḥsəb ə́ ññə] «əsla güman etməsin!») modelində III şəxsdə, [ə] tipik saiti və təsviri əmr şəklində feil NV-də II şəxsdə, [i] tipik saiti və təkidi əmr şəklində işlənir: ﱠنَب ِس ۡحَت [täḥsib ə́ ññə] (8:60; َت َ لا ِس ۡح ﱠنَب [l ə̄ täḥsib ə́ ññə] «əsla güman etmə!»). Belə ki, AH-də َي َلاَو ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ﱠنَبَس ۡح ْۚآوُقَبَس [ṿal ə̄́ yäḥsəb ə́ ññəl-ləẕī́nə k ə́ fäṛū s ə́ bäq ̣ū║] «Kafirlər qurtulduqlarını əsla zənn etməsinlər!» cümləsi NV-də ْاوُرَفَك َنيِذﱠلٱ ﱠنَبِس ۡحَت َلاَو ْۚآوُقَبَس [ṿal ə̄́ täḥsib ə́ ññəl-ləẕī́nə k ə́ fäṛū s ə́ bäq ̣ū║] «(Ya Rəsulum!) Kafirlərin qurtulduqlarını əsla zənn etmə!» kimi qiraət edilir. AH-də təsviri əmr ilə kafirlər barəsində deyilir ki, «əsla zənn etməsinlər!», NV-də isə Peyğəmbərə xitabən «əsla zənn etmə!» əmr edilir. Rəvayətlər arasındakı şəxs fərqi ümumi kontekstə təsir etmir. Müshəf fərqi yoxdur ( ںـٮـسـحـٮ ). Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 75 – Xüsusi hallar [sīī’ə]/[s˚ī́īī’ə]. Qurani-Kərim boyu 3 yerdə kök samitləri أوس I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində َءاَس ( َأَوَس ) feili məchul növdə işlənərək AH-də məddi-müttəsil ilə qiraət edilir: َء ٓىِس [sīī’ə]. Burada ُف ِع َل [fu‘ilə] məchul növ modelinə salınan َءاَس [s ə̄ ’ə] feili َئِوُس [suṿi’ə] şəklinə düşdükdən sonra tərkibindəki [uṿi] səs birləşməsi [ī] uzun saitə çevrilib َءى ِس [sī’ə] şəklinə düçür. NV-də də [uṿi] səs birləşməsi [ī] uzun saitə çevrilir, lakin burada «itmiş» [uṿi] səs birləşməsini, sanki “xatırlatmaqdan ötrü” uzun [ī] sai- tini tələffüz etmədən öncə, yəni [s] tələffüz olunan zaman dodaqlar [u] tələffüz olunduğu haldakı kimi qabağa verilir, [u] tələffüz olunmur və uzun [ī] saiti səsləndirilir. Sözügedən hadisəyə ərəb alimləri işmam adı veriblər [2, 125; 59, 252] ki, mənası «hiss etdirmək», «ətrini duydurmaq»dır. NV əsasında basılan Qurani- Kərim nəşrlərində işmam xüsusi işarə ilə göstərilir: َءٓى ِ۠س. Transkripsiyada işmamı kiçik işarə ilə qeydə almışıq: [s ˚ ī́īī’ə]. Rəvayətlər arasında məddi-müttəsilin kəmiyyət fərqi müşahidə edilir. AH-də 11:77, 29:33-də َء ٓىِس [sī́ī’ə] və 67:27-də ۡتَٔـٓيِس [sī́ī’ət] NV-də işmam ilə qiraət edilir: َءٓى ۠س [s ˚ ī́īī’ə] (11:76; 29:33), ۠س ۡتَٔـٓي [s ˚ ī́īī’ət] (67:27). Müshəf fərqi yoxdur (ىـس, ٮـٮـس ). [cä́ ʻalə ]/[cǟ́ʻilun]. AH-də III şəxsin təkində, kişi cinsində َلَعَ ج [cä́ ʻalə ] (6:96) feili əvəzinə NV-də ٌ ل ِعاـَ ج [cǟ́ʻilun] (6:97) ismi-fail işlənir. Müshəf fərqi yoxdur (لـعـ ح ). Belə ki, AH-də ۚاٗناَب ۡسُح َرَمَقۡلٱَو َس ۡمﱠشلٱَو اٗنَكَس َلۡيﱠلٱ َلَعَجَو ِحاَب ۡصِ ۡلإٱ ُقِلاَف [f ə̄́liq ̣ ul-’iṣbǟ́ḥi ṿacä́ ʻaləl -léylə s ə́ kənäṿ̃-ṿ̃aş- şə́m̃ sä ṿal-q ̣ấmäṛa ḥusb ə̄́ n ə̄ ║] «Səhəri yarıb çıxaran Odur! Gecəni bir istirahət vaxtı, günəşi və ayı bir ölçü vasitəsi etdi!» cümləsi NV-də ِلاٱ ُقِلاَف ۚاٗناَب ۡسُح َرَمَقۡلٱَو َس ۡمﱠشلٱَو اٗنَكَس ِلۡيﱠلٱ ُلِعٰـَجَو ِحاَب ۡص [f ə̄́liq ̣ uli-ṣbǟ́ḥi ṿacǟ́ʻilul-léyli s ə́ kənäṿ̃-ṿ̃aş- şə́m̃ sä ṿal-q ̣ấmäṛa ḥusb ə̄́ n ə̄ ║] (burada [’] səsinin düşümü, hal fərqi müşahidə edilir) «Səhəri yarıb çıxaran Odur! Gecəni bir istirahət vaxtı, günəşi və ayı da bir ölçü vasitəsi edən Odur!» kimi qiraət edilir [28, 4, 200]. AH-də feili-xəbərin ardı ilə gələn isim tamamlıq olaraq təsirlik haldadır: َل ۡيﱠلٱ َلَعَج («gecəni etdi»). NV-də isə ismi-fail ardı ilə gələn isimlə izafət birləşməsi əmələ gətirir: ِلۡيﱠلٱ ُلِعٰـَج («gecəni edən») [45, 30]. Qeyd etmək lazımdır ki, NV-də ismi-failin işlənməsi öncə gələn ُ ق ِلاَف ismi-faili ilə üslub ahəngi əmələ gətirir: ِلاٱ ُقِلاَف ﱠلٱ ُلِعٰـَجَو ِحاَب ۡص ِلۡي [f ə̄́liq ̣ uli-ṣbǟ́ḥi ṿacǟ́ʻilul-léyli]. َتۡيَھ [h ə́ ytə]/ َتيِھ [hītə]. 12:23-də AH-də َت ۡيَھ [h ə́ ytə] əmr feili NV-də َتيِھ [hītə] kimi qiraət edilir. Müshəf fərqi yoxdur ( ٮـٮـھ ). Firuzabadi Xəlil ibn Əhmədə istinadən yazır ki, AH-də َت ۡيَھ [h ə́ ytə] və NV-də ِھ َتي [hī́tə] IV bab ىَتآ [’ ə̄ t ə̄ ] («vermək», «götürmək», «gəlmək»; kök samitləri: َيَتَأ ) feilinin əmr şəklində (tək, kişi cinsi) يِتآ [’ ə̄ tī] («Ver!», «Götür!», «Gəl!») formasından əmələ gəlmiş fərqli təzahürləridir. Burada bir tərəfdən həmzə samitinin hə ilə əvəzlənməsi [56, 5, 362- 363], yə -nin yerdəyişməsi müşahidə edilir: [hə’tiy] ([’ə’tiy]) → [h ə̄ tiy] ([’ ə̄ tiy] = [’ ə̄ tī]) → [həytə]/[həyti]. Bəziləri qeyd edir ki, «Gəl!» anlamında sözügedən feil Məkkə əhli tərəindən Hövrani (Nəbəti) dilindən َت ۡيَھ [h ə́ ytə], Mədinə əhli tərəfindən isə ِھ َتي [hī́tə] şəklində əxz olunnmuş ləhcə fərqidir [15, 2, 102]. َت ۡيَھ [h ə́ ytə]/ َتيِھ [hītə] rəvayətlərarası fərq həm qiraət, həm də ləhcə fərqi kimi səciyyələndirilə bilər. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 76 – ِر ۡسَي [y ə́ sri]/ يِر ۡسَي [y ə́ srī]. AH-də Qurani-Kərim boyu 1 yerdə kök samitləri يرس I bab َلَعَف [fə‘alə] modelində indiki-gələcək zamanda, III şəxsdə, təkdə, xəbər şəklində ُيِر ۡسَي [y ə́ sriyu] → يِر ۡسَي [y ə́ srī] feili 89:4-də AH-də surənin müshəf yazısına və ətrafındakı ayələrin son hecasına, üsluba uyğun olaraq ِر ۡسَي [y ə́ sri] kimi qiraət edilir: ِر ۡجَفۡلٱَو ١ ٖر ۡشَع ٍلاَيَلَو ٢ ِرۡتَوۡلٱَو ِعۡفﱠشلٱَو ٣ ِر ۡسَي اَذِإ ِلۡيﱠلٱَو ٤ ٖر ۡجِح يِذﱢل ٞمَسَق َكِل َٰذ يِف ۡلَھ ٥ – ayələrin sonunda vəqf icra etdikdə: [ṿal-fəčṛ║ ṿaləy ə̄́ liñ ʻaşṛ║ ṿaş- şə́ fʻi ṿal-ṿatṛ║ ṿal-léyli ’í ẕə̄ yəsṛ║ həl fī ẕə̄́ likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥičr║]; vəqf icra etmədikdə: [ṿal-f ə́ čri ṿaləy ə̄́ liñ ʻáşriṿ̃-ṿ̃aş- şə́ fʻi ṿal-ṿátri ṿal-léyli ’í ẕə̄ y ə́ sri həl fī ẕə̄́ likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥíčriñ]. NV-də isə nə müshəf yazısına, nə də üsluba uyğun qiraət edilir, yalnız ərəb dilinin qaydaları nəzərə alınaraq يِر ۡسَي [y ə́ srī] qiraət edilir: ِر ۡجَفۡلٱَو ١ ٖر ۡشَع ٍلاَيَلَو ٢ ِرۡتَوۡلٱَو ِعۡفﱠشلٱَو ٣ ۦِر ۡسَي اَذِإ ِلۡيﱠلٱَو ٤ ٖر ۡجِح يِذﱢل ٞمَسَق َكِل َٰذ يِف ۡلَھ ٥ – ayələrin sonunda vəqf icra etdikdə: [ṿal-fəčṛ║ ṿaləy ə̄́ liñ ʻaşṛ║ ṿaş- şə́ fʻi ṿal-ṿatṛ║ ṿal-léyli ’í ẕə̄ yəsṛī║ həl fī ẕə̄́ likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥičr║]; vəqf icra etmədikdə: [ṿal-f ə́ čri ṿaləy ə̄́ liñ ʻáşriṿ̃-ṿ̃aş- şə́ fʻi ṿal-ṿátri ṿal-léyli ’í ẕə̄ y ə́ srī həl fī ẕə̄́ likä q ̣ấsəmul-líẕī ḥíčriñ]. Müshəf fərqi yoxdur ( رـسـٮ ) [7, 457; 10, 244; 32, 777]. ِر ۡسَي [y ə́ sri]/ يِر ۡسَي [y ə́ srī] yalnız qiraət fərqi kimi səciyyələndirilə bilər, çünki burada nə fonetik, nə də də leksik-qrammatik cəhətdən izah mümkün deyil. Nəticə: 1. 9:30, 12:12-də bir rəvayətdə [yuḍâ̄hi’ū́nə], [yä́ṛtäʻ], digərində [yuḍâ̄hū́nə], [yä́ṛtäʻi] kimi qiraət edilən feillər eyni feilin fərqli formaları deyil, fərqli kök samitli feillərdir. 2. 43:57-də bir rəvayətdə [yäṣiddū́nə], digərində [yäṣuddū́nə] kimi qiraət edilən feillər fərqli tipik sait, yaxud fərqli ləhcələrdə deyil, leksik fərqdir, fərqli feillərin işlənməsidir. 3. 3:120-də bir rəvayətdə [yäḍúṛṛukum̃], digərində [yäḍírkum̃] kimi qiraət edilən feillər eyniköksamitli feillərin fərqli formaları deyil, leksik fərqdir, fərqli köksamitli feillərin işlənməsidir. 4. Rəvayətlərarası bab fərqi bəzi hallarda ləhcə fərqlərinin təzahürü, bəzi hallarda isə isnad fərqi kimi çıxış edir. Bab fərqi fərqli leksik vahidlərin işlənməsinə, bəzən sintaktik əlaqələrin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 5. Rəvayətlərarası kateqoriyalar üzrə qrammatik fərqlər bir çox halda sintaktik əlaqələrin dəyişməsinə gətirib çıxaran isnad fərqidir. 6. Rəvayətlərarası qiraət fərqi leksik, qrammatik səciyyə kəsb etmir, yalnız isnad fərqidir. İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Badkubeyi, M. Ər-Rəhman surəsinin təfsiri / M.Badkubeyi. – Bakı: Əhli-beyt (ə.) məktəbi, – 1999. – 158 s. 2. Qaradağlı, V.A. Təcvid: Qurani-Kərimin tilavəti qaydaları: Asim qiraətinin Həfs rəvayəti əsasında / V.Qaradağlı. – Bakı: Elm, – 2011. – 360 s. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 77 – 3. Məmmədəliyev, V.M. Ərəb ədəbi dilində felin zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları / V.Məmmədəliyev. – Bakı: Bakı U niversiteti, – 1992. – 244 s. 4. İslam Ansiklopedisi: [44 cilddə] / Red. B.Topaloğlu, Y.Kandemir [və b.] – An- kara: Türkiye Diyanet Vakfı, – c. 15: Hades – Nahefi Mehmed. – 1997. – 550 s.; c. 41: Tevekkül – Tüsteri. – 2012. – 617 s.; – c. 43: Vekalet – Yusı. – 2013. – 617 s. 5. Гуськова, О.В. Императив и оптатив в арабском литературном языке // Волгоград: Вестник ВГПУ, серия « Ф илологические науки», – 2012. №8 (72), – с. 71-76. 6 . يجارلا سيردإ نبا دمحم نب نمحرلا دبع ،متاح يبأ نبا . ﷲ لوسر نع ادنسم ميظعلا نآرقلا ريسفت ص . بيطلا دمحم دعسأ قيقحت نيعباتلاو ةباحصلاو : ] ٥ تادلجم [ \ متاح يبأ نبا . – ةمركملا ةكم : ،زابلا رازم ةبتكم – ١٩٩٧ . – ٣٤٨٠ ص . 7 . ،يزوجلا نبا يلع نب نمحرلا دبع جرفلا وبأ . ةرصبتلا \ يزوجلا نبا . – توريب : ةيرصعلا ةبتكملا ، – ٢٠٠٣ . – ٧٥٢ ص . 8 . يرزجلا نبا ، نيدلا سمش أ يقشمدلا فسوي نب يلع نب دمحم نب دمحم نب دمحمريخلا وب . ريسيتلا ريبحت لأا تاءارق يف ةرشعلا ةمئ \ يرزجلا نبا . – نامع : راد ناقرفلا ، – ٢٠٠٠ . – ٦٦٠ ص . 9 . يلع نب نمحرلا دبع جرفلا وبأ ،يزوجلا نبا . ريسفتلا ملع يف ريسملا داز \ يزوجلا نبا . – توريب : راد ،مزح نبا – ٢٠٠٢ . – ١٦٤٨ ص . 10 . دمحأ نب نيسحلا ﷲ ديبع وبأ ،هيولاخ نبا . يزاجح ديرف دمحأ قيقحت عبسلا تاءارقلا يف ةجحلا \ نبا هيولاخ . – توريب : ةيملعلا بتكلا راد ، – ١٩٩٩ . – ٢٥٤ ص . 11 . رھاطلا دمحم ،روشاع نبا . ريونتلاو ريرحتلا ريسفت : ] ٣٠ ادلجم [ \ نبا ر ش اع . سنوت : ةيسنوتلا رادلا ،رشنلل – ١٩٨٤ . ج . ٢٥ . – ٣٨٦ ص . 12 . ﷲ دبع نب دمحم ركب وبأ ،يبرعلا نبا . اطع رداقلا دبع دمحم قيقحت نآرقلا ماكحأ : ] ٤ تادلجم [ \ نبا يبرعلا . – توريب : ا راد ،ةيملعلا بتكل ٢٠٠٣ . ج . ٢ . – ٦٢٤ ص . 13 . ايركز نب سراف نب دمحأ نيسحلا وبأ ،سراف نبا . ةغللا سيياقم مجعم نوراھ دمحم ملاسلا دبع قيقحت : ] ٦ تادلجم [ \ نبا سراف . – قشمد : ،ركفلا راد – ١٩٧٩ . ج . ٥ . – ٤٨٦ ص . 14 . ،ةبيتق نبا رقص دمحأ ديسلا قيقحت نآرقلا بيرغ ريسفت \ ةبيتق نبا . – توريب : ،ةيملعلا بتكلا راد – ١٩٧٨ . – ٥٨٨ ص . 15 . يرصملا يقيرفلإا مركم نب دمحم نيدلا لامج لضفلا وبأ ،روظنم نبا . برعلا ناسل : ] ١٥ ادلجم [ \ نبا روظنم . – توريب : ،رداص راد – ٢٠١٠ . ج . ٢ . – ٦٤٦ ص . 16 . نارھم نبا لأا يناھبص ، ركب وبا أ نارھم نب نيسحلا نب دمح . تاءارقلا ىف طوسبملا رشعلا عيبس قيقحت ةزمح ةزمح ىمكا ح \ نارھم نبا لأا يناھبص . – ةدج : ،ةلبقلا راد – ١٩٨٨ . – ٦١٦ ص . 17 . ليعامسإ نب نمحرلا دبع ،يقشمدلا يسدقملا هماش وبأ . باتكلاب قلعتت مولع ىلا زيجولا دشرملا باتك زيزعلا \ يسدقملا هماش وبأ . – هرقنأ : ،يكرتلا ةنايدلا فقو راد – ١٩٨٦ . – ٢٨٨ ص . و – ٤٠ ص . 18 . دمحأ نب دمحم روصنم وبأ ،يرھزلأا . ضوعو شيورد ىفطصم ديع ةساردو قيقحت تاءارقلا يناعم يزوقلا دمح نب : ] ٣ تادلجم [ \ يرھزلأا . – ةرھاقلا : ةيملعلا بتكلا راد ، – ١٩٩١ . ج . ١ . – ٤٧٠ ص . 19 . إ ليعامس ، رك ب دمحم . نآرقلا مولع يف تاسارد \ إ دمحم ليعامس . – ةرھاقلا : اد ،رانملا ر – ١٩٩٩ . – ٣٧٦ ص . 20 . لأا يراصن ، أ رفع ج و ب أ ن ب ي لع ن ب دم ح أ ف ل خ ن ب دم ح . لإا قيلعتو قيقحت عبسلا تاءارقلا يف عانق دبع شماطق ديجملا \ رفعج وبأ لأا يراصن . – قشمد : راد ركف ، – ١٩٨٣ . – ٩٥٩ ص . Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 78 – 21 . هلب ةمسب ،يساب . ةينآرقلا تاءارقلا يف ةيلعفلا غيصلا عونت \ يساب هلب ةمسب . – يداولا : ديھشلا ةعماج ر ضخ ل ، – ٢٠١٥ . – ١٢٥ ص . 22 . رمع ،راقبوب . سنجلا ةرھاظ ) ثينأتلاو ريكذتلا ( ةيناسل ةبراقم \\ – ةلقرو : ،حابرم يدصاق ةعماج ددعلا ١٣ ، – ٢٠١٢ ، – ص . ٣ - ١٣ . 23 . دمحأ قاحسإ وبأ مامھلا ،يبلعثلا . روشاع نب دمحم وبأ قيقحت نايبلا فشك يبلعثلا ريسفت : ] ١٠ دلجم تا [ \ يبلعثلا قاحسإ وبأ . – توريب : ،يبرعلا ثارتلا ءايحإ راد – ٢٠٠٢ . ج . ٩ . – ٣٦٤ ص . 24 . ىفطصم نيمأ يلع ،مزاجلا . ةيبرعلا ةفللا دعاوق يف حضاولا وحنلا : ] نادلجم [ \ ىفطصم نيمأ يلع مزاجلا . – ةرھاقلا : ـلا دلجملا ،فراعملا راد ٢ . – ١٩٩٩ . – ١٧٣ ص . 25 . نسح نسح دمحم ،لبج . جعملا ميركلا نآرقلا ظافللأ لصؤملا يقاقتشلاا م \ لب ج نس ح نس ح دمحم . – ةرھاقلا : ،بادلآا ةبتكم – ٢٠١٠ . ٢٤١٥ ص . 26 . يزارلا يلع نب دمحأ ركب وبأ ،صاصجلا . يواحمق قداصلا دمحم قيقحت نآرقلا ماكحأ : ] ٥ تادلجم [ \ صاصجلا ركب وبأ . – توريب : ،يبرعلا ثارتلا ءايحإ راد – ١٩٩٢ . ج . ٢ . – ٣٧٦ ص . 27 . دامح نب ليعامسإ ،يرھوجلا . راطعروفغلا دبع دمحأ قيقحت ةيبرعلا حاحصو ةغللا جات حاحصلا \ يرھوجلا دامح نب ليعامسإ . – توريب : ،نييلاملل ملعلا راد – ١٩٧٩ . – ٢٥٦٣ ص . 28 . يجونقلا يراخبلا ينيسحلا ﷲ فطل نبا يلع نب نسح نب ناخ قيدص بيطلا وبأ ،ناخ نسح . حتف يف نايبلا يراصنلأا ميھاربإ نب ﷲ دبع قيقحت نآرقلا دصاقم : ] ١٥ ادلجم [ \ ناخ نسح بيطلا وبأ . – توريب : ،ةيرصعلا ةبتكملا – ١٩٩٢ . ج . ٤ . – ٤٦٠ ص . 29 . ا نايفحل ، يعفاشلا عيمسلا دبع دومحم دمحأ . ةرتاوتملا رشعلا تاءارقلا تلااؤسل تاحضاولا تاباجلإا اشرفو لاوصأ \ يمسلا دبع دومحم دمحأ ع ا نايفحل . – توريب : ،ةيملعلا بتكلا راد – ٢٠٠٢ . – ٤٨٤ ص . 30 . زيزعلا دبع نب دمحم ،يريضخلا . نآرقلا بيرغ نايب يف جارسلا \ يريضخلا زيزعلا دبع نب دمحم . – ضايرلا : ،نايبلا – ٢٠٠٨ . – ٤٣٦ ص . 31 . فيطللا دبع ،بيطخلا . تاءارقلا مجعم : ] ١١ ادلجم [ \ بيطخلا فيطللا دبع . – ةرھاقلا : اد دعس ر نيدلا ، – ١٩٩٩ . ج . ٣ . – ٦٣٥ ص . 32 . ينادلا ، أ ديعس نب نامثع ورمع وب . قورص دمحم قيقحت ةروھشملا عبسلا تاءارقلا يف نايبلا عماج يرئازجلا \ ورمع وبأ ا ينادل . – توريب : راد ةيملعلا بتكلا ، – ٢٠٠٥ . – ٨٠٨ ص . 33 . رداقلا دبع نب دمحم ،غابدلا . نآرقلا تاملكل ةدرجملا روذجلا مجعم ميركلا \ غابدلا دمحم . – دادغب : ،غابدلا تياريبوك – ٢٠١٥ . – ٦٧٩ ص . 34 . ديبع دمحأ ،ساعدلا . ميركلا نآرقلا بارعإ : ] ٣ تادلجم [ \ ليعامسإ ،ناديمح دمحأ ،ساعدلا دمحأ مساقلا . – قشمد : ،ريمنلا راد – ٢٠٠٤ . ج . ٢ . – ٤٦٠ ص . 35 . دمحأريشب ،سِبْعِد . ا ملا نايب عم رشنلا قرط هوجو فلاتخ ًءادأ مدق \ سِبْعِد دمحأريشب . – اطنط : راد ،ثارتلل ةباحصلا – ٢٠٠٩ . – ٧١٢ ص . 36 . ةيقشمد ، فيفع . أ يوحنلا سردلا روطت يف ةينآرقلا تاءارقلا رث \ ةيقشمد فيفع . – توريب : م ھع د لأا ن ،يبرعلا ءام – ١٩٧٨ . – ٢١٠ ص . 37 . دومحم ،حدود . ميركلا نآرقلا تادرفمل ينورتكللإا مجعملا \ د دومحم حدو . – ةمركملا ةكم : ةطبار ،يملاسلإا ملاعلا – ٢٠١٧ . – ٢٥٨٩ ص . 38 . هدبع ،يحجارلا . ةينآرقلا تاءارقلا يف ةيبرعلا تاجھللا \ يحجارلا هدبع . – ةيردنكسلإا : ةفرعملا راد ةيعماجلا ، – ١٩٩٦ . – ٢٧٦ ص . 39 . يناھبصلأا ،بغارلا . نآرقلا ظافلأ تادرفم يدوواد ناندع ناوفص قيقحت \ ا بغارلا يناھبصلأ . – قشمد : ،ملقلا راد – ٢٠٠٩ . – ١٠٠٨ ص . Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 79 – 40 . يعفارلا ، قداص ىفطصم . إ ةيوبنلا ةغلابلاو نآرقلا زاجع \ يعفارلا قداص ىفطصم . – توريب : راد يبرعلا باتكلا ، – ١٩٧٣ . – ٣٥٠ ص . 41 . وبأ ،جاجزلا قٰـحسإ يرسلا نب ميھاربإ . هبارعإو نآرقلا يناعم : ] ٥ تادلجم [ \ وبأ قٰـحسإ جاجزلا . – توريب : ،بتكلا ملاع – ١٩٨٨ . ج . ٣ . – ٤ ٥٥ ص . 42 . ةميلح ،لاس . تاءارقلا : ةنراقم ةيليلحت ةسارد صفحو شرو اتياور \ لاس ةميلح . – يبد : راد ،حضاولا – ٢٠٠٨ . – ٣٨٥ ص . 43 . يواخسلا ، دمحم نب يلع نسحلا وبأ نيدلا ملع . لإا لامك و ءارقلا لامج ءارق \ نيدلا ملع يواخسلا . – ةمركملا ةكم : ،ثارتلا ةبتكم – ١٩٨٧ . – ٧٤٠ ص . 44 . فسوي نب دمحأ ،يبلحلا نيمسلا . ظافللأا فرشأ ريسفت يف ظافحلا ةدمع – نآرقلا ظافللأ يوغل مجعم دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ميركلا : ] ٤ تادلجم [ \ يبلحلا نيمسلا . – توريب : ،ةيملعلا بتكلا راد ١٩٩٦ . ج . ٢ . – ٤٣٧ ص . 45 . زيزعلا دبع ،ملاص ديسلا ي لع . ةيبرعلا يف اھماكحأو ةغللا يف ةفاضلإا ةرھاظ \ ديسلا ملاص . – توريب : بتكلا راد ، – ١٩٩٨ . – ٢٤٧ ص . 46 . دومحم ،يفاصلا . ةماھ ةيوحن دئاوف عم هنايبو هفرصو نآرقلا بارعإ يف لودجلا : ] ١٦ ادلجم [ \ يفاصلا دومحم . – قشمد - توريب : ديشرلا راد - ،ناميلإا ةسسؤم – ١٩٩٥ . ج . ٣ . – ٤٣٠ ص . 47 . دمحم يلع ،عابضلا . عبسلا تاءارقلا يف ديصقلا دوصقم ىلإ ديرملا داشرإ \ عابضلا دمحم يلع . – اطنط : ةباحصلا راد ، – ٢٠٠٦ . – ٧٥٨ ص . 48 . ريرج نب دمحم رفعج وبأ ،يربطلا . ﷲ دبع قيقحت نآرقلا يآ ليوأت نع نايبلا عماج يربطلا ريسفت يكرتلا نسحملا دبع نب : ] ٢ ٦ ادلجم [ \ نبا يربطلا ريرج . – ةرھاقلا : رشنلاو ةعابطلل رجھ ،نلاعلإاو – ٢٠١٢ . ج . ٢ . – ٧٦٥ ص . ج ، . ٤ . – ٧٢٢ ص . ، ج . ٢٠ . – ٦٨٤ ص . ، ج . ٢٤ . – ٧٦٤ ص . 49 . ةسامح دمحم ،فيطللا دبع . يساسلأا وحنلا \ نارھز ىفطصم ،رمعراتخم دمحأ ،فيطللا دبع دمحم . – ةرھاقلا : يبرعلا ركفلا راد ، – ٢٠١٤ . – ٤٩٦ ص . 50 . رصانلا دبع ، دمحم . ا ةيقيبطت ةسارد ميركلا نآرقلا يف ثينأتلاو ريكذتل \ رصانلا دبع دمحم . – ة كم ةمركملا : ،ىرقلا مأ ةعماج – ٢٠٠٨ . – ٩٧٦ ص . 51 . زيزع ، ميركلا دبع . ليلحتو ةسارد يناھفصلاا بغارلا دنع قايسلا للاخ نم ةينآرقلا تادرفملأ \ دبع زيزع ميركلا . – ا ةرونملا ةنيدمل : ،ةيملاعلا ةنيدملا ةعماج – ٢٠١٢ . – ١٨٠ ص . 52 . راتخم دمحأ ،رمع . ةينآرقلا تاءارقلا مجعم : ] ٨ تادلجم [ \ مركم ملاس لاعلا دبع ،رمع راتخم دمحأ . – تيوكلا : تيوكلا ةعماج ةبتكم ، – ١٩٨٨ . ج . ٢ . – ٤٦٩ ص . 53 . يزاغ ، ةيانع . اھدينفتو نآرقلا لوح تاھبش \ يزاغ ةيانع . – توريب : كمو راد للاھلا ةبت ، – ١٩٩٦ . – ٤٣٨ ص . 54 . رافغلا دبع نب نسحلا يلع وبأ ،يسرافلا . دبع دمحأ لداع قيقحت عبسلا تاءارقلا للع يف ةجحلا ضوعم دومحم يلعو دوجوملا : ] ٤ تادلجم [ \ يسرافلا يلع وبأ . – توريب : ةيملعلا بتكلا راد ، – ١٩٧١ . ج . ٤ . – ٦٢٠ ص . 55 . قعي نب دمحم نيدلا دجم ،يدابازوريفلا بو . راجنلا يلع دمحم قيقحت زييمتلا يوذ رئاصب : ] ٦ تادلجم [ \ يدابازوريفلا نيدلا دجم . – ةرھاقلا : ،يملاسلإا ثارتلا ءايحإ ةنجل – ١٩٩٦ . ج . ٤ . – ٥٤٨ ص . 56 . يراصنلأا دمحأ نب دمحم ﷲ دبع وبأ ،يبطرقلا . ماشھ خيشلا هححصو هب ىنتعا نآرقلا ماكحلأ عماجلا يراخبلا ريمس : ] ٢١ جم ادل [ \ يبطرقلا ﷲ دبع وبأ . – توريب : ،بتكلا ملاع راد – ٢٠١٠ . ج . ٥ . – ٤٤٤ ص . ، ج . ١٥ . – ٣٨٤ ص . Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 80 – 57 . إ يسارھلا ايكل ، يربطلا دمحم نب نيدلا دامع . نآرقلا ماكحأ : ] نادلجم [ \ إ يسارھلا ايكل يربطلا . – توريب : ،ةيملعلا ةبتكملا – ١٩٨٣ . ج . ٢ . – ٥٠٢ ص . 58 . ساحنلا ، نب دمحأ رفعج وبأ ليعامسإ نب دمحم . نآرقلا بارعإ \ ساحنلا رفعج وبأ . – توريب : راد ،ةفرعملا – ٢٠٠٨ . – ١٣٩٠ ص . 59 . يطساولا ، هيجولا نبا نمؤملا دبع نب ﷲ دبع . رشعلا تاءارقلا يف زنكلا \ يطساولا نب ﷲ دبع . – توريب : ،ةيملعلا بتكلا راد – ١٩٩٨ . – ٢٨٦ ص . 60 . بوقعي ، عيدب ليمإ . صفملا مجعملا ثنؤملاو ركذملا يف ل \ بوقعي ليمإ . – توريب : ،ةيملعلا بتكلا راد – ١٩٩٤ . – ٥٦٠ ص . В.КАРАДАГЛЫ СРАВНИТЕЛЬНЫЙ ЛЕКСИЧЕСКИЙ И ГРАММАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ЧАСТЕЙ РЕЧИ В РАЗНОЧТЕНИЯХ ХАФСА И ВАРША (I ЧАСТЬ) Резюме В статье проводится сравнительный лексический и грамматический анализ разночтений, имеющих место в глаголах в различиях между широко распространенными чтениями Корана в мусульманском мире: чтением Асима в передаче Х афса и чтением Нафи‘a в передаче Варша. Другими словами, цель, поставленная перед нами, преследует проведение сравнительного анализа всех случаев разночтений между чтением Асима в передаче Х афса и чтением На- фи‘a в передаче Варша в глаголах. Подразумевается анализ разночтений, имеющих, в той или иной степени, разную смысловую нагрузку, характер лексических, грамматических отличий. З десь не исследуются разночтения фонетического характера. Лексический и грамматический анализ разночтений, имеющих место в глаголах, проводится по различиям самих глаголов, коренных согласных, пород, категорий. Отдельно представлен анализ раз- личий, собранных в группу особых случаев разночтения. Под категорийными различиями рассматриваются случаи разночтений глаголов в разных залогах, в роде, лице, числе, наклонении, и по совмещенным категориям. Автор, приме- няя сравнительно-сопоставительный метод анализирует все случаи разно- чтений указанной части речи в двух передачах. Научная новизна заключается в попытке выйти за рамки застоявшихся обобщительных формулировок и представлений среднековых грамматистов, которым в отдельных случаях все еще придерживаются современные арабские исследователи. Передача Варша вызывает определенный научный интерес, так как, она получила распрост- ранение на «мусульманском З ападе» и исследуется, в основном, египетскими, марокканскими, алжирскими, тунисскими и др. «западными мусульманами». Передача Варша почти вовсе не знакома или знакома информативно научной аудитории Азербайджана – представительнице «мусульманского Востока». Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 81 – V.GARADAGHLI COMPARATIVE LEXICAL AND GRAMMATIC ANALYSIS OF GRAMMATICAL PARTS IN HAFS AND WARSH TRANSMISSIONS (PART I) Summary The article provides a comparative lexical and grammatical analysis of the differences that occur in the verbs in the differences between the widespread readings of the Qur'an in the Muslim world: the reading of Asim in the Hafs transmission and the reading of Nafi’ in the W arsh transmission. The analysis of discrepancies, having, to one degree or another, different semantic load, the nature of lexical, grammatical differences, is meant. The phonetic variations are not explored here. The lexical and grammatical analysis of the discrepancies occurring in the verbs is carried out according to the differences of the verbs themselves, indigenous consonants, breeds, categories. Separately, an analysis of the differences collected in a group of special cases of misunderstanding is presented. U nder categorical differences, cases of different interpretations of verbs in different voice, gender, person, number, mood, and combined categories are considered. An analysis of the different interpretations of the pronouns is carried out according to the signs of its presence in one and the absence of another transmission, as well as by the difference in the category of number. Analysis regarding the service parts of speech is carried out on the basis of the presence of the service part of speech in one and the absence of another transmission, the use in different transmissions of different categories of service parts of speech, as well as different unions, different particles. The author, using the comparative method, analyzes all cases of differents of the indicated grammatical parts of speech in two transmissions. Scientific novelty consists in an attempt to go beyond the framework of stagnant generalized formulations and representations of Medieval grammarians, which in some cases are still adhered to by modern Arab scholars. The processes taking place in the W arsh transmission evoke a certain scientific interest, since this version has become popular in the "Muslim W est" and is studied mainly by Egyptian, Moroccan, Algerian, Tunisian and other " W estern Muslim scientists". This transmission of W arsh is almost completely unknown or only known to the informatively scientific audience of Azerbaijan – the representative of the “Muslim East”. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: professor Çimnaz Mirzəzadə tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 82 – AFAQ RAMİZ qızı AĞAYEVA Filologiya elmləri doktoru, professor e-mail: afag.agayeva 58 @ gmail.com Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti VERBAL NİTQ VƏ ONUN PRİNSİPLƏRİ (Texniki ali məktəblərdə “Azərbaycan dilində шşgüzar və akademik kommunikasiya” fənni üçün nəzəri material) XÜLASƏ Keçmişdə orfoepiya dərsləri yalnız cəmiyyətin kübar təbəqəsinə keçilirdi. Çünki dəblə geyninən varlı adamların səhv tələffüzü onu yüksək cəmiyyətin qarşısında gözdən sala bilərdi. Necə deyərlər: “İnsanı geyiminə görə qarşılayıb, ağlına və biliyinə görə yola salırlar”. Bu səbəbdən də, nitq mədəniyyəti müəllimlərinə böyük ehtiyac duyulurdu. Hətta məşhur ingilis yazıçısı, ədəbiyyat üzrə 25-ci Nobel mükafatçısı Bernard Şou “ Piqmalion” əsərini orfoepiya üzrə professora həsr etmişdir. Azərbaycan Dillər U niversitetinin I kurs tələbələri də əvvəlcə bu əsəri dərs kimi keçirlər. Sonra isə ondan imtahan verirlər ki, orfoepiyanın insanın karyera üçün nə qədər vacib və əhəmiyyətli olması beyinlərinə həkk edilsin. Çünki Azərbaycanda da düzgün tələffüz − cəmiyyətdə insanın nitq mədəniyyətinin, təhsil səviyyəsinin başlıca göstəricisi və meyarı kimi qəbul olunur. Buna görə də, istər televiziya ekranlarından dinlədiyimiz, istərsə də, söhbət etdiyimiz adamdan [də:rin] əvəzinə [dərin], [sə:rin] əvəzinə [sərin] eşidiriksə, onun savadsızlığı haqqında dərhal “hökm” verilik. Akademik N.Cəfərov Azərbaycan dilinin saitlər sistemini həndəsi cisim olan “kub” əsasında formalaşdırmışdır. O bu sistemin riyazi və linqvistik mükəmməlliyi haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. “Sait” ərəb sözüdür, səsli, hay-küylü deməkdir. “Samit” isə ərəb sözüdür, səssiz, sakit, susmuş deməkdir. Müasir dövrdə xarici əlaqələrin sürətlə inkişaf etdiyi bir şəraitdə mühəndislər və inzibati işçilər bilməlidirlər ki, sözlərin, xüsusilə, müsahibinin adının səhv tələffüzü bəzən təhqir kimi qiymətləndirilir. İngilislər üçün isə bu - həmişə təhqirdir. Daha sonra məqalədə leksik norma və göstəricilər haqda müəyyən məqamlar açıqlanır. Maraqlı faktlar və nümunələr əsasında şərh edilir. Qeyd edilir ki, “leksik lüğət fondu” Amerika psixoloqlarının fikrincə, təxminən insanın 12 aylığından qurulmağa başlayır. Söz ehtiyatı zəngin olan, yaxşı oxuyan I kurs tələbəsinin lüğət fondu isə təxminən 60000 sözdən ibarətdir. Bu, Şekspirin (məşhur ingilis yaziçısı) lüğət fondundan 4 dəfə çoxdur! Açar sözlər : nitq, sait, samit, leksika, orfoepiya, orfoqrafiya Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 83 – Əvvəllər orfoepiya dərsləri cəmiyyətin yalnız yüksək təbəqəsinin nümayəndələrinə keçilirdi. Bu da nitq mədəniyyəti müəllimlərinə ciddi tələbat doğururdu. Çünki dəblə geyinən varlı adamın bir səhv tələffüzü onu yüksək cəmiyyətin qarşısında gözdən sala bilərdi. Hətta məşhur ingilis yazıçısı Bernard Şou “Piqmalion” əsərini orfoepiya üzrə professora həsr etmişdir (8). Belə bir maraqlı faktı diqqətinizə çatdırım ki, Azərbaycan Dillər U niversitetinin ingilis dili fakültəsində I kurs tələbələri “Piqmalion” əsərini əvvəlcə dərs kimi keçir, sonra da ondan imtahan verirlər ki, orfoepiyanın dil üçün nə qədər vacib olması beyinlərinə həkk edilsin. Məşhur orfoepiya professoru adi gül satıcısına orfoepik normaları mənimsətmək yolu ilə onu yüksək cəmiyyətə qəbul etdirmiş və onunla evlənmişdi. Bu da tələffüzün cəmiyyətdə hörmət qazandığını, həmçinin karyera qurmaq üçün nə qədər əhəmiyyətli və mühüm rol oynadığını göstərir. Orfoqrafiyaya nisbətən orfoepiya fonetika ilə daha çox bağlıdır. Professor Ə.Dəmirçizadə orfoepiyaya belə tərif verib: “Orfoepiya ədədi dilin şifahi qolunu ümumi normalar əsasında formalaşdıran, yəni fonetik cəhətdən ümumiləşdirici normaları təzahür etdirən tələffüz qayda-qanunlarının “sistemli məcmusudur” (5, s.117). Azərbaycan ədəbi tələffüzü üçün də əsas mənbə mədəni mərkəz olan paytaxt tələffüzüdür. Bu tələffüz isə əlbəttə, yerli bakılı tələffüzü (ləhcəsi) deyil, qurultaylarda, konfranslarda, ali məktəblərdə, idarələrdə və s. yerlərdə ədəbi dili mükəmməl bilənlər tərəfindən işlədilən ümumiləşdirilmiş paytaxt tələffüzüdür. “Tələffüz” kəlməsi əslində ərəbcə söz mənasında olan “ləfz” (əl-ləfzun) kökündən düzəldilərək, əsasən, “söyləmək” mənasında işlənən bir sözdür. Şifahi nitqin səslərlə ifadəsi heç də onun məzmunundan az əhəmiyyət kəsb etmir. Sözlərin düzgün tələffüzü, vurğunun yerli-yerində olması cəmiyyətdə insanın nitq mədəniyyətinin, təhsil səviyyəsinin əsas göstəricisi və meyarı kimi qəbul edilir. Buna görə də, televiziya ekranlarından çıxış edəndə, ya söhbət edərkən, kiminsə tələffüzündə [äğır] əvəzinə [ağır], [d rin] əvəzinə [dərin], [s rin] əvəzinə [sərin] eşidiriksə, o adamın savadsızlığı haqqında dərhal “hökm” veririk. Orfoepiyaya nə daxildir? Saitlər. “Dilçilikdən həndəsəyə”. Akademik N.Cəfərov göstərir ki, Azərbaycan dilinin saitlər sistemi üç ölçülü mükəmməl bir model təşkil edir. (bax: 4)Bu sistem həndəsi fiqur olan kub formasındadır: Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 84 – “Sait” ərəb sözüdür, səsli, hay-küylü deməkdir. Sözün düzgün tələffüzündə ən başlıca rol saitlərin üzərinə düşür. Nitqin anlaşıqlı olması üçün ilk növbədə, saitləri düzgün və aydın tələffüz etmək lazımdır! İtaliyada musiqi təhsili aldğı üçün italyan dilinin imkanlarına yaxşı bələd olan böyük müğənnimiz Bülbül Azərbaycan dilini dünyanın bu ən musiqili dili ilə müqayisə edir. İtalyancada 6, Azərbaycan dilində 9 saitin olmasını nəzərə alaraq o, Azərbaycan dilinin daha musiqili olduğunu söyləyir. Dilin musiqililiyində saitlərin böyük rol oynadığı məlumdur. Musiqinin mədəniyyət tarixi üçün nə demək olduğunu bilən hər kəs Azərbaycan dilinin Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı rolunu aydın təsəvvür edə bilər. “Səs əvəzlənmələri” “neyrofizioloji”, yəni beyinlə əlaqəli proses adlanır. İnsan beyni tələffüzü asanlaşdırmaq üçün səsləri bir-biri ilə əvəz edir. Məsələn, tələbəyə-tələbiyə . Samitlər . “Samit”ərəb sözüdür, səssiz, sakit, susmuş deməkdir. (“Sait” və “samit” sözləri insan adları kimi “Azərbaycan dilinin adlar lüğəti”nə daxil edilmişdir.Hətta “Samitə” sözü qadın adını bildirir \ yəqin qizlar-qadınlar səsli-küylü olduqları üçün onlara Saitə adi verilmir \ ). Vurğu və intonasiya. Tələffüz prosesində düzgün tənəffüs etməyin vacib olması və qaydaları səsin idarə edilməsinin zəruriliyi, danışıq səslərinin aydın tələffüzünün - diksiyanın mühüm şərt olması məlumdur. Bu proses “nitqin texnikası” adlanır. Nitqin texnikasını mənimsəmək oxu və natiqlik prosesində mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Ədəbi dilin də əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahəngini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibarət olmalıdır” (3, s.108). Orfoepiyanı bilməyən mühəndis işguzar, inzibati nitqlərində səhvlərə yol verəcək. Sözlərin, xüsusilə, müsahibinin adının səhv tələffüzü bəzən təhqir kimi qiymətləndirilir. İngilislər üçün isə bu - həmişə təhqirdir. Orfoqrafiya və orfoepiya GÜZGÜ VƏ REALLIQDIR . Müəyyən bir əşya güzgüdə necə əks olunursa, “orfoqrafiya reallığı” da “orfoepiya güzgüsü”ndə müəyyən dəyişikliklərlə, amma Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 85 – daha aydın əks olunur. Hətta baxdığım bir filmdə müdriklərin sözlərini nümunə gətirmək istəyirəm ki, “güzgüdəki əks daha realdır”.Özü də, möhtərəm Prezidentimizin nitq mədəniyyətinə xüsusi önəm verdiyi bir dövrdə gələcək mühəndislər orfoqrafik və orfoepik normalara yiyələnməlidirlər! Mən deyərdim, ziyalılığın birinci göstəricisi düzgün oxuyub-yazmaq, yəni “orfoqrafiya və orfoepiya normaları”na əməl etməkdir. Şahidi olmuşam ki, çox savadlı mühəndislər dissertasiya müdafiələrində nitq söyləmək yaxud öz tələbələrinin işlərinə yazdıqları rəydə səhv buraxmamaq üçün bu qaydaları haradan tapmağı soruşublar. Mən də “Təcili yardım” kimi – “Orfoqrafiya və orfoepiya lüğətlərini” məsləhət bilmişəm. Leksik norma. Antik dövrün böyük mütəfəkkiri, qüdrətli loğmanı Hippokrat demişdir ki, təbabət üç nəhəngin çiynində dayanır: bitki, bıçaq və söz.Hər bir dilin inkişaf səviyyəsi o dildəki sözlərin sayının, lüğət tərkibinin nə dərəcədə zəngin olub- olmaması ilə təyin edilir. Nitq mədəniyyəti üzrə görkəmli mütəxəssis hesab edilən B.N.Qolovinə görə, norma “bir çox variantlardan birinin seçilməsinin möhkəm təlimatıdır,dilin özünün ictimai tətbiqinin ədəbi ənənələri ilə verilən təlimatıdır”(7, 157). Odur ki, Leksik normaya görə əbəs, üzlü, yalan, qorxutmaq, həyat yoldaşı kimi söz və ifadələrin əvəzinə boş, sırtıq, gop, ürkütmək, zövcə kimi sözlərdən xüsusi ehtiyac olmadan istifadə etmək doğru deyil. Dilçilərin apardıqları tədqiqatlara görə, xalq hər minillikdə öz dilindəki söz köklərinin 19,5 % -ni yeniləndirir. Bu proses qaçılmazdır! Məsələn, məlumdur ki, elmin söz ehtiyatı getdikcə artmaqdadır.Hazırda kimya elminin lüğəti, iki milyon sözdən ibarətdir; elektronikada əlli min xüsusi termin vardır. Bəzi dilçilər isə bu yeniliyi qəbul etmək istəmir, bütün alınma sözlərə qarşı çıxır,"təmizlik" adı ilə dilə daxil olan yeni sözləri sıxışdırıb çıxarmaq istəyirlər. Həmin “canfəşanlığa” “purizm” cərəyanı deyilir. Bunun ən bariz nümunəsini türk dilində görürük. Belə ki, «özləşmə siyasəti» adı altında bu dili elə bir vəziyyətə saldılar ki, hal-hazırda həmin ölkədə yaşayan yaşlı nəsillə gənc nəslin dilində olduqca mühüm fərqlər var. Azərbaycanda da həmin cərəyan bu və ya digər dərəcədə mövcuddur.Purizm nə qədər alicənab məqsəd daşısa da, özünü heç vaxt doğrultmamışdır. Mərhum akademik Xudu Məmmədovun rəhbərliyi ilə ümumtürk lüğətinin hazırlanması,təmiz və ancaq öz sözlərimizdən ibarət Azərbaycan dili yaratmaq ideyası ictimaiyyətə məlum idi. Bu proses reallaşmadı. Çünki texniki, psixi, siyasi, filoloji və sosial cəhətdən özünü doğrulda bilmədi. Məsələn, “adapter” sözünün “uygunlaşdırıcı”, “kuryer” sözünün “ayaqçı” sözü ilə əvəz edilməsi uğur qazana bilmədi.Dildə belə sözlərə qarşı yox, dili zibilləyən tüfeyli sözlərə qarşı çıxmaq lazımdır.Təəssüf ki, televiziya verilişləri aparıcılarının dilində deməli, məhz, bu baxımdan, necə deyərlər, hansı ki və b.ifadələrin işlənməsi hallarına tez-tez rast gəlmək olur. Professor B Xəlilov dili – “öz-özünü müalicə edən canlı orqanizm” adlandırır (bax: 6). Göstərir ki, dilimizin lüğət tərkibi təbii seçim yolu ilə zərərli ünsürlərdən Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 86 – (lazımsız sözlərdən) azad olaraq öz-özünü cilalayir. Boduen de Kurtene, məqaləsində bu məsələyə toxunaraq qeyd edirdi ki,“Dillərin bir-birilə qaynayıb-qarışması məsələsinə baxsaq, razılaşmalı olacağıq ki, saf və digər dillərə qarışmayan dil yoxdur və ola da bilməz”(1, s.72). Amma bir məsələni də yaddan çıxarmaq olmaz: bəzən əcnəbi sözlərlə alınma sözləri qarışdırırlar.Dilimizdə yerli-yersiz işlənən "уже”,”каneşna”, “по моyему” və s. -əcnəbi sözlər, varvarizmlərdir.Purizm və digər cərəyanlar varvarizmlərə qarşı çevrilmişdir.Alınma sözlər isəB. de Kurtenenin dediyi kimi, dillərarasındakı labüd və səmərəli əlaqə, “Leksik mübadilədir” (“kompüter” və s. terminlərin dilimizə daxil olması kimi). Dilçilər, xalq, xüsusuilə də, siz tələbələr- gələcəyin ziyalıları həmrəy olmalıdırlar ki, bu “mübadilə”“xarici söz alış-verişi”nə çevrilməsin! Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, texnikanın bir çox tarixən formalaşmış sahələrində (məs., fizika, riyaziyyat, mexanika, energetika və s.) Azərbaycan dilində terminologiya kifayət qədər formalaşıb. Lakin nisbətən gec yaranan sahələr haqqında bunu demək olmaz. Həmin sahələrə avtomatlaşdırma, informatika, mikroelektronika və s .aiddir. Bu gün Azərbaycan dili lüğət tərkibinin 15 faizə qədərini alınmalar təşkil edir.Şübhəsiz ki, bu alınmalar dildə öz-özünə birdən peyda olmur.Bunlar da Azərbaycan xalqının tarixən başqa xalqlar və millətlərlə çoxsahəli əlaqələri nəticəsində şifahi və yazılı nitq vasitəsilə dilə gətirilmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq bir daha qeyd edirik ki,dil öz təzahürünü nitqdə tapır, nitq dili inkişaf etdirib yaşadır.Amerikalı psixoloqların fikrinə görə,körpələrin“leksik lüğət fondu” onların təxminən 12 aylığından qurulmağa başlayır. Söz ehtiyatı zəngin olan, yaxşı oxuyan1 kurs tələbələri dünyaya gəldikləri gündən başlayaraq, gündə 10 yeni söz, ya da hər 90 dəqiqədə 1 söz mənimsəməli idilər. Belə olduğu halda,onların lüğət ehtiyatı 60000 sözdən ibarət ola bilər.Bu, Şekspirin (məşhur ingilis yaziçısı) lüğət fondundan 4 dəfə çoxdur! Son tədqiqatlara görə, hər hansı bir dildə ünsiyyətə qatılmaq üçün 300-400 söz kifayətdir.Bunu çox- çox əvvəllər ingilis filoloq-şərqşünası Maks Müller xüsusi vurğulayaraq yazırdı ki, savadsız ingilisin ingiliscə danışması üçün 300 söz tələb olunur. (bax: 2) İndinin özündə isə ali savadlı adamın 6000-9000 sözdən istifadə etdiyi qeydə alınmişdır.Adi insanlar üçün indi 2000 söz də yetərlidir.Lakin insan bu söz ehtiyatından da yerli- yerində istifadə etməyi bacarmalıdır. Ədəbiyyat: 1. Ağakişiyeva Ş.Ədəbi dil normaları və üslubları. Filologiya üzrə fəl.dok. dissertasiyası. Bakı: 2008, 136 s. 2. Ağayeva A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili üslublarının qarşılıqlı əlaqəsi//filol.elmləri üzrə dok. diss. Bakı: 2011, 387 s. 3. Axundov A. Dil və mədəniyyət. Bakı: Yazıçı, 1992, 192 s. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 87 – 4. Cəfərov N., Mərdanova S., Qəribli A. Azərbaycan nitq mədəniyyəti. Bakı: “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2018, 304 s. 5. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı: Azərtədrisnəşr, 1962, 271 s. 6. Xəlilov B. Azərbaycan dili: milli varlığımız, mənəvi sərvətimiz. Bakı: Çap evi, 2013, 268 s. 7. Головин Б . Н. Основы культуры речи. Учебник для студ. высших учебных зав., обуч. по спец. "Русский язык и литература". Москва: Высшая школа, 1988. 319 c. 8. Шоу Б . Полное собрание пьес. В 6-ти томах. Том 4.Ленинград: Искусство, 1980,654 с. А. Агаева ВЕРБАЛЬНАЯ РЕЧЬ И ЕЕ ПРИНЦИПЫ (Теоретический материал по предмету «Деловая и академическая коммуникация на азербайджанском языке» в технических вузах) Резюме Раньше уроки орфоэпии преподавались только аристократии. Потому что неправильное произношение модных богатых людей могло дискредитировать его в глазах высшего общества. Как говорится: «Встречают человека по одежде, а провожают по уму и знаниям». По этой причине возникла большая потребность в учителях культуры речи. Даже известный английский писатель, 25-й лауреат Нобелевской премии по литературе Б ернард Шоу посвятил свое известное произведение «Пигмалион» профессору ортоэпии. Студентов первого курса Азербайджанского университета языков знакомят с этим произведением в качестве урока. З атем его проверяют, чтобы увидеть, насколько важна орфоэпия для карьеры человека. Потому что в Азербайджане правильное произношение принято в обществе как главный показатель и критерий речевой культуры и уровня образования человека. Поэтому, если мы слышим [глубоко] или [прохладно] вместо [глубокого] и [холодного] от человека, которого слушаем или говорим по телевидению, немедленно «судим» о его неграмотности. Академик Н.Джафаров сформировал систему гласных азербайджанского языка на основе геометрического объекта «куб». Он сделал интересные замечания о математическом и лингвистическом совершенстве этой системы. «Саит» - арабское слово, означающее громкий, шумный. «Самит» - арабское слово, означающее тихий. В сегодняшнем быстро меняющемся мире международных отношений инженеры и администраторы должны знать, что Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 88 – неправильное произношение слов, особенно имени интервьюера, иногда считается оскорблением. Для англичан это всегда оскорбление. З атем в статье раскрываются некоторые моменты, касающиеся лексических норм и показателей. Приводится ряд интересных фактов и примеров. Отмечается, что «фонд лексического словаря», по мнению американских психологов, начинает формироваться примерно в 12-месячном возрасте. Словарный запас начитанного первокурсника с богатым словарным запасом составляет около 60 000 слов. Это в 4 раза больше словаря Шекспира (известного английского писателя)! Ключевые слова: речь, гласная, согласная, лексика, орфоэпия, орфография A. AGAYEVA VERBAL SPEECH AND ITS PRINCIPLES (Theoretical material for the subject "Business and academic communication in the Azerbaijani language" in technical universities) Summary In the past, orthoepy classes were taught only to the aristocracy. Because the mispronunciation of wealthy people dressed in fashion could discredit him in the eyes of high society. As they say: "They greet a person according to his clothes and send him away according to his intellect and knowledge." For this reason, there was a great need for speech culture teachers. Even the famous English writer, the 25th Nobel Laureate in Literature, Bernard Shaw, dedicated Pygmalion to a professor of orthoepy. First-year students of the Azerbaijan U niversity of Languages also teach this work as a lesson. Then he is tested to see how important orthoepy is to a person's career. Because in Azerbaijan, the correct pronunciation is accepted in the society as the main indicator and criterion of a person's speech culture and level of education. Therefore, if we hear [deep] or [cool] instead of [deep] or [cool] from the person we are listening to or talking to on television, let us immediately "judge" his illiteracy. Academician N.Jafarov formed the system of vowels of the Azerbaijani language on the basis of a geometric object "cube". He made interesting remarks about the mathematical and linguistic perfection of this system. "Sait" is an Arabic word, which means loud, noisy. "Samit" is an Arabic word meaning silent, quiet, silent. In today's fast-paced world of foreign relations, engineers and administrators need to know that the mispronunciation of words, especially the name of the interviewer, is sometimes considered an insult. For the British, it is always an insult. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 89 – Then the article reveals certain points about lexical norms and indicators. Interpreted on the basis of interesting facts and examples. According to American psychologists, the "lexical dictionary fund" begins to be formed at about 12 months of age. The vocabulary of a well-read first-year student with a rich vocabulary is about 60,000 words. This is 4 times more than Shakespeare's (famous English writer) dictionary! Key words: speech, vowel, consonant, lexicon, orthoepy , orthography Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: filologiya elmləri doktoru, professor Kamil Bəşirov tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 90 – GÜLŞƏN MEHDİYEVA fil.f.d., dosent Heydər Əliyev adına Hərbi Akademiya e.mail: gulshen_isazade @ hotmail.com HƏRBİ MƏZMUNLU MƏTNLƏR MƏTNİN NÖVLƏRİNDƏN BİRİ KİMİ XÜLASƏ Müasir dövrdə hərbi mətnlərdən və onları yaradan vasitələrdən çox danışılır. Gündəlik həyatımızda müxtəlif hərbi məfhumlu cümlələrdən istifadə edirik. Hər bir dilin sintaktik və semantik təsvirində hərbi terminli sözlərin olması nəzərə alınmalıdır. Dildə mövcud olan hərbi cümlələr sistemini aşkar etmək bir növ dil sistemini açmaq deməkdir. Hərbi terminli cümlənin diçilikdə nə vaxtdan termin kimi işləndiyini demək çətindir. Maraqlıdır ki, hərbi cümləyə aid yüzlərlə tərifə rast gəlmək mümükündür [1, 233]. Ümumilikdə cümləyə verilən təriflər də dilçilikdə çoxluq təşkil edir. Məsələn, alman alimləri Y.Ris və E. Zaydel hələ ötən əsrin 30-cu illərində elmə cümlənin 80-ə qədər tərifinin məlum olduğunu qeyd edirdilər [1, 233]. O.İ.Musayevin cümləyə tərifi isə bu şəkildədir: “Müəyyən qrammatik quruluşa və intonasiyaya malik olan, modallıq bildirən, nisbətən bitmiş fikir ifadə edən nitq vahidinə cümlə deyilir” [6, 345]. J. Risin cümləyə verdiyi tərifdə biz onun qrammatik cəhətdən formalaşmış olmaqla öz məzmununu gerçəkliyə münasibətdə ifadə edən ən kiçik danışıq vahidi olduğunu görürük [1, 233]. Hərbi mətnlərdə isə əsasən hərbi çağırış xarakterli, hərbi terminlərlə zəngin olan ifadələr çoxluq təşkil edir. Məsələn, ¿ Müharibə nə zaman sonlanır? ¿ Sən bu müharibə barədə nə fikirləşirsən? və s. bu kimi hərbi münaqişə zamanı işlətdiyimiz terminləri müharibə zamanı işlətdiyimiz yüzlərlə, minlərlə söyləmələri əhatəsi olmadan, mətn olmadan və praqmatik aspekti nəzərə almadan başa düşmək olmaz [1, 234]. Buradan məlum olur ki, hərbi mətnlər müharibə, münaqişə zamanı ünsiyyətin əsas vahidlərindən biri kimi çıxış edir [3]. Açar sözlər: mətn, hərbi, diskurs, müharibə, məzmun, tərz, üslub Mətn tədqiqatçısı J.Kelemin fikrincə, cümlələrin birliyi öz-özlüyündə mətn yaratmır, daha dəqiq desək, vahid bütöv mətn yaratmır. Burada hökmən hansısa təşkiledici prinsip olmalıdır ki, onun da əsasında mətn son dərəcə özünəməxsus, daha təşkiledici vahidlərə bölünməyən, ancaq öz-özünə bərabər olan bir vahid kimi ortaya çıxsın [7, 184] . F.Veysəlli mətni cümlənin hərəkətverici qüvvəsi hesab edir. O, göstərir ki, mətndə kommunikativ bitkinlik olmalıdır. Onun qurulması qrammatik qaydalara əsaslanır. Bu, məntiqi şərtlər daxilində morfoloji- sintaktik və fonoloji əlamətlərlə formalaşmış semantik məna ifadə edən strukdurdur. F.Veysəlli yazır ki, mətnin Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 91 – düzəlməsi əhəmiyyətli dərəcədə cümlədən fərqlənir. Elə hadisələr var ki, onlar ancaq mətndə reallaşa bilər. Dilin cəmiyyətdə yeri baxımından, əlbəttə ki, mətn ilkin və əsas götürülməlidir. Elə danışıq aktı nəzəriyyəsi də bu ideyaya söykənir. Dildə ünsiyyət mətndə və mətn vasitəsilə həyata keçirilir [1, 239]. Mətnin tərifini verməyə çalışanlar arasında L.M.Qranovskayanın adını da qeyd etmək lazımdır. L.M.Qranovskaya mətnin əsas əlamətlərini sadalayır, bu əlamətlərə praqmatikliyi, səmərəliliyi, oxunaqlığı, informatifliyi, yeniliyi və qiymətləndirməni aid edir [1, 240]. Bununla belə bu qün mətnin tipologiyasını aktual hesab etmək olar. Monoloq və dioloqla yanaşı mətni həm də cümlələr toplusu və ya ardıcıllıq kimi dəyərləndirənlər də var. L.M.Qranovskaya onu ya fiktiv , ya da faktiv olmaqla iki yerə bölür [9]. Digər tərəfdən də mətnin üç əsas funksiyasını qəbul edib: a) məlumatın ötürülməsi; b) yeni fikrin yaranması; c) yaddaşın mədəniyyəti. Dildə mətn ictimai hərəkət üçün legitim forma sayılır. Yəni mətn ictimai və fərdi özünüifadənin yeganə göstəricisidir. Mətn bir tərəfdən davranış və hərəkətlərin inkişafıdır, digər tərəfdən isə o məlumatvermə və təsirgöstərmə niyyətlərinin ünsiyyətdə reallaşdığı şəkildir [1, 240]. Müasir mətn dilçiliyinin yaranmasını dörd mərhələdən keçmişdir: 1) transformasional-törəmə qrammatikası; 2) nəql nəzəriyyəsi; 3) üslubiyyat; 4) psixodilçilik [1, 240]. Əlbəıttə ki, danışıq məqamınaqədərki şəraiti nəzərə almadan mətni tam aydın müəyyən etmək olmaz. Mətnin quruluşunu təyin edən vasitələr bunlardır: a) dayaq sözlər (onlar hərəkətin ton və vəziyyətini bildirir, birincisi, ikincisi və.s.); b) şərh olunanı aydınlaşdırır (məsələn, məhz və s.); c) ümumuləşdirir (beləliklə, nəticə olaraq və.s.). Mətndən danışarkən diskursdan yan keçmək olmur. Odur ki, dikursun tarixinə nəzər salmaq yaxşı olardı. Diskurs hakimiyyətin və dövlətin müxtəlif nəzəriyyələri ilə sıx bağlıdır. Başqa sözlə desək, diskursu müəyyən etmək həqiqətin özünü müəyyən etmək anlamına gətirib çıxarar. Bu eyni zamanda dünyanın böyük mütəfəkirlərinə öz fikirlərini və ideyalarını bizim indi adlandırdığımız kimi ictimai orallığa gətirməyə kömək edir. Diskursun bu cür qəbul olunmasına fransız filosofu M.Fukonun əsərlərində rast gəlmək olar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, “ diskurs” termini çoxmənalı xarakter daşıyır. F.Y.Veysəlli diskur s anlayışını belə müəyyənləşdirir: “diskurs–alman dilində Discurs (m), ingilis dilində– Discourse , fransız dilində– Discourtion , Azərbaycan dilində isə– Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 92 – Diskurs kimi müəyyənləşir. (1) mətnin müxtılif aspektlərini bildirən əsas anlayış kimi başa düşülür; (2) danışılmış (söylənilmiş) mətn kimi izah olunur. Bu mənada diskurs formal-qrammatik struktur kimi götürülən mətndən fərqlənir. Diskurs elə bir mətndir ki, danışan onu öz həmsöhbətinə münasibət əsasında qurur. O, sosiomədəni kontekstdə interaktiv proses məhsuludur. (3) fəlsəfi mənada həqiqətin aşkara çıxarılması məqsədilə aparılmış təhlil kimi nəzərdə tutulur. Ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq sosio-, psixo-, və etnolinqivistikada, koqnitiv elmdə, süni intellektin dil fəlsəfəsində, linqvistik sosiologiyada, ritorika və üslubiyyatda geniş tətbiq olunmuşdur.”[2, 234] V.T.Borbotko diskursun aşağıdakı aspektlərini müəyyənləşdirir: 1. Əlaqəli mətn; 2. Mətnin şifahi-danışıq forması; 3. Dialoq; 4. Öz aralarında mənaca bağlı olan deyimlər qrupu; 5. Yazılı yaxud şifahi formada mövcud olan nitq məhsulu. Mətn barədə fikirləşərkən ilk əvvəl ağlımıza tam əhatəli, mənası, məzmunu olan bir forma gəlir. Biz hər hansı bir iş məktubunu, broşürü,qəzet məlumatını , hər hansı bir yemək reseptini və s. mətn kimi nəzərdə tuta bilərik. Bundan başqa, tək bir cümləni, hətta tək bir sözü də mətn kimi qəbul etmək olar. Məna ifadə edən, düşündürücü xarakter daşıyan hər bir söz mətn hesab edilə bilər, onlar da öz növbələrində tam məna ifadə edir, bizi düşünməyə vadar edir. Bu cür kiçik ölçülü mətnlərdən, əsasən ictimai işarələrin nəzərə çatdırılması zamanı istifadə olunur. Müşahidələrimizi bir qədər də genişləndirib və bu nəticəyə gələ bilərik ki, mətnin mənası o, aktiv manada kontekstin təkibində istifadə olunanda aydınlaşır. Mətnin kontekstlə bu cür aktiv birliyini biz diskurs adlandırırıq.Başqa sözlə desək, mətnin bu cür məna ifadə etməsi oxucunun (danışıq zamanı dinləyicinin ), eyni zamanda yazıçının (və yaxud danışanın ) məqsədyönlü məlumatı hesab olunur. Buna görə də onlar ünsiyyət hərəkəti (communicative act) və yaxud diskurs adlandırılır. Buradan da məlum olur ki, mətn yazıçının və yaxud danışanın diskursunun nəzərəçarpan məhsuludur. Mətnin nəzərəçarpması isə müxtəlif amillərdən asılı ola bilər. Məsələn, o yazılı formada , səsləndirmə formasında və yaxud qeyrisəsləndirmə formasında ( unrecorded speech ) ola bilər. Hansı formada olmasına baxmayaraq, oxucu və yaxud dinləyici , yazıçı yaxud danışan diskursunu başa düşmək üçün mətn daxilində lazım olan məna açarını axtarır. Məsələn, bir hərbi əhəmiyyətli mətni nəzərdən keçirək: MƏTN 1. Bu gün müzəffər Azərbaycan Ordusu bir neçə yaşayış məntəqəsini işğaldan azad edib. Bu münasibətlə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm. İşğaldan azad edilmiş yaşayış məntəqələrinin adlarını sizin diqqətinizə çatdırmaq istərdim: Hadrut qəsəbəsi, Çaylı kəndi, Yuxarı Güzlək kəndi, Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 93 – Gorazıllı kəndi, Qışlaq kəndi, Qaracallı kəndi, Əfəndilər kəndi, Süleymanlı kəndi, Sur kəndi. Bu kəndlərin və Hadrut qəsəbəsinin işğaldan azad edilməsi tarixi qələbəmizdir. Azərbaycan işğal altında olan torpaqları işğaldan azad edir. Demək olar ki, hər gün cəbhədən xoş xəbərlər gəlir. Hər gün bizim əsgər və zabitlərimiz döyüş tapşırıqlarını şərəflə yerinə yetirirlər. Eyni zamanda, strateji yüksəklikləri götürərək daha əlverişli mövqelərə sahib olurlar. Beləliklə, əməliyyat planı tam icra edilir, əməliyyat planı müasir döyüş prinsiplərinə əsaslanır. Azərbaycan Ordusu həm maddi-texniki təchizat baxımından, eyni zamanda, döyüş hazırlığı baxımından bu gün döyüş meydanında tam üstünlüyə sahib olubdur. MƏTN 2. BBC : Prezident Əliyev, BBC News-da bizimlə söhbət etmək üçün vaxt ayırdığınıza görə sizə təşəkkür edirəm. Dağlıq Qarabağın və ətraf yeddi rayonun hər bir qarışı uğrunda savaşmaq niyyətindəsiniz? İlham Əliyev : Bizim mövqeyimiz lap əvvəldən çox aydın idi. Biz hazırıq və hələ də Ermənistan tərəfi işğal olunmuş ərazilərin boşaldılmasına dair üzərinə öhdəlik götürəcəyi təqdirdə istənilən vaxt dayanmağa hazırıq. Mən bunu müharibənin əvvəlindən deyirəm, əgər Ermənistanın baş naziri işğal olunmuş əraziləri boşaldacağına dair ictimaiyyət qarşısında üzərinə öhdəlik götürərsə, biz dayanarıq. Lakin bu vaxtadək artıq 40 gün keçib, onun bunu deməsinə dair heç bir əlamət yoxdur. İlham Əliyev : Ermənistan işğal olunmuş ərazilərdən qoşunların çıxarılması ilə bağlı üzərinə öhdəlik götürməsə biz sona qədər vuruşacağıq. Əgər onlar müqavimət göstərməyə və artıq azad etdiyimiz əraziləri geri almağa davam edəcəklərsə. Hesab edirəm ki, Ermənistan böyük bir səhv edir, çünki lap əvvəldən bizə qulaq assaydılar, müharibə uzun müddət bundan öncə dayanardı və biz artıq danışıqlar masası arxasında olardıq. BBC : Lakin cənab Prezident, siz bir ultimatum verirsiniz. Siz deyirsiniz ki, onlar bütün bu əraziləri qaytarmağa razılaşmalıdırlar və bu halda danışıqlar baş tuta bilər. Danışıqlar üçün bu, qabaqcadan sürülən böyük bir şərtdir. MƏTN 3. Oktyabrın 4-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev xalqa müraciət edib. Prezident İlham Əliyevin xalqa müraciəti -Əziz həmvətənlər. Bu gün Cəbrayıl şəhəri və Cəbrayıl rayonunun doqquz kəndi işğaldan azad edildi. Bu tarixi hadisə münasibətilə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm. Cəbrayıl rayonunun və işğal olunmuş digər ərazilərin azad edilməsində fəal iştirak etmiş bütün əsgər və zabitlərimizi ürəkdən təbrik edirəm. Onların qəhrəmanlığı, şücaəti nəticəsində bu gün bizim doğma torpaqlarımız bizə qayıdıb. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 94 – Bu qanlı döyüşlərdə həlak olmuş bütün şəhidlərimizə Allahdan rəhmət diləyirəm, yaralı hərbçilərimizə Allahdan şəfa diləyirəm. U zun illərdən sonra Cəbrayıl şəhəri azad edildi. Cəbrayıl bizimdir! Dörd il bundan əvvəl Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndi yenidən qurulmağa başlamışdır. U ğurlu əməliyyat nəticəsində azad edilmiş yüksəkliklər imkan verdi ki, Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndinə sakinlər qayıtsınlar. Gözəl qəsəbə saldıq. Qəsəbənin açılışında demişdim ki, Cocuq Mərcanlı bizim yenilməz iradəmizin rəmzidir. Cocuq Mərcanlı onu göstərir ki, heç vaxt Azərbaycan xalqı işğalla barışmayacaq və bizim işğal edilmiş digər torpaqlara qayıdışımız məhz Cocuq Mərcanlıdan başlamışdır. Hesab edirəm ki, bu gün Cəbrayıl rayonunun böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. MƏTN 4. “Bu gün Cəbrayıl şəhəri və Cəbrayıl rayonunun doqquz kəndi işğaldan azad edildi. Bu tarixi hadisə münasibətilə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm. Cəbrayıl rayonunun və işğal olunmuş digər ərazilərin azad edilməsində fəal iştirak etmiş bütün əsgər və zabitlərimizi ürəkdən təbrik edirəm. Onların qəhrəmanlığı, şücaəti nəticəsində bu gün bizim doğma torpaqlarımız bizə qayıdıb. Bu qanlı döyüşlərdə həlak olmuş bütün şəhidlərimizə Allahdan rəhmət diləyirəm, yaralı hərbçilərimizə Allahdan şəfa diləyirəm. U zun illərdən sonra Cəbrayıl şəhəri azad edildi. Cəbrayıl bizimdir!” “Dörd il bundan əvvəl Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndi yenidən qurulmağa başlamışdır. Uğurlu əməliyyat nəticəsində azad edilmiş yüksəkliklər imkan verdi ki, Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndinə sakinlər qayıtsınlar. Gözəl qəsəbə saldıq. Qəsəbənin açılışında demişdim ki, Cocuq Mərcanlı bizim yenilməz iradəmizin rəmzidir. Cocuq Mərcanlı onu göstərir ki, heç vaxt Azərbaycan xalqı işğalla barışmayacaq və bizim işğal edilmiş digər torpaqlara qayıdışımız məhz Cocuq Mərcanlıdan başlamışdır. Hesab edirəm ki, bu gün Cəbrayıl rayonunun böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır”. MƏTN 5. İndiki vəziyyətdə birinci günahkar Ermənistan rəhbərliyidir. Eyni zamanda, bu məsələyə biganə yanaşan və daim Ermənistanın tərəfini saxlayan və bu işğalı əbədi etmək istəyən bəzi ölkələrin dairələridir. Metbuat.az xəbər verir ki, bu fikirləri Azərbaycan Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev xalqa müraciətində səsləndirib. İndi Azərbaycanın özünün bu məsələni həll etdiyini bildirən dövlətimizin başçısı deyib: “Mən 27 sentyabr hadisələrindən əvvəl Ermənistana demişdim, gəl, təkbətək vuruşaq. Baxaq kim-kimdir! İndi nə oldu? Paşinyan hər gün bir dünya liderinə zəng edir. Hər gün! Mən heç kimə zəng etməmişəm, heç bir liderə zəng etməmişəm. Təmaslarım olub, mənə zəng ediblər. Amma o, adam qalmayıb ki, zəng etməsin, yalvarmasın, emissar göndərməsin, ağlamasın, onların ayağına yıxılmasın. Bax budur bunun sonu”. Azərbaycan Prezidenti qeyd edib ki, əgər Paşinyan bizimlə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 95 – normal dildə danışsaydı, bizim müqəddəs şəhərimizi mundarlamasaydı, əlbəttə, biz ümidlərlə yaşayıb çalışardıq ki, bu məsələ danışıqlar yolu ilə həll olunsun. “Amma hər addım təxribat, hər addım təhqir və hesab edir ki, biz bununla barışacağıq?! İndi biz göstərdik kim-kimdir. İti qovan kimi qovuruq onları! Azərbaycan əsgəri onları iti qovan kimi qovur! İşğal edilmiş torpaqlarda Azərbaycan bayrağı qaldırılır! Onların səngərlərində Azərbaycan əsgəri dayanır! Onların postları bizim əlimizdədir! Onların tanklarını biz sürürük! Onların digər silahlı texnikaları bizim əlimizdədir, yük maşınları bizim əlimizdədir! Biz xilaskar missiyamızı icra edirik və edəcəyik!”, - deyə dövlətimizin başçısı bildirib. İndi isə bədii ədəbiyyatdan götürülmüş nümunəyə baxaq: All the loose ends had to be tidied [20, 249]. Bu cümlənin bədii tərcüməsi belədir: Bütün artıq hissələr səliqəyə salınmalıdır (kəsilib atılmalıdır). Bu cümləni müxtəlib məqamlarda istifadə edə bilərik. Təsəvvür edək ki, dərzidə paltar tikdiririk və ondan paltarda artıq olan hissələri atmağı xahiş edirik. Amma bu cümləni götürdüyümüz ədəbiyyat nümunəsində isə o tamam fərqli bir mənada işlədilib. Əgər kitabı diqqətlə oxusaq, əvvəlki hadisələrdən xəbərdar olsaq, başa düşərik ki, burada yazıçı “All the loose ends had to be tidied .”–cümləsini işlətməklə başqa bir məqama toxunur. Belə ki, söhbət hadisə ilə əlaqədar olan insanların aradan qaldırılmasından gedir. Bu yazıçının istifadə etdiyi mətndaxili texnikalardan biridir. Mehdiyeva G. MILITARY TEXTS AS ONE OF THE TYPES OF TEXT SUMMARY The article deals with military texts as one of the types of text. Having researched the article, it becomes clear that the author tried to investigate the differences and similarities between the military text and military discourse. Finally, the article presents that a military text can be considered as the material manifestation of a military discourse. Besides, the paper aims to highlight some aspects of military texts, to discuss some misconceptions associated with translation of military and military-related texts, to analyze specific competences a translator of these texts should possess as well as to illustrate potential translation challenges faced by student translators. Translating military and military-related texts, translators should develop not only advanced linguistic, but also comprehensive thematic competence to be able to deal with translation problems. Competence in translation of military-related texts may become a competitive advantage for student translators specializing in various fields of language for special purposes. Military texts have been traditionally seen as a very special type of texts composed, translated and disseminated by professionals among professionals. Nowadays, in view of the Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 96 – current geopolitical situation, there is a growing public concern about the issues of national and transnational security. Publicity ensured to military events, military education and training and to military missions by mass media, as well as awareness and interest policymakers take in the matters of funding, support, authority sharing and consequences of military operations have conditioned the growth of the volume of military-related discourse. One of the challenges associated with the influx of military terms into the public information space is potential misinterpretation and misuse of these lexical items by non-professionals, which may lead to ambiguity and communication failure. Key words: text, military, discourse, war, content, aspect, style Мехтиева Г. ВОЕННЫЕ ТЕКСТЫ КАК ОДИН ИЗ ВИДОВ ТЕКСТА РЕЗЮЬМЕ В статье рассматриваются военные тексты как один из типов текста. Изучив статью, становится ясно, что автор попытался исследовать различия и сходства между военным текстом и военным дискурсом. Наконец, в статье показано, что военный текст можно рассматривать как материальное проявление военного дискурса. Кроме того, цель статьи - осветить некоторые аспекты военных текстов, обсудить некоторые заблуждения, связанные с переводом военных текстов и текстов военной тематики, проанализировать конкретные компетенции, которыми должен обладать переводчик этих текстов, а также проиллюстрировать потенциальные проблемы перевода, с которыми сталкивается студент. переводчики. При переводе текстов военной и военной тематики переводчики должны развивать не только высокие лингвистические, но и всесторонние тематические навыки, чтобы иметь возможность решать проблемы перевода. Компетентность в переводе текстов военной тематики может стать кон- курентным преимуществом для студентов-переводчиков, специализирующихся в различных областях языка для специальных целей. Военные тексты традиционно рассматривались как особый тип текстов, составленных, переведенных и распространенных профессионалами среди профессионалов. В настоящее время, учитывая сложившуюся геополитическую ситуацию, растет обеспокоенность общественности вопросами национальной и транснациональной безопасности. Публичность, обеспечиваемая средствами массовой информации военным мероприятиям, военному обучению и обучению и военным миссиям, а также осведомленность и заинтересованность политиков в вопросах финансирования, поддержки, разделения полномочий и последствий военных операций обусловили рост объема военных операций. -связанный дискурс. Одной из проблем, связан- ных с притоком военных терминов в пространство общественной информации, является возможное неправильное толкование и неправильное использование этих Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 97 – лексических единиц непрофессионалами, что может привести к двусмысленности и сбоям в коммуникации. Ключевые слова: текст, военный, дискурс, война, содержание, аспект, стиль. ƏDƏBİYYAT 1. Veysəlli F.Y. Struktur Dilçiliyin Əsasları. Bakı, Mütərcim, 2009. 2. Veysəlli F.Y. Dilçilik Ensiklopediyası. Bakı, 2006. 3. Qurbanov A. Bədii mətnin linqvistik təhlili. Bakı, 1986. 4. Məmmədov A. Mətn yaranmasında formal əlaqə vasitələrinin sistemi. Bakı, Elm, 2001. 5. Novruzova N. Mətn sintaksisi. Bakı, 2001. 6. Musayev O.İ. İngilis dilinin qrammatikası.Bakı, Qismət, 2007. 7. Abdullayev K. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, Maarif, 1998. 8. Вейсалли Ф .Я. Структура и семантика текста. Б аку, Мютарсим, 2008. 9. Вейсалли Ф .Я.Тарасова Д.В. Проблема дискурса в современным лингвистике. Azərbaycanda xarici dillər, Bakı, NO.2/2007. 10. Б орботъко В.Г. Элементы теории дискурса. Грозный, 1981. 11. Кох В.А. Предварительный набросок дискурсивного анализа семантического типа // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. VIII. Лингвистика текста. М., Прогресс, 1978. 12. Дюбуа Д. Транскрипция дискурса. М.,, Прогресс, 1993. 13. Выготский В. Классификасия дискурса. М., 1978. 14. Карасик В.И. О типах дискурса // Языковая личность: институциональный и персональный дискурс: Сб. нау. Трудов. Волгоград, 2000. 15. Dale R. Generating Recipes: An Overview of Opicure. R.Dale, C.Mellish and M.Zock. Current Research in Natural Language Generation. 16. D.Scott. C.S.de Souza. Getting the Message Across in RST-based Text Generation. Current Research in Natural Language Generation Academic Press, 1990. 17. И.П. Севбо. Структура связного текста и автоматизация реферирования. М., 1969. 18. Kukharaenko V.A. A Book of Practice in Stylistics. Moscow, 1986. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: filol.e.d., prof. F.Y.Veysəlli tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 98 – ŞAHNABAD CƏLİLOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sh.ismayil77 @ gmail.com Odlar Yurdu U niversiteti DİLÇİLİKDƏ SİNTAQM ANLAYIŞI XÜLASƏ Məqalə dilçilkdə sintaqm anlayışı məsələsinə həsr edilmişdir. İstər ümumi dilçilik sahəsində, istərsə də ayrı-ayrı dillərin materialı əsasında öz həllini hələ də tapmayan və mübahisəli olan problemlərdən biri də sintaqmdır. Çox da uzun tədqiqat və inkişaf tarixinə malik olmayan sintaqm problemi dilçi alimlərin diqqətini cəlb etmiş və nəticədə problemi müxtəlif aspektlərdən işıqlandıran elmi tədqiqat işləri meydana çıxmışdır. Məqalədə sintaqm probleminin həllində dilçilər arasında fikir müxtəlifliyinin olması qeyd olunmuşdur. Belə ki, tədqiqatçılar problemin həllinə müxtəlif aspektlərdən yanaşaraq, onu gah sintaksisin, gah da fonetikanın obyekti kimi araşdırmağa çalışmışlar. İnsanlar arasında canlı ünsiyyətin aydın və anlaşıqlı olmasında cümlələrin sintaqmatik üzvlənməsinin rolu böyükdür. Danışıq aktında semantik cəhətdən əlaqəli olan cümlələr sistemli şəkildə düzülərək nitq axını yaradır. Bu mürəkkəb prosesdə sözlər müəyyən semantik, sintaktik və fonetik qanunauyğunluqlara tabe olmaqla bir- birinin ardınca tələffüz olunur. Danışan ifadə olunan fikirdən və situasiyadan asılı olaraq nitq axınını sintaktik cəhətdən parçalara ayıraraq tələffüz edir və beləliklə də, dinləyicinin ifadə olunanı düzgün başa düşməsinə şərait yaradır. Dinləyici eşitdiyi cümlələri düzgün dərk etmək üçün sintaqmlara bölünmə qaydalarına əsaslanır. Danışıq prosesinin müvəffəqiyyətlə baş tutmasında leksik və qrammatik vasitələrlə yanaşı intonasiya da mühüm rol oynayır. Sintaqm intonasiya və fasilənin iştirakı ilə formalaşır. Cümlələrin sintaqmatik üzvlənməsi ünsiyyətin forma və məzmununa təsir göstərir. Danışıq prosesində yaranan sintaqmlar semantik və sintaktik strukturlarına görə müxtəlif olduğu kimi, fonetik xüsusiyyətlərinə görə də fərqli olurlar. Açar sözlər : sintaqm, sintaktik, söz birləşməsi, predikativ,nitq , cümlə Sintaqm məsələsi müasir dilçiliyin aktual problemlərindən biridir. Sintaqm nitq hadisəsidir və nitq prosesində əmələ gəlir. Başqa sözlə desək, sintaqm ünsiyyət prosesində yaranır və danışıq zamanı fikrin daha aydın, anlaşıqlı çatdırılmasında ən mühüm vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Sintaqm ünsiyyət prosessində dil sisteminin fəaliyyəti ilə gerçəkləşən lakin dil sistemində mövcud olmayan vahiddir. Sintaqm fəal ünsiyyət prosessinin məhsuludur.Fəal ünsiyyət isə bilavasitə danışıq situtasiyasında yaranır. Danışıq zamanı nitq axınının sintaqmlara ayrılması subyektiv şərtlərlə deyil, obyektiv dil Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 99 – normaları ilə müəyyənləşir. Danışıq aktının parçalanması semantik, sintaktik və fonetik faktorlarla əlaqəlidir. Danışıq aktının parçalanmasından əmələ gələn sintaqmalar arasında əsasən fasilə işlənir, lakin bəzən fasilə sintaqm sərhədlərində kəskin ton dəyişikliyi ilə də ifadə oluna bilər. Sintaqm məsələsi müstəqil mövzu kimi çox da qədim tarixə malik deyildir. XIX əsrdən etibarən dilçilikdə sintaqm problemi Rus və Avropa dilçilərinin diqqətini çəkmiş və bir növ onların tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Dilçilik tarixində sintaqm anlayışının dilə, yaxud nitq aktına aid olmasına, cümlələrin sintaqmatik parçalara ayrılmasına, bu vahidin fonetik və ya sintaktik aspektdən öyrənilməsinə aid elmi araşdırmalar aparılsa da, vahid bir fikir formalaşmamışdır. V.V. Vinoqradov yazır: “Sintaqm” anlayışı çoxmənalıdır. Hələlik iki dilçi tapmaq çətindir ki, bu terminə eyni məna versinlər” [6, 56]. Dilçilik elmində bu məsələyə müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir qrup dilçi sintaqmı fonetik vahid kimi, digər qrup dilçilər isə sintaktik vahid kimi öyrənməyə səy göstərmişlər. Dilçilikdə sintaqm terminin ilk dəfə kim tərəfindən işlədilməsi üzrə iki müxtəlif fikir mövcuddur. Birinci fikrin müəllifi V. V. Vinoqradov yazır ki, sintaqm anlayışı ilk olaraq İ. A. Boduen de Kurtene rabitəli nitqdə söz əvəzində işlətmişdir [6, 89]. Bununla yanaşı o həmçinin əlavə edir ki, “Sintaqm termini rus və Qərbi Avropa dilçiliyində, demək olar, eyni vaxtda, lakin tamamilə müxtəlif mənalarda meydana gəlmişdir” Sintaqmın dilçilikdə ilk dəfə işlənməsi haqqında ikinci mövcud fikirə görə bu nitq vahidinin yaranma tarixi F. de Sössürlə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, hər iki dahi dilçi eyni dövrdə yaşayıb yaratmışdır. Sintaqm probleminə münasibətdə F. de Sössürün və İ. A. Boduen de Kurtenenin baxışları bir- birindən fərqlənir. F. de Sössür və İ. A. Boduen de Kurtene tərəfindən dilçiliyə gətirilən sintaqm anlayışı sonradan onların şağırdləri tərəfindən təkmilləşdirilərək inkişaf etdirilmişdi. Görkəmli dilçi alim Boduen de Kurtene rabitəli nitqdə sintaqmı “söz” mənasında işlədir ( [10,198]. Dilçi yazır: “Sintaqmlar cümlənin, morfemlər sintaqmın, fonemlər isə morfemin ayrılmaz tərkib hissələridir” [10,198] Dilçilikdə sintaqm teminini ilk olaraq işlədən F.de Sössür nitq axının bölünməsindən əmələ gələn bu vahidin mahiyyətini belə izah edir: “danışıq prosesində sözlər bir-biri ilə birləşərək, iki dil elementinin eyni vaxtda tələffüzünün mümkün olmadığına və dilin üfüqi xarakterə malik olmasına əsaslanaraq, müəyyən münasibətdə olurlar. Belə vahidlər nitq axınında bir-birinin ardınca düzülürlər. Müəyyən zaman kəsiyində tələffüz edilən birləşmələri sintaqm adlandırmaq olar. Beləliklə, sintaqm bir-birinin ardınca işlənən minimum iki vahidin birləşməsidir [9,155]. F. de Sössür sözdə, tərkibdə, cümlə üzvündə yaxud bütövlükdə cümlədə hər hansı kompleks yaradan iki və ya bir neçə işarənin birləşməsinə yaxud qovuşmasına sintaqm adlandırır. Dilçi sintaqmı nitq vahidi olan cümlə ilə də müqayisə edir. Onların dilin hansı yarusuna (dil, yaxud danışıq aktı) aid olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışır. O yazır: “Sintaqmın tipik işlənməsinə nümunə olaraq cümləni göstərmək olar; cümlə isə dilə aid deyil, danışığa xasdır. Buradan belə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 100 – çıxmırmı ki, sintaqm nitq sahəsinə aiddir? Biz belə düşünürük ki, bu belə deyil. Nitqin xarakter xüsusiyyəti odur ki, onad elementlərin birləşməsi sərbəstdir; belə isə sual olunur, sintaqmların hamısı eyni dərəcədə sərbəstdir?” [9,157] Nümunələr əsasında alim belə qənaətə gəlir ki, sintaqm dilə bağlı problemdir və o, dilə aiddir. F.de Sössürün sintaqma dair fikirləri nəinki öz şagirdlərinin, hətta digər rus dilçilərinin əsərlərində inkişaf etdirilir. Bununla bağlı A.A. Reformatskinin fikirlərinin təhlili daha maraqlıdır. A.A.Reformatski sintaqm anlayışını bütünlüklə dildə ünsiyyətlə eyniləşdirir. Dildə ünsiyyəti o belə hesab edir ki, bu prosesin reallaşmasında müəyyən bir hadisə başqası ilə müəyyənləşir, bunu da təyinedicinin təyin olunana münasibəti kimi göstərmək olar. Dilçi sintaqma belə bir mücərrəd tərif verir: “Sintaqm tabelilik münasibətində olan bu və ya digər iki üzvün birləşməsidir” [5, 253]. Onun şərhindən aydın olur ki, ən sadə kommunikativ (sintaktik) vahid sintaqmdır ki, o da iki üzvdən:təyin olunandan və təyin edəndən ibarətdir. Deməli, sintaqm təbiətən tabelilik münasibətinə əsaslanır. F. de Sössürün şagirdlərindən və davamçılarındam biri olan Ş. Ballinin sintaqm problem ilə əlaqədar söylədiyi fikirlər də diqqəti cəlb edir. Onun fikrincə, sintaqm həm cümlə, həm də cümlə formasına uyğun olan, hər hansı böyük və ya kiçik işarələr qrupudur. Ş. Balli sintaqmın əsas xüsusiyyəti kimi onun sərbəst olmasını göstərir. Bu da o deməkdir ki, sintaqmı təmsil edən leksik vahidlər həmin kateqoriyadan olan hər hansı bir digər işarə ilə əvəz oluna bilər. Bu sintaqmın qrammatik quruluşunu dəyişmir. O hesab edir ki, sintaqm bütöv cümlə təmsil edə bildiyi kimi onun bir hissəsini də təşkil edə bilər. Sintaqm nəzəriyyəsi özünün hətərfli elmi həllini akad. L.V.Şerbanın yaradıcılığında tapa bilmişdir. L.V.Şerbanı sintaqm problem ilə məşğul olmağa sövq edən əsas amil onun dilin eksperimental-fonetik cəhətdən tədqiq edilməsinə üstünlük verməsi ilə bağlıdır. Nitq axının parçalanması məhz tələffüzlə bağlı prosesdir. L.V.Şerbanın sintaqm problem ilə bağlı həyata keçirdiyi işləri yüksək dəyərləndirən V.V.Vinoqradov yazır ki, müasir dilçiliyin razılaşdığı yeganə sintaqm nəzəriyyəsi əsası L.V.Şerba tərəfindən qoyulmuş sintaqm nəzriyyəsidir. O, özündən əvvəlki dilçilərdən fərqli olaraq “sintaqm”a yeni məna vermişdir. L.V. Şerba cümlədə sözlərin məna bitkinliyi kəsb edən ritmik qruplarını sintaqma hesab edir. O yazır: “Nitq-fikir prosesində vahid məna bütövlüyü ifadə edən, bir ritmik qrupdan, eləcə də onların bir neçəsindən ibarət ola bilər fonetik vahidi mən sintaqm adlandırıram” [8, 87]. Dilçi fonetikadan çıxış etsə də, sintaqmın sintaksislə əlaqədar olduğunu nəzərə alır, lakin bu sintaktik hadisə danışıq prosesində əmələ gəlib müəyyən fonetik vasitələrlə (fasilə, vurğu) ilə şərtlənir ki, bu da onu fonetika ilə bağlayır. Beləliklə, burada sintaqm fonetik-sintaktik hadisə kimi qeyd edilir. L.V. Şerba sintaqm üçün fikir bütövlüyünü də qeyd edir. Bu isə sintaqmı semantik-sintaktik vahid kmi qeyd etməyə imkan verir. V. V. Vinoqradov sintaqmanın tam sintaktik planda götürür və ona ancaq bu cəhətdən yanaşmağı əhəmiyyətli hesab edir. O yazır: “Sintaqm üslubi sintaksisin əsas kateqoriyasıdır” [6, 59]. Dilçi qeyd edir ki, “əgər bu anlayış bütün kənar fonetik və Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 101 – mexaniki qarşılıqdan təmizlənərsə və ümumi cümlə nəzəriyyəsinə uyğunlaşdırılarsa, o sintaktik problemlərinin dialektik-materalist tədqiqi sahəsində gələcək elmi işin qiymətli vasitəsi ola bilər” [6, 228]. Sintaqm haqqında təlim Cenevrə və Praqa dilçilik məktəblərində də inkişaf etdirilmişdir. Cenevrə dilçilərinə görə sintaqm kateqoriyası dəqiq qrammatik anlayış deyil , morfem də , söz də, söz birləşməsi də sintaqm təşkil edə bilər. Sintaqm problemi Azərbaycan dilçiliyində də alimlərin tədqiqat obyektinə çevilmiş və bu məsələ ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Sintaqm haqqında akad. A.Axundov yazır: ”İnsanlar arasında ən kiçik ünsiyyət vahidi olan cümlələr də müəyyən ritmik qruplara parçalanır və buna fonetikada sintaqm deyilir” [1, 296]. Həmçinin o, adi danışıqda cümlənin sintaqmatik parçalanmasında sintaktik amillərin vacibliyindən danışır. Danışıqda sintaqmların yaranmasını o belə izah edir: “Adi danışıqda cümlənin sintaqmatik parçalanmasında sintaktik amillər əsas rol oynayır. Hər bir mürəkkəb cümlə komponent( tabesiz mürəkkəb cümlədə cümlə, tərkiblər,əlavə və xüsusiləşmələr, qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə əlaqədar olmayan sözlər, həmcins üzvlər, zaman və yer zərflikləri adətən müəyyən sintaqmlar təşkil edir. Lakin xüsusi nitq şəraitində cümlənin belə sintaqmatik üzvlənməsi olmaya da bilər.Əksinə sintaktik amillərə əsaslanmayan semantik üzvlənmə də gedə bilər [1, 297]. Eyni zamanda o, Azərbaycan dilində sintaqmların iki cür olduğunu qeyd edir. 1. Bitmiş (tam) sintaqm; 2. Bitməmiş (yarımçıq, natamam) sintaqm Sintaqmı əmələ gətirən vahidlərin sintaqm daxilində sintaktik amillərlə bağlı olduğunu işarə edərək A.Axundov yazır: “Sintaqmlar daha çox sintaktik amillərlə bağlı olduğundan onların tərkibi müxtəlif olur” [1, 297]. Sintaksisin vahidi olmaq etibarilə həmin sintaqmlar 1) predikativ, 2) qeyri- predikativ sintaqmlar qrupuna bölünür. Predikativ sintaqmlar cümlələrə uyğun gəlir. Tərkibində xəbər olan sintaqmlar eyni zamanda predikativ sintaqm adlanır. Onlar, bir qayda olaraq, kommunikativ səciyyə daşıyır. Qeyri-predikativ sintaqmlar isə söz birləşmələrini əhatə edir. Onlar adətən nominativ səciyyədə olur. Məsələn, / Hava qaralmışdı // [1, 96]. Bir sintaqmlı cümlədir və bitmiş sintaqmlı olmaqla bərabər predikativ sintaqmdır. /Asfalt səkinin çuxurlarında / gölməçələr qalmışdı // [1, 37]. Bu cümlədə Asfalt səkinin çuxurlarında bitməmiş ( natamam ) sintaqmdır və cümlədə ifadə olunan fikrin müəyyən hissəsini təmsil edir. Sintaqmın sintaktik strukturundan bəhs edən F.Ağayeva da sintaqmları sintaktik strukturlarına görə iki qrupa ayırır:1) minimal sintaqmlar 2) əsas sintaqmlar [2,17]. Danışıq aktında hər bir vahidin öz funksional yükü olduğu kimi, sintaqmın da bu prosesdə digər vahidlərdən fərqlənən öz funksional yeri var. Sintaqmlar həm Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 102 – funksiyalarına, həm də semantik və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə digər vahidlərdən: sözlərdən, söz birləşmələrindən cümlələrdən fərqlənir. Dildə işlənmə ontekstindən və situasiyadan asılı olaraq, bu vahidlər bir-birilərinə bəzən uyğun gəlsə də, onları sinonim vahidlər kimi qəbul etmək düzgün olmazdı. Sözlər dil vahididir və onlar dildə hazır şəklidə mövcud olduqlarından, danışıq prosesində sözlərdən məqsəd və situasiyaya uyğun istifadə olunur. Sözdən fərqli olaraq, sintaqm isə dildə əvvəlcədən hazır şəkildə mövcud deyil. Sintaqm danışıq prosesinin gedişatında yaranır. Hər bir söz dildə əvvəlcədən mənaya malik olduğu halda, sintaqm belə xüsusiyyətdən məhrumdur. Sintaqmın mənası danışıq aktında formalaşır və nitqin ümumi məzmunu ilə bağlı olur. Dilin digər vahidləri kimi söz də ikitərfli işarədir: forma (maddi tərəf/ ifadə edən) və ideya( məzmun/ ifadə olunan). Sintaqm da binar xüsusiyyətə malikdir. Deməli, hər bir sintaqmın məna tərəfi ilə yanaşı, onun ifadə tərəfi də var. Lakin burada bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, dil vahidi olan sözlərin hər birinin özünə xas semantik yükü var, sintaqmlarda isə belə deyil. Sintaqmlarda sintaqmı əmələ gətirən elementlər sintaktik cəhətdən əlaqələnərək fonetik cəhədən bölünməz bir bütövə çevrilir. Bütöv ümumilikdə nisbi bitmiş mənanı ifadə edir. Məsələn, “Leyla, rəsm, çəkmək” sözlərinin hər biri müstəqil söz olub, həm ifadə tərəfinə, həm də məna tərəfinə malikdir. Danışıq aktında həmin sözlər müəyyən bir sintaqm daxilində birləşərək, ümumi mənanın ifadəsinə xidmət edir. Bu da / Leyla rəsm çəkirdi// söyləmi- sintaqm vasitəsilə ötürülən informasiyadan ibarətdir. Müəyyən bir situasiyada müstəqil sintaqm kimi işlənən söz digər kontekstdə başqa bir sintaqmın tərkib elementinə çevrilə bilər. Söz sintaqm yarada bilər, lakin ümumilkdə sintaqmı söz kimi qəbul etməyi düzgün hesab etmək olmaz, çünki sintaqm həmişə bir sözdən ibarət olmur. Sintaqm bir neçə sözün birləşməsindən də əmələ gəlir. Formal cəhətdən bəzi hallarda sintaqmın sərhədi, söz sərhədi ilə üst-üstə düşsə də, bu vahidlər bir-birlərindən semantik, sintaktik və fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Söz birləşməsi və sintaqm mübahisəli olub, dilçi alimləri düşündürən problemlərdən biridir. Dilçi alim prof. Y.Seyidov söz birləşməsi ilə sintaqma arasında müqayisə aparmışdır. Söz birləşməsi ilə sintaqmın fərqli vahidlər olduğunu izah edən Y.Seyidov yazır: “Söz birləşməsi ilə sintaqm tamamilə başqa – başqa əsaslara malikdir, bir qədər kəskin şəkildə desək, əslində onlar arasında heç bir ümumi cəhət yoxdur” [3, 70]. Dilçinin sintaqma verdiyi tərif aşağıdakı kimidir: “Sintaqm cümlə daxilində (nitqdə) bir – birinin ardınca gələn və bir nəfəsvermə ilə ifadə edilən sözlər qrupudur” [3, 81-82]. Tərifdən məlum olur ki, nitq axınında fasilələr arasında meydana gələn nitq taktlarını nəfəs qrupu kimi şərh edir. Y. Seyidov Azərbaycan dilində söz birləşməsilə sintaqmı müqayisə edərək ümumi mülahizələr irəli sürür ki, bunlar da aşağıdakılardır: “1. Sintaqm şifahi nitqlə bağlıdır. O müəyyən ritmik vurğu və pauza ilə reallaşır. Söz birləşməsi üçün onun harada işlənməsi əsas deyildir. Söz birləşməsinin müəyyənləşməsində vurğu və pauzanın, demək olar ki, heç bir əsaslı rolu yoxdur. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 103 – Şifahi nitqin müxtəlif formaları (adi danışıq, mühazirə, deklamasiya, monoloq və s) sintaqmın müəyyənləsinə təsir göstərir. 2. Sintaqmı əmələ gətirən sözlər bir- birinin yanında olub, ardıcıl şəkildə sıralanır. Bu xüsusiyyət sintaqma üçün zəruridir. Söz birləşməsinin komponentləri bir-birinin yanında gəldiyi kimi, bir-birindən aralı da gələ bilər. 3. Söz birləşməsinin əsas forması iki müstəqil sözdür. Döğrudur, söz birləşməsi bir neçə sözdən də ibarət ola bilər, lakin iki müstəqil sözün birləşməsi söz birləşməsinin ilk və əsas variantıdır. Söz birləçmələri məhz bu əsasda formalaşır. Sintaqm üçün belə bir hökm vermək olmur. Cümlə üçün olduğu kimi, sintaqm üçün də vahid söz miqdarı müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Sintaqm gah bir, hah iki, gah üç miqdarda sölərədən ibarət ola bilər. Hətta sintaqm üçün neçə sözün əsas olduğunu demək çətindir. 4. Söz birləşmələrinin özlərinə məxsus daimi qrammatik modelləri vardır. Söz birləşmələri bu modellər çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Dilin qrammatik quruluşu ilə əlaqədar olaraq yaranmış bir modellər dilin tarixi inkişafı prosesində çox az dəyişikliyə uğrasa da, ümumiyyətlə, sabit qalır və müxtəlif məanalı birləşmələrin əmlə gəlməsində qəlib rolu oynayır. Sintaqmın belə daimi modelləri olmur. Onun əhatə dairəsi bir halda sözə sözə, bir halda söz birləşməsinə və cümləyə, bir halda isə heç bir birləşmə və cümlə əmələ gətirməyən, lakin intonasiya vahidliyində birləşən sözlər qrupuna uyğun gəlir. Həm də hər dəfə sözlərin miqdarı, forması, əlaqə üsulları bir-birindən fərqli şəklidə meydana çıxır. Bu halda sintaqm üçün daimi modellər müəyyənləşdirmək imkanı aradan çıxır. 5. Söz birləşməsinin əmələ gətirən sözlər arasında məna əlaqələri ilə birlikdə qrammatik əlaqələrin olması da vacibdir. Qrammatik əlaqə olmayan sözlər söz birləşməsi əmələ gətirə bilməz. Buna görə də dildə sözlərin əlaqələnməsini təmin edən qrammatik əlaqə formaları söz birləşməsi əsasında öyrənilir. Sintaqm bir- biri ilə qrammatik əlaqə olmayan sözlərdən də təşkil oluna bilər. Ümumiyyətlə, sintaqm məsələsində sintaqmdakı sözlərin əlaqə formalrından danışmaq artıqdır. 6. Nəhayət, bu deyilənlərdən başqa bir nəticə alınır. Söz birləşməsi sözlərin semantik-sintaktik vəhdətindən əmələ gəlir və bu iki cəhət söz birləşməsinin mahiyyətini təşkil edir. Sintaqmda bu cəhətlər qalsa da, bir qədər arxa plana çəkilir, başqa cəhətlər isə-fonetik və üslubi cəhətlər irəli keçir. Beləliklə, sintaqmın yaranmasında sintaktik və semantik əlamətlərlə yanaşı, fonetik və stilistik əlamətlər də mühüm rol oynayır. Söz birləşməsinin formalaşmasında isə bu son iki cəhətin (fonetik və üslubi əlamətlərin) rolu yoxdur” [4, 81]. Prof. Qəzənfər Kazımov sintaqma sintaktik yönümdən yanaşaraq ona belə tərif verir: “Sintaqm cümlədə sintaktik əlaqələrlə birləşən və vahid tam kimi fəaliyyət göstərərn söz birləşməsi və söz qruplarından ibarətdir” [3, 44]. Dilçi göstərir ki, “sintaqmlar əlaqə tipindən asılı olaraq fərqlənir və predikativ sintaqmlar, atributiv sintaqmlar kimi növlərə ayrılır. Adətən, binar xarakterdə, yəni ikiüzvlü olur. Sintaqmlar söz birləşmələri ilə oxşar cəhətlərə malik olsa da, əhatə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 104 – dairəsinə və bəzi xüsusiyyətlərinə görə onlardan fərqləndirilir. Söz birləşmələri sintaktik əlaqə tipinə və əsas komponentin kateqorial səciyyəsinə görə, sintaqmalar isə komponentlər arasındakı sintaktik münasibətlərə, əlaqə tiplərinə görə təhlil edilir. Söz birləşmələrindən fərqli olaraq, sintamların komponentlərini başqa sözlərlə əvəz etmək olur və məna dəyişmir. Bəzi dilçilər söz birləşmələrinin statik keyfiyyətə malik dil faktı olduğunu, sintaqmların isə nitq faktı olmaqla dinamikliyə malik olduğunu qeyd edirlər: söz birləşməsi -özünü mənalı iki vahidin statik-qrammatik birləşməsi kimi göstərən birləşmədir, sintaqm isə sözlərin nitqdə və ya cümlədə aktiv funksiya yerinə yetirən birləşməsidir” [2,44]. Sonra isə sintaqmın aşağıdakı xarakter əlamətlər olduğunu qeyd edir: -Sintaqm binar xarakterdə (iki üzvlü) olub, mütləq özündə iki üzvü birləşdirir. -sintaqmın bu və ya digrə üzvü başqa sintaqma da aid ola bilər. -sintaqmlar komponentləri arasında tabelilik əlaqəsinin olamsı ilə xarakterizə edilir. Əsas yaradıcılığını alman dilinin fonetika və fonologiyanın tədqiqinə həsr edən F. Veysəlinin Azərbaycan dilçiliyində sintaqm probleminin tədqiqi sahəsində xidməti böyükdür. Onun alman və Azərbaycan dillərinin intonasiyasının müqayisəli tədqiqinə həsr edilmiş əsərlərində sintaqm problemi öz geniş izahını tapmışdır. Onun fikrincə, “Cümlənin sintaqmlara bölünməsi subyektiv şərtlərlə deyil,obyektiv dil normaları ilə əlaqədardır. Onunla əlaqədar danışıq prosesini, konteksti və şəraiti də nəzərə almaq lazımdır” [4,74]. Onun yazdıqlarından aydın olur ki, sintaqm dilin mövcud normaları əsasında qurulmuş sintaktik –semantik və fonetik vahiddir; yəni sintaqm müəyyən məna ifadə etməsidir. F. Veysəlli sintaqmın danışıq vahidi olduğu fikrini təsdiqləyərək, problemə Şerba nəzəriyyəsinin prinsiplərindən yanaşır. Dilçi sintaqm haqqında aşağıdakı fikirləri irəli sürür: -Sintaqm linqvistik anlayış kimi həm dilə,həm də nitqə daxildir. Dildə olmayan hadisə nitqdə, nitqdə olmayan hadisə isə dildə mövcud deyil. Ona görə də sintaqm bir tərəfdən, danışıq səviyyəsində fraza və frazadan yüksək vahidlərin bölünməsindən alınan vahiddirsə, digər tətəfdən,dil səviyyəsində cümlə və ya mətnin üzvlənməsindən alınan vahiddir. -Sintaqmatik üzvlənmədə əsas amil kimi leksik tərkib, intonasiya və fasilə nəzərdə tutulur.Sintaqm səviyyəsində bölünməzdir. -İfadə olunan mənadan, konkret və situasiyadan, mövzudan və danışıq tempindən asılı olaraq, sintaqmın miqdarı və həcmi dəyişə bilir. -Sinaqmatik üzvlənmədə ayrıca söz, subyekt, predikat, cümlənin əsas üzvlərindən biri, frazeoloji vahidlər, atalar sözləri və s. sintaqm kimi edə bilirlər. Yuxarıda irəli sürülən fikirləri yekunlaşdırsaq, sintaqmı nə fonetikadan, nə də sintaksisdən təcrid etmək mümkün deyil. Əksinə, sintaqm sintaktik, semantik və fonetik hadisələrin məcmusu kimi şərh olunmalıdır. Başqa sözlə desək, onu nitq axının yalnız sintaktik üzvlənməsindən meydana çıxan danışıq vahidi kimi qeyd olunmamalıdır. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 105 – Ədəbiyyat : 1. Axundov A. Müasir Azərbaycan dili fonetikası. Bakı: Maarif, 1984. 2. Ağayeva F.M. Azərbaycan dilinin intonasiyası.Bakı:APİ-nin nəşriyyatı,1978 3. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis, Bakı, 2004. 4. Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləşmələri. Bakı: BD U -nun nəşriyyatı, 1992. 5. Yadigar F.Fonetika və fonologiya məsələləri.Bakı: Maarif,1993. 6. Виноградов В.В. Синтаксические взгляды и наблюдения академика Л.В. Щ ербы. «Ученые записки Московск. Ун-та», вып.150, русский язык, 1952. 7. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М.,1955. 8. Щ ерба Л.В. Ф онетика французского языка. М.,1955. 9. Cоссюр Ф . де. Труды по языкознанию.М. : Прогресс,1977. 10. Б одуен де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему язкознанию. М.: АН СССР,1963. ШАХНАБАД ДЖАЛИЛОВА ПОНЯТИЕ СИНТАГМЫ В ЛИНГВИСТИКЕ РЕЗЮМЕ Статья посвящена понятию синтагмы в лингвистике. Синтагма – один из самых спорных и нерешенных вопросов, как в области общей лингвистики, так и на материале отдельных языков. Проблема синтагмы, которая не имеет очень долгой истории исследований и разработок, привлекла внимание лингвистов, и в результате появились научные исследования, проливающие свет на проблему с разных сторон. В статье отмечаются расхождения во мнениях лингвистов в решении проблемы синтагмы. Таким образом, исследователи подошли к решению проблемы с разных сторон и пытались изучить его либо как объект синтаксиса, либо как фонетики. Синтагматическое членение предложений играет важную роль в создании четкого и понятного общения между людьми. В речевом акте семантически связанные предложения систематически выстраиваются для создания потока речи. В этом сложном процессе слова произносятся одно за другим в соответствии с определенными семантическими, синтаксическими и фонетическими закономерностями. В зависимости от поставленной мысли и выражаемой ситуации говорящий синтаксически разбивает речевой поток, и таким образом позволяет слушателю понять, о чем говорится. Он основывается на правилах синтагматического деления, чтобы слушатель правильно понимал предложения. Наряду с лексическими и грамматическими приемами интонация также играет важную роль в успешности речевого процесса. Синтагма формируется наличием интонации и паузы. Синтагматическая структура предложений влияет на форму и содержание общения. Синтагмы, образующиеся в процессе речи, Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 106 – различаются семантическим и синтаксическим строением, а также фонетическими особенностями. Ключевые слова: синтагма, синтаксис, словосочетание, сказуемое, речь, предложение. SHAHNABAD CALİLOVA THE CONCEPT OF SYNTAGMA IN LINGUISTICS SUMMARY The article examines the concept of syntagma in linguistics. Syntagma is one of the most controversial and unresolved issues, both in the field of general linguistics and on the material of individual languages. The syntagmatic problem, which does not have a very long history of research and development, has attracted the attention of linguists, and as a result, scientific research has emerged that sheds light on the problem from different angles. The article notes the differences in the opinions of linguists in solving the syntagmatic problem. Thus, researchers approached the solution of the problem from different angles and tried to study it either as an object of syntax or as phonetics. Syntagmatic segmentation of sentences plays an important role in creating clear and understandable communication between people. In a speech act, semantically related sentences are systematically lined up to create a flow of speech. In this complex process, words are pronounced one after another in accordance with certain semantic, syntactic and phonetic patterns. Depending on the thought and the expressed situation, the speaker syntactically breaks down the speech stream, and thus allows the listener to understand what is being said. It is based on the rules of syntagmatic division so that the listener understands sentences correctly. Along with lexical and grammatical techniques, intonation also plays an important role in the success of the speech process. The syntagma is formed by the presence of intonation and pause. The syntagmatic structure of sentences affects the form and content of communication. Syntagmas formed in the process of speech differ in semantic and syntactic structure, as well as phonetic features. Key words: syntagma, syntax, word combination, predicate, speech, sentence. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vəfa Abbasova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 107 – АИДА МИРЗАЕВА Западно-Каспийский Университет Английского языка и литературы a_mirzoyeva @ yahoo.com СЕМАНТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ АНГЛИЙСКИХ ЭТНОНИМОВ Резюме Этноним- это лингвистическая единица, появляющаяся в языке не хаотично или внезапно. Они являются результатом человеческих отношений, которые нашли свое отражение в языке. Группировать этнонимы по их семантическому значению является нелегкой задачей. Многие попытки лингвистов являются спорными и утратили свою актуальность по прошествии времени. При рассмотрении семантического значения этнонимов, лингвисты учитывали различные критерии при их классифицировании. Каждая классификация позволяет рассмотреть исследуемые единицы с разного ракурса, что свидетельствует о многогранном характере каждого этнонима. Одним из самых первых типов семантической этнонимии является самоназвание- восприятие себя, как главного, своего, а других- чужими. первые этнонимы обозначают такие понятия, как «человек», «народ», «люди». Людей из своей общины называли «говорящими», «своими», так как понимали их язык. Других они воспринимали как «чужих», «неговорящих». При родовом строе этнонимы происходили в основном от имени родоначальников. Однако, из-за отсутствия письменности являлись ли эти родоначальники реальными или вымышленными героями легенд и мифов трудно установить. Ц елью данной статьи является анализ классификаций этнонимов, предложенных лингвистами и предложить новую, учитывая факторы образования этнонимов на основе семантического значения. Методы, исполь- зованные при исследовании: сравнительный, описательный, диахронический. Ключевые слова: этноним, классификация, семантический, происхождение, значение. При исследовании английских этнонимов существует множество различных критериев, по которым можно провести классификацию. Лингвисты и исследователи данной области применяли различные методы, группируя этнонимы. В данной статье основным критерием классификации английских этнонимов является семантический аспект. Долгое время этнонимы являлись предметом исследования этнографов, историков, географов, так как рассматривался в основном их Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 108 – этимологический аспект. Чтобы найти объяснение этнониму, исследователи рассматривали его в первую очередь в диахронии, пытаясь найти историю происхождения. Таким образом, в основе первичной классификации лежали семантические критерии. Семантическое значение является важным критерием при изучении этнонима. Даже при неизменном внешнем виде его семантическое значение может меняться со временем. Существуют разные предпосылки данному явлению: 1 Изменение самого объекта, вызванное историческими событиями, географическим переселением, распадом или смещением племен, народов и других человеческих общностей. 2 Изменение представления, восприятия данного этноса. В.А.Никонов упоминает три значения этнонимов: доэтнонимическое, имея в виду этимологическое значение, которое было частично или полностью утрачено, этнонимическое- значение этнонима, соответствующее реальности, и отэктонимическое, которое, возможно, и не возникнет. [1, стр.12] Одним из самых первых типов семантической этнонимии является самоназвание- восприятие себя, как главного, своего, а других- чужими. Как писал Ф .Энгельс, « Все, что было вне племени, было вне закона.» Поэтому первые этнонимы обозначают такие понятия, как «человек», «народ», «люди». Людей из своей общины называли «говорящими», «своими», так как понимали их язык. Других они воспринимали как «чужих», «неговорящих». При родовом строе этнонимы происходили в основном от имени родоначальников. Однако, из-за отсутствия письменности являлись ли эти родоначальники реальными или вымышленными героями легенд и мифов трудно установить. Согласно одной из ранних классификаций древнегерманских этнонимов, которая была проведена А.Эрдманном, с учетом номинативно- семантического значения, этнонимы делятся на четыре группы: 1) Этнонимы в основу которых положен географический признак (Marcomanni, Fabahi, Aviones), 2) названия по характерному вооружению или особенностям внешнего вида ( Vandali, Cheruski, Saxones), 3) названия по духовным качествам ипо первичным почетным прозвищам (Aesti, Frislii), 4) названия, обозначающие единство в противоположность чужим племенам(Syebi, Lugii) [6, С.118]. Г.Лангельфельт, также изучающий древнегерманские этнонимы, расширил объем исследуемых единиц и разделил их на шесть групп: 1 этнонимы со значением «народ», 2 этнонимы со значением «мы, свои, союзники», 3 этнонимы, происходящие от топонимов, 4 этнонимы, происходящие от антропонимов, 5 этнонимы, происходящие от Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 109 – топонимических названий, 6 этнонимы, происходящие от прозвищ [7, стр.302-303] В дальнейших исследованиях лингвисты учитывали внешние и внутренние признаки этнонимов. Под внутренними этнонимами подразумеваются самоназвания, т.е. названия, которые та или иная этническая группа дает себе сама. Внешние этнонимы- это названия, которые этнические группы получают от других групп. [3,стр.26-36] В свою очередь, внешние и внутренние этнонимы подразделяются на подгруппы. Внутренние этнонимы В.И.Супрун подразделяет на: 1) этнонимы со значением «человек, народ, свой, настоящий человек», 2) этнонимы со значением «говорящие понятно, понимающие», 3) этнонимы, происходящие от тотемных названий, 4) патронимические этнонимы, 5) ланшафтные этнонимы, 6) топонимические этнонимы, 7) заимствованные этнонимы. Внешние этнонимы делятся на: 1) этнонимы со значением «чужие, враги, немые», 2) этнонимы, называющие этнос по какому-либо внешнему признаку его средств, 3) ландшафтные этнонимы, 4) топонимические этнонимы, 5) заимствованные этнонимы [4,стр.19] В.Н.Шапошников делит внутренние этнонимы на две группы: а) самоназвания, используемые и самым народом, и другими этносами ( например, французы); б) самоназвания, которые живут в среде данного народа, тогда как другие знают его под другим именем (жителей Германии русские называют немцами, французы- алеманнами, англичане- германами, самоназвание же их- Deutsche). Внешние этнонимы он также делит на две группы: а) иноназвания, используемые не только соседями, но закрепившиеся в обиходе самого названного этноса (мордва, татары), б) этнонимы, которыми именуют данный народ соседи, в его собственной среде не употребляемые («немцы» в славянской среде). [5, стр. 21-22] Б ольшая часть этнонимов связана с названием территорий, которые населяют люди данного народа. Такие этнонимы называются топографическими (японцы, азербайджанцы). Никонов делит топографические этнонимы на две группы: 1 Этнонимы с цветовым значением (белорусы). Б аскаков приводит примеры с тюркских языков- сары-угур, ак-ногай, кара-ногай [ 1, стр.62-63] 2 Этнонимы, произошедшие от других этнонимов: англы- Англия- англичане, франки- Ф ранция- французы Что касается классификации Д.А.Шен, были учитаны тематические критерии этнонимов. Согласно этой классификации этнонимы делятся на следующие группы: Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 110 – I. Названия жителей частей света, материков, сторон света. African - африканец; африканка; Asian = Asiatic - житель гит уроженец Азии; European - европеец; Latin — Lai то - латиноамериканец; II. Названия представителей рас: Negroid, Negro, Black, Coloured, Mongoloid III. Этнонимы, называющие представителей народов / племён. Basque - баск (представитель народа, живущего в стране Басков и Франции); Lapp - саам, саамка (представитель народа, живущего на севере Скандинавии и на Кольском полуострове); Magyar - мадьяр, мадьярка; венгр, венгерка (представитель народа, населяющего Венгрию); IV. Наименования жителей государств. Algerian = Algerine — алжирец; алжирка; Dutchman — голландец; Englanders, the English, Englishry - англичане; V. Этнонимы, называющие жителей провинции / региона / штата. Lowlander - житель или уроженец Шотландской низменности; Nilot - нилот (житель долины Верхнего Нила); Siberian - сибиряк, сибирячка, житель Сибири.. VI Названия жителей островов: Aleut = Aleutian - алеут; алеутка; Australasian — житель Австралазии, житель Океании; Balinese - уроженец или житель острова Бали; Cyprian = Cypriot = Cypriote - уроженец или уроженка Кипра; киприот; киприотка;. VII Жители горных районов: A l t a i a n - а л т а е ц ; а л т а й к а ; Caucasian - кавказец; уроженец или житель Кавказа В данной научной работе мы предлагаем предлагаем классификацию этнонимов по следующим категориям: 1. Исторические этнонимы- связаны с историчесими событиями, благодаря которым они возникли в языке (Red Coat , Limey, Pohm); 2. Географические этнонимы- связаны непосредственно с географическим положением, средой обитания, страной или любым другим видом проживания (the Europeans, the British, the Bushmen); 3. Стереотипные этнонимы- связаны с бытующими стереотипными представлениями о данном народе (Spaghetti-eater, Carrot top ); 4. Метафорические этнонимы- имеющие коннотативное значение, представленное различними признаками выражения (Banjo lips, Machaque); 5. Ф разеологические этнонимы- связаны с устойчивыми выражениями, с этнонимичным компонентом (It’s all Greek to me). Таким образом, многогранная сущность этнонимов дает исследователям возможность изучать и классифицировать их по разным параметрам, выявляя все больше скрытых и незамеченных ранее черт. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 111 – Литература: 1 Б аскаков Н.А.. К вопросу о происхождении этнонима кыргыз, Советская этнография, 1964, №2, стр.62-63 2 Никонов В.А, Этнонимы, Москва, 1970, стр.12 3 Мучкина Е.С. Когнитивно-дискурсивные особенности английских этнонимов и их роль в репрезентации этнических стереотипов, дис., 2012, стр.26-36 4 Супрун В.И. Семантическая и словообразовательная структура славянских этнонимов, автореф. дис., 1976, стр.19 5 Шапошников В.Н. Историческая этнонимика, 1992, стр.21-22 6 Erdmann A. U her die Heimat und den Namen der Angeln, 1890, 118 s. 7 Langelfelt.G On the origin of tribal names, 1919, p.295-313 Mirzəyeva A.A. İNGİLİS ETNONİMLƏRİNİN SEMANTİK TƏSNİFATI Xülasə Etnonim dildə xaotik şəkildə və ya qəflətən peyda olmayan dil vahididir. Etnoninlərin yaranması dildə əks olunan insan münasibətlərinin nəticəsidir. Etnonimləri semantik mənalarına görə qruplaşdırmaq asan məsələ deyil. Dilçi alimlərin bir çox cəhdləri mübahisəlidir və zamanla aktuallığını itirib. Dilçilər etnonimləri semantik mənasını nəzərə alaraq, müxtəlif təsnifatlar irəli sürmüşdülər. Hər bir təsnifat, tədqiq olunan vahidləri fərqli bir bucaqdan nəzərdən keçirməyə imkan verir ki, bu da hər etnonimin çoxşaxəli olmasını göstərir. lk etnonimlər "insan", "insanlar", "insanlar" kimi anlayışları ifadə edir. Onların icmalarından olan insanlar, dillərini başa düşdükləri üçün "danışanlar", "özləri" adlandırıldı. Digərlərini "qərib", "danışmayan" kimi qəbul etdilər. Qəbilə quruluşu altında etnonimlər əsasən əcdadların adından gəlmişdir. Lakin yazı azlığından bu əcdadların əfsanə və miflərin həqiqi və ya qondarma qəhrəmanları olduqlarını müəyyənləşdirmək çətindir. Bu məqalənin məqsədi dilçilər tərəfindən təklif olunan etnonimlərin təsnifatlarını təhlil etmək və etnonimlərin semantik məna əsasında yaranma amillərini nəzərə alaraq, yeni yanaşmanı təklif etməkdir. Tədqiqat metodları: müqayisəli, təsviri, diaxronik. Açar sözlər : etnonim, təsnifat, semantika, mənşə, məna Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 112 – A.A.Mirzayeva SEMANTİC CLASSİFİCATİON OF ENGLİSH ETHNONYMS Summary An ethnonym is a linguistic unit that appears in a language not chaotically or suddenly. They are the result of human relationships that are reflected in language. Grouping ethnonyms according to their semantic meaning is not an easy task. Many attempts by linguists are controversial and have lost their relevance over time. W hen considering the semantic meaning of ethnonyms, linguists took into account various criteria when classifying them. Each classification allows considering the units under study from a different angle, which indicates the multifaceted nature of each ethnonym. The first ethnonyms denote such concepts as "man", "people", "people". People from their community were called "speakers", "own", as they understood their language. Others they perceived as "strangers", "non-speaking". U nder the clan system, ethnonyms came mainly from the name of the ancestors. However, due to the lack of writing, it is difficult to establish whether these ancestors were real or fictional heroes of legends and myths. The purpose of this article is to analyze the classifications of ethnonyms proposed by linguists and propose a new one, taking into account the factors of formation of ethnonyms on the basis of semantic meaning. Research methods: comparative, descriptive, diachronic. Key words : ethnonym, classification, semantic, origin, meaning Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: Rəyçi: prof., f.ü.e.d. Çingiz Qaraşarlı tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 113 – МАХМУДОВА НИЛУФАР КАРАБЕКОВНА Бакинский Государственный Университет ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА АББРЕВИАТУР Резюме По мнению ряда исследователей, основной причиной появления аббревиатуры является действие закона экономии речевых ресурсов, вызванное желанием людей передать максимальное количество информации в единицу времени. Действительно, сокращение помогает экономить речевые единицы, но это не единственная причина. Между тем, сокращение - важный фактор в экономии речевых ресурсов, потому что наша память ограничена при хранении и воспроизведении информации. С другой стороны, сокращения, которые являются продуктом процесса сокращения, используются для упрощения и ускорения коммуникации, но, напротив, они усложняют ее. Дело в том, что если конкретная аббревиатура неизвестна всем коммуникаторам, это может создать проблемы в общении. Кроме того, в каждом языке есть синонимы по структуре сокращений, которые можно расшифровать по-разному. Следовательно, чтобы сокращения не создавали проблем и не приводили к дополнительной трате времени на расшифровку, они должны стать общепринятыми и использоваться без корреляции. Некоторые аббревиатуры используют, но другие не используют свои первоначальные значения. Мотивация слова - это сохранение в его смысловой структуре неразрывной связи звука и значения. Б лагодаря мотивации, содержание слова может быть открыто выражено во внутренней форме. Внутренняя форма слова - это смысловая и структурная мотивация слова другим словом, на основе которой оно возникло. Также следует отметить, что данное разделение сокращений на аббревиатуры-неологизмы можно принять условно, так как все сокращения, независимо от наличия / отсутствия их первоначального сочетания ранее на момент создания, являются неологизмами, и со временем перестают существовать Ключевые слова : семантика, расшифровка, исходное значение, сокращения Аббревиация это стремление людей к экономии, которая способствует экономии речевых единиц. Аббревиация создана для упрощения и ускорения коммуникации. Необходимо также ответить, что аббревиация может усложнить процесс общения. Одна и та же аббревиатура имеем несколько расшифровок или же аббревиация может быть не знакома для одного из коммуникантов. Следовательно, это создает проблему для коммуникации. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 114 – Аббревиации должны быть общепринятыми. Если сокращенное слово сокращается, то обязательно дается его расшифровка. Можно выделить три типа аббревиатур: В первую группу можно отнести аббревиатуры, которые могут использоваться с исходным вариантом. Например: IDEA < "Ətraf mühitin mühafizəsi naminə beynəlxalq dialoq" IDEA < International Dialets of English Archieve. STAR < Specialized training and reassignment, VÖEN < vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi, Covid < corona virus disease и другие. Такие слова могут употребляться самостоятельно и становятся общеизвестными для большой массы коммуникантов. Во вторую группу относят аббревиатуры, которые не могут использоваться с исходным вариантом, например: USA < the United States of America UNESCO < United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization БГУ < Бакинский Государственный Университет MDU < Moskva Dövlət Universiteti Такого типа аббревиации встречаются в большом количестве. Третий тип аббревиаций уже утратили свою первичную значимость, например: КАМАЗ ( марка машины, наряду с названием завода, который производит эти машины – Камский автомобильный завод) Колхоз < коллективное хозяйство Гулаг < Главное управление лагерей Лазер < усиление света посредством вынужденного излучения Laser < light amplification by stimulated emission Аббревиации не стоят на месте и развиваются постоянно, таким образом появляются аббревиатуры неологизмы. Несмотря на то, что все аббревиатуры в момент создания являются неологизмами, со временем они перестают быть неологизмами. На данный момент вследствие распространения во всем мире нового вируса Covid ( corona virus disease), данная аббревиатура на устах всего мира и является актуальной на сегодняшний день. Романова выделяет новые аббревиатуры по семантике. По мнению Романовой, если форма аббревиации уже имеется в языке, а содержание новое, то это омоакронимы. Такие слова имеются в языке с другим содержанием слова. «В данном случае,- пишет Л. Г. Романова,- создатели аббревиатур сознательно дублируют уже существующие слова с целью придания каких-то присущих им характеристик новым наименованиям, выбирая слова, которые Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 115 – содержат в своей семе положительную коннотацию, с целью воздействия на эмоциональное восприятие на адресата» [3 с.353]. В книге Романовой приводятся несколько примеров, такие как: русс. МИФ < Московский инвестиционный фонд, партия Яблоко < Явлинский, Болдырев, Лукин, франц. MoDem < Mouvement Démocrate ‘Демократическое движение ’, AMI < Accord multilatéral sur l’investissement ‘Многостороннее соглашение по инвестициям’ [3, с.353]. Лексические аббревиатуры содержатся в лексико-семантической системе языка и подчиняются законам функционирования и развития этой системы языка. Под влиянием различных факторов в языке могут происходить различные изменения. Семантические изменения, которым подвергаются исходные понятия аббревиатуры могут проявляться в двух случаях 1. сужение значения 2. расширение значения Говоря о таких значениях, Романова связывала их с мотивированностъю. По мнению Романовой чем слабее мотивированность аббревиатуры исходной единицы, тем разительнее изменяется ее значение при использование данной аббревиатуры носителем языка. Приведем несколько примеров: Гулаг < Главное управление (исправительно- трудовых) лагерей. Из этого можно сделать вывод, что исходное сочетание редко остается в памяти, наоборот мы запоминаем саму аббревиатуру. В некоторых языках, например, во французском языке при сужении значения некоторые слова как, предлоги, союзы, артикли отпускаются. Например,: C.E.E. < Commission internationale de reglementation en vue de I'approbation de l'equipement electrique ‘Международная комиссия по разработке технических норм и стандартов на электрооборудование’ [4, c.28]. Расширение значения аббревиатур происходит под воздействием различных процессов. Например,: франц. UMP < Union pour un Mouvement Populaire означает и «Союз за народное движение», и член этой партии [3, с.354], BH.V. < Bazar de l’Hôtel de ville – и ‘базар при отеле’, и ‘универсальный магазин в Париже ’ [5, с.16], русские аббревиатуры ЗИЛ < Московский автомобильный завод имени И.А.Лихачева, Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 116 – ПАЗ < Павловский автобусный завод означают и заводы, производящие автомобилы, и марки этих автомобилей. Ср. также франц. MPR < Mouvement républicain populaire ‘Народно- республиканское дивжение’ // ‘член Народно-республиканского дивжения’ (метонимический перенос значения), B.M. < Bulletin de marriage ‘бюллетень объявлений о бракосочетаниях’ (метафорический перенос значения; использование аббревиатуры с иронией) [5, с.16], русс. колхоз < коллективное хозяйство ‘объединение трудящихся крестьян для коллективного ведения сельского хозяйства’ (нейтральное значение) // ‘деревенщина’ (метафорический перенос с пейоративным значением). Аббревиатура колхоз уже утратила свое первичное значение и уже не является новым словом в языке, как в русском, так и в азербайджанском. Расширение значения аббревиатуры может происходить также тогда, когда она употребляется в стилистических целях, шутливо, саркастически, отрицательно: англ. CIA < Central Intelligence Agency ‘ Ц ентральное разведывательное управление’ – Cuban Invasion Authority ‘Управление по руководству вторжением на Кубу’, Physical training ‘физическая подготовка’ – Physical torture ‘физические мучения’ [1, с.260-261], франц. RATP < Régie autonome du transport parisien ‘Автономное управление Парижским транспортом’ – Rentre Avec Tes Pieds ‘Возвращайся пешком’, PTT < Poste , Télégraphe , Téléphone ‘Почта, Телефон, Телеграф’ – Petit Travail Tranquille ‘Скромная спокойная работа’, русс. вуз < высшее учебное заведение – Вечный Узник Зоны [Романова 2012, с.354]. В таких эмоционально окрашенных коррелятах аббревиатур связь с обозначаемым утрачивается, а референт часто сохраняется. С течением времени такие аббревиатуры, подвергаясь семантическому сдвигу, обособляются, теряют связь с исходным сочетанием и употребляются как самостоятельные. Следует, однако, отметить, что такой семантический сдвиг характерен для разговорной речи. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 117 – Литература 1. Б орисов В.В. Аббревиация и акронимия // Военные и научно- технические сокращения в иностранных языках. М.: Воениздат, 1972, 319 с. 2. Костомаров В. Г. Наш язык в действии. Очерки современной русской стилистики. М.: Гардарики, 2005. С. 23. 3. Романова Л.Г, семантический потенциал аббревиатур в политическом дискусе// Вестник Иркутского Государственного Техничкеского университета. № 5 (64). Иркутск, 2012 с 1-4. 4. Шаповалова А.П. Опыт построения общей теории аббревиации (на материале французских сокращенных лексических единиц). Автореф. дис. … докт. филол. наук. Нальчик, 2004, 46 с. 5. Шаповалова А. П. Опыт построения общей теории аббревиации: на материале французских сокращенных лексических единиц. Дис. ... докт. филол. наук. Ростов-на-Дону, 2004, 421 с. Mahmudova Nilufar Garabayovna LEXICAL AND SEMANTIC PROPERTIES OF ABBREVIATIONS Summary According to a number of researchers, the main reason for the abbreviation is the effect of the law of saving speech resources, caused by the desire of people to transmit the maximum amount of information per unit of time. Indeed, abbreviation helps to save speech units, but this is not the only reason. There are a number of other factors that contribute to the formation of abbreviated lexical units. Meanwhile, abbreviation is an important factor in saving speech resources, because our memory is limited in storing and reproducing information. On the other hand, abbreviations which are the product of the process of abbreviation are used to simplify and speed up communication, but on the contrary, they complicate it. The fact is that if a particular abbreviation is unknown to all communicants, then it can create a problem in communication. In addition, each language has abbreviations that are synonymous in their structure, which can be deciphered in different ways. Therefore, in order that abbreviations do not create problems and do not lead to an additional waste of time for deciphering, they should become generally accepted and used without a correlate. Some abbreviations use, but others do not use their original meanings. The motivation of a word is the preservation in its semantic structure of an indissoluble connection of sound and meaning. Because of motivation, the content of a word can be openly expressed in its internal form. The internal form of a word is the semantic and structural motivation of a word by another word, on the basis of which it originated. It should also be noted that this division of abbreviations into Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 118 – abbreviations-neologisms can be accepted conditionally, since all abbreviations, regardless of the existence / non-existence of their original combination earlier at the time of creation, are neologisms, and over time cease to be such. Key words: semantics, transcript, original meaning, shortenings Mahmudova Nilufər Qarabəyovna KISALTMALARIN LEKSIK-SEMANTIK XÜSUSIYYƏTLƏRI Xülasə Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, abbreviaturanın əsas səbəbi insanların maksimum sayda informasiyanın vahid vaxtda ötürülməsi istəyi ilə yaranan nitq resurslarına qənaət qanununun tətbiqidir. Həqiqətən, kısaltma danışma vahidlərini saxlamağa kömək edir, lakin bu, yeganə səbəb deyil. Qısaldılmış leksik vahidlərin yaranmasına səbəb olan bir sıra digər amillər də mövcuddur. Bu arada, kısaltma, yaddaşımız məlumatların saxlanması və reproduksiyası ilə məhdudlaşdığı üçün danışma resurslarına qənaət etmək üçün əhəmiyyətli bir amildir. Digər tərəfdən, kısaltma prosesinin məhsulu olan qısaltmalar kommunikasiyanı asanlaşdırmaq və sürətləndirmək üçün istifadə olunur, lakin əksinə, onu çətinləşdirir. Məsələ ondadır ki, əgər konkret ixtisarlar bütün kommunikantlara məlum deyilsə, o ünsiyyətdə problem yarada bilər. Bundan əlavə, hər bir dildə strukturu ilə sinonim olan qısaltmalar var ki, bu da müxtəlif yollarla şifrələnə bilər. Buna görə də, qısaltmalar problem yaratmır və şifrələməyə vaxt sərf etməsinə gətirib çıxarmır, onlar ümumi qəbul olunmalı və korneletsiz istifadə edilməlidir. Bəzi qısaltmaların orijinal mənaları istifadə olunur, lakin başqaları istifadə olunmur. Sözün motivasiyası onun semantik strukturunda səsin və mənanın ayrılmaz bir əlaqəsinin qorunmasıdır. Motivasiya sayəsində sözün məzmunu açıq şəkildə ifadə edilə bilər. Sözün daxili forması sözün semantik və struktur motivasiyasıdır, bunun əsasında yaranan başqa bir söz . Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, Kısaltmaların kısaltmalara bölünməsi- neologizmlər şərti olaraq qəbul edilə bilər, çünki bütün Qısaltmalar yaradılması zamanı əvvəllər onların ilkin birləşməsinin mövcudluğundan asılı olmayaraq / mövcud deyildir, lakin vaxt keçdikcə bu kimi olmaqdan çıxır. Açar sözlər : semantika, deşifre, ilkin məna, ixtisarlar Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: доцент А.Г. Аббасов tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 119 – АЛИЕВА ИРАДА АМУ mail2nara @ mail.ru ОСОБЕННОСТИ ОБУЧЕНИЯ ЧТЕНИЮ СТУДЕНТОВ-ИНОСТРАНЦЕВ НА НАЧАЛЬНОМ ЭТАПЕ РЕЗЮМЕ Важнейшей составной частью обучения студентов-иностранцев русскому языку – является чтение. Одной из особенностей процесса чтения является прогнозирование, при котором читающий узнает слово по первым буквам. Невозможно научиться читать и понимать содержание прочитанного, не овладев техникой чтения. Техника чтения – это правильное произнесение текста при чтении вслух или при внутреннем проговаривании. Чтение начинается со зрительного воспрития графических знаков. Для студентов, использующих латинскую графику, трудности могут представлять буквы русского алфавита, которые имеют общее начертание, но различное алфавитное наименование. Важным моментом при обучении чтению студентов-иностранцев является исправление ошибок. Исправлять ошибки можно по ходу чтения или по окончании предложения или абзаца. Еще одним этапом работы над текстом является проверка понимания его содержания. Это можно сделать с помощью вопросов. В методике обучения чтению имеются несколько видов обучающего чтения. Ключевые слова: речевая деятельность, формирование навыков, прогнозирование, техника речи, виды чтения. Одной из важнейших составных частей обучения студентов-иностранцев русскому языку – является развитие умения читать. Это позволит студентам овладеть и другими видами речевой деятельности, т.к. говорение и письмо зависят от сформированности навыков чтения. С чтением тесно связано и аудирование, т.к. при чтении про себя, также, как и при аудировании, работает артикуляционный аппарат и осуществляется проговаривание в форме внутренней речи. Студент во время чтения не только проговаривает текст, но и как бы слышит себя со стороны. Поэтому на начальном этапе обучения русскому языку рекомендуется читать все тексты вслух. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 120 – При обучении студентов-иностранцев чтению нельзя забывать о необходимости так называемого устного опережения, когда новые слова и грамматические конструкции, встречающиеся в тексте, должны быть объяснены до начала чтения нового материала. В таком случае студент не только видит их написанными на доске и слышит в речи преподавателя, но и сам произносит их при выполнении предтекстовых упражнений. Одной из особенностей процесса чтения является прогнозирование, при котором читающий узнает слово по первым буквам, по первым словам предложения предвидит его окончание, на основе части текста угадывает дальнейшее развитие сюжета. Для развития навыков прогнозирования студентам можно предложить ряд следующих подготовительных упражнений: а) прочитайте слова с пропущенными буквами: сту...ент, у...ок, тет...адь; б) прочитайте предложение с пропущенными словами: Мы занимаемся в ... . Ребята играли в футбол на ... . в) составьте предложение из данных слов: Родину, на, поеду, летом, я. г) найдите в правом столбике окончания предложений, начинающихся в левом столбике: Я изучаю в кино. Он пишет упражнение. Мы идем русский язык. д) на основне заголовка или первых предложений текста предположите, о чем пойдет речь. Невозможно научиться читать и понимать содержание прочитанного, не овладев техникой чтения. Техника чтения – это правильное произнесение текста при чтени вслух или при внутреннем проговаривании. Чтение начинается со зрительного восприятия графических знаков. У студентов, говорящих на арабском, фарсидском и т.п. языках, написание букв русского алфавита вызывает трудности. А для судентов, использующих латинскую графику, трудности могут представлять буквы русского алфавита, которые, с одной стороны, имеют общее начертание, но различное алфавитное наименование, с другой – произношение соответствующих им звуков. Например, для турецких студентов трудность представляют буквы в, р, п, д. Для развития техники чтения необходимо проводить упражнения, которые направлены на различение и узнавание букв русского алфавита. Например: а) прочитайте попарно буквы русского алфавита: и – у п – н т – м р – ч с – к в – б с – ц б – в н – п м – т ч – р к – с у – и ц – с б) прочитайте слоги: Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 121 – ва – ба, ча – ра, ди – ду, па – на, то – мо, ри – ру в) прочитайте слова: вот, рот, тот, рис, три, суп, сон, вас, папа, пара, рад, дать, тут, там, том, дом, сад. Студентам можно предложить записать в тетрадь слоги и слова из предыдущих упражнений. Это поможет отработке восприятия и различения строчных букв в письменном тексте. После закрепления алфавита можно переходить к чтению слов, словосочетаний и коротких предложений, состоящих из двух – трех слов, а затем и к чтению несложных связанных текстов. Для выработки и совершенствования техники чтения рекомендуется провести следующие упражнения: а) прочитайте предложения, в которых постепенно увеличивается число компонентов: Я читал. Я читал книги. Я читал ваши книги. Я читал ваши книги по истории. Я читал ваши книги по истории Азербайджана. б) прочитайте предложения с различной интонацией: Дождь идет. Дождь идет? Дождь идет! Каждый новый текст вначале должен быть прочитан преподавателем, так как для студентов это является образцом. Если содержание текста понятно студентам, можно переходить к повторному чтению, при котором они вместе с преподавателем проставляют ударения и разбивают на синтагмы каждую фразу. Например: Днем \ Ахмед \ работал в библиотеке. По мере усвоения студентами техники чтения и выработки у них навыка правильного осмысленного восприятия и воспроизведения вслух читаемого текста, необходимость в таких тренировках отпадает. Важным моментом при обучении чтению студентов-иностранцев является исправление ошибок. Исправлять ошибки можно по ходу чтения или по окончании предложения или абзаца. На начальном этапе целесообразнее поправлять студентов по ходу чтения. Ошибка считается исправленной, если студент после многократного повторения правильно произносит слово, предложение, текст. На следующем этапе развития навыков чтения преследуются цели непосредственного понимания текста. Это значит, что текст в процессе чтения понимается учащимися сразу и преподавателю нет необходимости давать пояснения. Непосредственное понимание текста возможно только при условии предварительной отработки языкового материала, содержащегося в тексте. Предтекстовая работа состоит в следующем: Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 122 – а) объяснение значений новых слов и грамматических конструкций (т.е. снятие лексических и грамматических трудностей); б) выполнение упражнений, тренирующих употребление в речи новых слов и грамматических конструкций (в этих упражнениях новые слова должны встретиться в разных сочетаниях, а грамматические конструкции – с разным лексическим наполнением). Новые слова следует давать только в том значении, в котором они употреблены в тексте. Каждое новое слово студенты должны услышать, увидеть написанным на доске или в книге , повторить вслух, а затем записать. Необходимым этапом работы над текстом является проверка понимания его содержания. Это можно сделать с помощью вопросов, которые должны быть поставлены так, чтобы на них можно было дать короткие и простые ответы. Для контроля понимания прочитанного рекомендуется проводить следующие упражнения: a) найдите в тексте предложения, которые являются ответами на вопросы; б) подтвердите или опровергните утверждение; в) выберите из серии предложенных ответов или утверждений те, которые соответствуют содержанию текста г) составьте вопросы к тексту и т.п. В методике преподавания русского языка студентам-иностранцам используется следующая классификация видов обучающего чтения: 1.Изучающее чтение – «вид чтения про себя, при котором осуществляется полное и точное понимание текста с последующим вопроизведением полученной информации в той или иной форме (пересказ, интерпритация и др)». (128.5). Во время изучающего чтения студенты должны детально понять, запомнить содержание прочитанного и пересказать его. Такую работу можно проводить на начальном этапе, когда преподаватель добивается точного понимания текста, проверяет это понимание с помощью ответов на поставленные вопросы. К такому уроку рекомендуется выбрать из текста слова и грамматические конструкции, которые студенты еще не знают и составить с ними предтекстовые упражнения. Языковые упражнения, которые проводятся до чтения текста, помогут снять трудности лингвистического и психологического характера. Языковые упражнения, снимающие трудности лингвистического характера, формируют следующие умения: а) определение в тексте незнакомых языковых явлений и разграничение их значений; б) словообразовательную догадку; Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 123 – в) смысловую догадку; г) контекстуальную догадку; д) опредение и осмысление синонимических и антонимических явлений. Языковые упражнения, снимающие трудности психологического характера, формируют следующие умения: а) темп чтения; б) вероятное прогнозирование; в) умения анализировать текст, осмысливать его. 2.Ознакомительное чтение – «вид чтения про себя, в котором ставится задача общего охвата содержания текста. Это чтение без специальной установки на последующее воспроизведение полученной информации». (128.5). Для успешного обучения этому виду чтения важно выработать у учащихся умение ограничивать главное от второстепенного, выделять основные мысли. Для этого рекомендуется выполнять на уроке следующие упражнения: а) подчеркните в предложении слова, не несущие основной информативной нагрузки, прочитайте предложение без этих слов; б) подчеркните в тексте предложения и абзацы, которые не несут основной информативной нагрузки, прочитайте текст без них; в) найдите в тексте главные мысли, ориентируясь на план; г) составьте план текста (назывной или вопросный). Упражнения такого типа можно использовать и для проверки понимания прочитанного текста. Для обучения ознакомительному чтению следует отбирать достаточно легкие тексты, содержащие небольшое количество новых слов. Важным требованием к заданиям на проверку понимания является то, что они должны проверять понимание основного содержания и не касаться деталей. При ознакомительном чтении должно быть понято не менее 75 % информации, заключенной в тексте. 3.Просмотровое чтение – «предполагает умение просмотреть книгу, журнал и другую литературу с целью получения самого общего представления о содержании». (87.7). Этот же вид чтения используется для поиска определенных данных (цифр, цитат и т.п.). К текстам, выбранным для любого вида чтения, предъявляются определенные требования. «Основными принципами отбора текстов для чтения являются их доступность, информативность, занимательность, системность изложения, связь с грамматическим материалом, изучаемым в курсе русского языка». (129.5) Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 124 – В связи с тем, что со временем текстов для чтения в учебнике оказывается недостаточно, приходится выбирать материал для дополнительного чтения. Чтение этих текстов обычно проводится в аудитории, но может быть предложено и как домашнее задание. Проверить понимание содержания прочитанного можно с помощью заданий: а) ответьте на вопросы одним словом - «да» или «нет»; б) найдите в тексте и прочитайте вслух; - предложение (абзац), где говорится о ...; - предложения, которые служат ответом на следующие вопросы...; -отрывок, где подтверждается (или опровергается) следующее утверждение...; в) найдите в тексте 3-5 предложений, в которых заключаетеся основное содержание текста; г) озаглавьте текст; д) разделите текст на части, каждую из них озаглавьте предложением из текста; е) составьте план текста; ж) составьте вопросы к тексту и др. К уровню сформированности навыков чтения любого вида предъявляются определнные требования: 1.Техника чтения: умение прочитать вслух текст объемом 900 знаков со скоростью 300 знаков в минуту с соблюдением правил артикуляции, синтагматического членения и интонирования русской речи. 2.Изучающее чтение: умение прочитать про себя новый текст, понять и вопроизвести его, демонстрируя полноту и точность понимания. Предложенные тексты могут быть в диалогической, диалого-монологической и монологической форме. Объем текстов страноведческого характера, адаптированных произведений художественной литературы и учебных текстов разговорно-бытового стиля речи – 1800 знаков, газетной информации – до 800 знаков. Скорость чтения про себя 400 знаков в минуту. 3.Ознакомительное чтение: умение прочитать про себя новый текст, проанализировать, выделить главные мысли и передать основное содержание. Х арактер материалов: сюжетные или описательные тексты страноведческого характера, неадаптированные произведения художественной литературы, газетная информация. Объем текстов страноведческого характера, произведения художественной литературы – 5400 знаков, газетной информации – до 800 знаков. Скорость чтения – 500 знаков в минуту. ЛИТЕРАТУРА : 1.Мишонкова Н.А. Русский язык как иностранный, Минск «Издательство Гревцова», 2012 Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 125 – 2.Антонова В.Е., Дорога в Россию, Санкт-Петербург, « З латоуст», 2009 3.Аркадьева Э.В., Живая методика, Москва, «Русский язык. Курсы», 2005 4.Синичкина Н.Е., Практическая методика русского языка, Санкт- Петербург, «Наука», 2005 5.Дергачева Г.И. и др, Методика преподавания русского языка как инстранного на начальном этапе, «Русский язык», Москва, 1989 6.Девятайкина В.С. и др, Пособие преподавания русского языка как иностранного, «Русский язык», Москва, 1984 7.Леонтьева А.А., Королева Т.А., Методика, «Русский язык», Москва, 1977 İradə Əliyeva Xarici tələbələr üçün ilkin mərhələdə oxu tədrisinin xüsusiyyətləri XÜLASƏ Xarici tələbələrə rus dilini öyrətməyin ən vacib hissələrindən biri oxu vərdişləridir. Oxu prosesinin xüsusiyyətlərindən biri də oxucunun sözü ilk hərflərlə tanışlığından proqnozlaşdırılmasıdır. Oxu texnikasını mənimsəmədən oxumaq və oxuduğunun məzmunu anlamaq mümkün deyil. Oxu texnikası mətnin səsli və ya daxili tələffüzlə oxuduqda düzgün tələffüz edilməsidir. Oxu vərdişləri qrafik işarələrin vizual şəkildə qavranılması ilə başlayır. Latın qrafikindən istifadə edən tələbələr üçün çətinliklər ortaq cəhəti olan, lakin fərqli, məsələn türk əlifbası xüsusiyyətinə malik hərflərlə təqdim edilməsidir. Xarici şagirdlərə oxu vərdişlərinin öyrədilməsinin mühüm bir cəhəti də səhvlərin düzəldilməsidir. Səhvləri mətni oxuyarkən, bir cümlənin və ya abzasın sonunda düzəldə bilərsiniz. Mətn üzərində işin başqa bir mərhələsi onun məzmununun başa düşülməsini yox. Buna sualların köməkliyi ilə nail olmaq olar. Oxu tədrisi metodikasında oxu vərdişlərinin bir neçə növü vardır. Açar sözlər : nitq fəaliyyəti, vərdişlərin formalaşması, proqnozlaşdırma, nitq texnikası, oxu növləri. İrada Aliyeva Specific features of the process of teaching the foreign students how to read on initial stages. RESUME One of the key parts in teaching Russian to foreign students is reading. One of the features of the reading process is forecasting, which means the students need to recognize the complete word by few initial letters. It is impossible to learn how to read and to understand the context of the text, without acquiring the reading technique first. Reading technique is correct pronunciation while reading a text out loud or while reading to oneself. The process of reading starts with the visual Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 126 – perception graphic symbols. For the students, who use Latin alphabet, usually face challenges with Russian alphabet, since the letters may look similar, however have different pronunciation, than Turkish letters, for instance. Important aspect of the process of teaching the foreign students how to read is correction of the mistakes. The mistakes can be corrected while reading or after finishing a sentence or a paragraph. Another stage in working on a text is checking the understanding of the content. The understanding can be checked using questions. Methods of teaching the reading consist of different types of reading. Key words: speech activity, skills formation, forecasting, speech techniques, types of reading. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: f.e.d. Kadiyeva S. tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 127 – HÜSEYNOVA NILUFƏR MAARIF QIZI Bakı Slavyan Universitetinin dissertanti XARICI DILLƏRIN TƏDRISINDƏ TƏTBIQ OLUNAN DIDAKTIK OYUNLARIN MƏQSƏDI VƏ OYUN FƏALIYYƏTLƏRI XÜLASƏ Açar sözlər: oyunun elementləri, didaktik tapşırıq, oyun fəaliyyəti, oyun süjeti Oyun və təlimin arasındakı qarşılıqlı əlaqənin aydınlaşdırılmasına məktəblilərin inkişafı və tərbiyəsində təlimin, onun məzmununun, xarakterinin və rolu haqqında problemin dərindən öyrənilməsi kömək etmişdir. Ümumi təhsil sistemində didaktik oyun sinifdə təlimlə birlikdə müstəqillik qazanır və mövcud olur. Onun yeri didaktik forma və təlim vasitələrinin müxtəlifliyindən istifadə edərək, müəllimin ona verdiyi rolla müəyyən edilir. Didaktik oyun mürəkkəb bir fenomendir, amma onda struktur, yəni oyunu təlimin forması və oyun fəaliyyəti kimi xarakterizə edən əsas elementlər açıq şəkildə görsənir. Oyunun əsas elementlərindən biri təlim-tərbiyə təsirinin məqsədi ilə təyin olunan didaktik tapşırıqdır. Didaktik vəzifə və ya bir neçə vəzifənin olması oyunun öyrənmə xarakterini, tədris məzmununun uşaqların bilik fəaliyyəti prosesinə yönəldilməsini vurğulayır. Didaktik tapşırıq müəllim tərəfindən müəyyən edilir və onun tədris fəaliyyətini əks etdirir. Oyun fəaliyyətləri didaktik oyunun əsasını təşkil edir – onsuz oyunun özü mümkün deyil. Onlar sanki oyun süjetinin rəsminə bənzəyir. Oyun fəaliyyətləri nə qədər rəngarəng və məzmunludursa, oyunun özü şagirdlər üçün daha maraqlıdır və idraki və oyun vəzifələri daha uğurla həll olunur. Oyun hərəkətləri bəzən reallıqla eyni deyildir: onlar real hadisələri və real fəaliyyətləri əks etdirdikdə belə, onların yalnız xarici tərəfini ortaya çıxarır. U şaqlara oyun fəaliyyətlərini öyrətmək lazımdır. Yalnız bu şəraitdə oyun təlim xarakteri daşıyır və məzmunlu olur. Didaktik oyunları istifadə məqsədilə bir neçə növə bölmək olar: 1. Nitqi və fonematik eşitmə qabiliyyətinin inkişafı üçün oyunlar; 2. Leksikanın möhkəmləndirilməsi üçün oyunlar; 3. Əlaqəli nitqin inkişafı üçün oyunlar. 4. Qrammatik materialları möhkəmləndirilməsi üçün oyunlar. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 128 – 5. Tərcümə oyunları. 6. Ədəbi və ölkəşünaslıq tədqiqat materiallarının möhkəmləndirilməsinə kömək edən oyunlar. Didaktik oyun alman dilinin xarici dil kimi təlim üsullarından biridir və dərsdə nitq vəziyyətini yaratmağa kömək edir; buna görə də oyun şagirdlərin dərsdə fəaliyyətini aktivləşdirmək üçün bir vasitədir. Didaktik oyunlarını dərsdə istifadə edərkən, oyunun yerini müəyyən etmək, oyunları düzgün seçmək, təşkil etmək və keçirmək lazımdır. Şagirdlər hər hansı bir materialı minimum mənimsədikdən sonra oyuna başlana bilər. Hər bir oyunda müəyyən məqsədlər var. Oyunu təsvir edərkən, müəllim dəqiq dərk etməlidir ki, bu oyunun köməyi ilə uşaqlarda hansı biliklər möhkəmlənəcək, hansı bacarıq və vərdişlər inkişaf edəcək. Oyun mahiyyəti və məqsədindən asılı olaraq, dərslərin müxtəlif mərhələlərində keçirilə bilər. Sakit oyunlar, məsələn, rollar üzrə oynanılan dialoqlar, söz düzəldici oyunlar, tərcüməçi oyunları dərslərin istənilən mərhələsində mümkündür. Hər hansı bir hərəkətlə əlaqəli canlandırıcı oyunlar, sinifdən aparıcının çıxışı və s. dərsin sonunda çox münasibdir. Belə ki, belə oyun zamanı şagirdlər çox həyəcanlanırlar. Oyunun seçimi dərsin təlim-tərbiyə məqsədləri ilə müəyyən edilir. İkinci mühüm şərt bu yaşda olan şagirdlər üçün oyunların əlçatanlığı, onların ehtiyacları və maraqlarına uyğunluğudur. Oyun gücü çatan qədər olmalıdır, lakin eyni zamanda diqqətin, yaddaşın gərginliyi, dilin faktlarını təhlil etmək, onların təsnifatı və s. tələb edən bir sıra çətinliklər ehtiva etməlidir. Bütün didaktik oyunlar bəzən hərəkət, üz ifadələri ilə, əşyaların, şəkillərin, kartoçkaların və s. istifadəsi ilə nitq fəaliyyətini özündə birləşdirir [4, s.192]. Oyunun uğurlu keçirilməsi şagirdlərin hazırlıq səviyyəsindən və təlim mərhələsindən asılıdır. Oyuna başlamazdan əvvəl müəllim hansı materialdan istifadə ediləcəyi barədə məlumat verir, bəzən mümkün çətinliklər barədə xəbərdar edir, nəzarət sualları vasitəsilə oyunun qurulduğu materialların şagirdlərin necə anlayacaqlarını aydınlaşdırır. Müəllim tapşırığı elan edir və oyun qaydalarını izah edir, oyun fəaliyyətini necə həyata keçirmək üçün bir nümunə göstərir. Bütün şagirdlərin nə edəcəklərini, onlardan nə tələb olunduğunu başa düşdüklərinə əmin olmadan oyuna başlamaq olmaz. Oyun zamanı müəllim çətinlikdə kömək edir, bəzən suallara gətirib çıxaran tapşırıqların həllini verir, oyunçuların hərəkətlərini yönləndirir [ 1, s. 222] Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 129 – Müəllim oyunun qaydalarına riayət etməyə nəzarət edir. Bəzən oyun zamanı, əgər nəzarətçi tələb olunarsa, o, nəzarətçi təyin edir. Bu və ya digər oyunun xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, şagirdlərin arasından oyuna nəzarətçi qismində qatılmasını təmin etmək üçün səy göstərilməlidir. Müəllimin nəzarəti mümkün qədər xüsusilə oyunlarda vasitəli olmalıdır. Bu, aparıcılara müstəqilliyini, təşəbbüsünü, təşkilati bacarıqlarını inkişaf etdirməyə imkan verəcək və oyunçular isə daha çox hərəkət azadlığı hiss edəcək, oyun daha effektiv və məqsədyönlü şəkildə gedəcək. Oyun zamanı müəllim yersiz iradla uşaqların fəaliyyəti və təşəbbüsünə təsir etməmək üçün, şagirdlərə maksimum diqqət, təmkin və xeyirxahlıq göstərməlidir. İnciyən və həssas uşaqlara xüsusi diqqət yetirilməlidir. Müəllim pozuntulara yol vermədən oyun qaydalarına riayət etməyə nəzarət edir. Bir çox oyunlar komandaların, qrupların və s. yarışı kimi keçirilir. Bu halda komanda kapitanları seçilir. Kapitanlar cavabların, qərarların düzgünlüyünü yoxlayır, qanun-qayda yaradır, cavabların ardıcıllığını təmin edirlər. Onlar düzgün cavablar üçün balları və ya xalları hesablayırlar. Əvvəlcə müəllim nəzarətçi rolunda özü çıxış edir və komandaların kapitanları ilə birlikdə oyunun nəticələrini yekunlaşdırır. Sonrakı oyunlarda müəllim yalnız kapitanların hərəkətlərinin düzgünlüyünə nəzarət edir. Şagirdlər növbə ilə komandaların kapitanları olurlar ki, mümkün qədər çox uşaq bu rolda özünü göstərsinlər. Hər komandaya müxtəlif hazırlıqlı məktəbliləri daxil etmək lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, komandalar bəqabər qüvvələrə sahib olsun. Yaxşı olardı ki, eyni komanda qalib gəlməsin. U duzan komandaya bir dəfə qalib gəlmək imkanı vermək lazımdır ki, iştirakçılar özlərini qalib hiss etsinlər və oyuna maraq itirməsinlər. Dərsdə oyuna təxminən beş-səkkiz dəqiqə vaxt ayrılır. Oyunun sonunda onun nəticələri yekunlaşdırılır, qaliblər elan edilir. Müəllim növbəti dəfə qələbə qazanmaq üçün hansı materialın təkrarlamağını lazım olduğunu xatırladır. Qaliblərin müəyyənləşdirilməsi digər komandalara qarşı heç bir məzəmmət və töhmət olmadan baş verməlidir və bir qədər zarafat tonu ola bilər. Bununla belə, müəllimin komanda və ya bir neçə şagirdin nəyə görə qalib gəldiyini əsaslandırmalıdır. Bütün sinif oyunu yekunlaşdıranda müəllim ilə birlikdə iştirak edir. U şaqlar oyunun nəticələrini müzakirə edirlər. Bu, özünü idarə etmək, özünə hörmət Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 130 – bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün lazımdır. Bəzi oyunlarda nəticələr müəllimlər, kapitan və aparıcılar tərəfindən qiymətləndirilir. Oyunun istənilən halda istifadəsi yaradıcılıqla əlaqələndirilməlidir: bu oyunda uşaqlar üçün nəyin faydalı olması, onları son dərəcə maraqlandırması həll olunmalıdır. Müəllim həmin sinif şagirdlərinin hazırlığını nəzərə alaraq oyunun şərtlərini dəyişə bilər, tapşırığı asanlaşdıra və ya çətinləşdirə bilər. Oyunların müəyyən növlərini qarşılaşdırarkən onların müqayisəli təsvirini vermək lazımdır, çünki ümumi və fərqli, bəzən sərbəst oyunların bir-birindən fərqləndirmədən bir növ oyun digər növ oyunla eyniləşir; ümumi əlamətlər, fərqlər silinir, bu və ya növlərə xas olan xüsusiyyətlər fərqlənmir. Oyun tez-tez çalışmalarla, məşğələlərlə əvəz olunur ki, onların əsasında tapşırıqlar və onların yerinə yetirilməsi durur. Başqalarından daha çox süjet-rollu və didaktik oyunlar eyniləşdirilir. Süjet- rollu oyunlarda, onların idarə olunmasında, bəzən həddindən artıq didaktizm, bəzən də birbaşa rəhbərlik vasitəsilə uşaqlara öyrətmək arzusu təqdim olunur. U şaqların diqqəti yalnız onların mənimsənilməsi lazım olan şeylərə yönəldilir; oyun fəaliyyətlərinin “bərabərləşməsi” baş verir, oyinda nəzərdə tutulan qaydaların yerinə yetirilməsinə dair tələblər artır, oyunun nəticəsi təhlil edilir: nəyin yerinə yetirilib- yetirilməməsi, uşaqların nəyi mənimsədikləri, öyrəndikləri şeylər [5, s. 700] Didaktik oyunda, öz növbəsində, bəzən həddindən artıq süjetlilik və əyləncə tətbiq olunur, didaktik oyunun əsaslarını isə oyun fəaliyyətinin və məlumatların maraqlı mənimsənməsinin qarşılıqlı üzvi birləşməsi təşkil edir. Didaktik oyun uşaqların ətraf mühit haqqında fikirlərini genişləndirmək, dərinləşdirmək, sistemləşdirmək, idraki maraqların tərbiyə etmək, bilik qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyi nəzərdə tutan idrak oyunudur. Süjet-rollu oyununun xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, burada aydın şəkildə özfəaliyyət xarakter meydana çıxır: uşaqların öz təşəbbüsləri ilə oyun yaradır və orada yaşayırlar. U şaqların oyun fəaliyyətinin yaradıcı xarakteri süjet oyununda onunla təzahür olunur ki, uşaq təsvir etdiyi bir kimsəyə çevrilir, öz həyatını yaradır və oyun zamanı həqiqətən sevinir və ya kədərlənir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 131 – U şaqlar oyundan əvvəl və ya oyun prosesində qaydaları müəyyənləşdirirlər. Bu qaydalar süjetin məzmunu, onun inkişafı ilə şərtlənir, onlar süjetə sabitlik verir, onun pozulmalarını və ya oyunçuların davranış pozuntularının qarşısını alır. Süjet-rollu oyununun idarə edilməsi müəllimin həyata keçirdiyi ümumi və ya xüsusi tapşırıqlar və oyunda uşaqların həyatı ilə şərtlənir. Lakin süjet-rollu oyun birbaşa rəhbərliyə imkan vermir. Pedaqoqun oyunda nə ilə və necə oynamağı göstərməyi onda olan qiymətli hər şeyi – oyun fəaliyyətinin həvəskar yaradıcılığı məhv edir. Oyun və təlimin arasındakı qarşılıqlı əlaqənin aydınlaşdırılmasına məktəblilərin inkişafı və tərbiyəsində təlimin, onun məzmununun, xarakterinin və rolu haqqında problemin dərindən öyrənilməsi kömək etmişdir. Ümumi təhsil sistemində didaktik oyun sinifdə təlimlə birlikdə müstəqillik qazanır və mövcud olur. Onun yeri didaktik forma və təlim vasitələrinin müxtəlifliyindən istifadə edərək, müəllimin ona verdiyi rolla müəyyən edilir [ 3, s. 340]. Didaktik oyun mürəkkəb bir fenomendir, amma onda struktur, yəni oyunu təlimin forması və oyun fəaliyyəti kimi xarakterizə edən əsas elementlər açıq şəkildə görsənir. Oyunun əsas elementlərindən biri təlim-tərbiyə təsirinin məqsədi ilə təyin olunan didaktik tapşırıqdır. Didaktik vəzifə və ya bir neçə vəzifənin olması oyunun öyrənmə xarakterini, tədris məzmununun uşaqların bilik fəaliyyəti prosesinə yönəldilməsini vurğulayır. Didaktik tapşırıq müəllim tərəfindən müəyyən edilir və onun tədris fəaliyyətini əks etdirir. Oyunun struktur elementi oyun fəaliyyətində uşaqlar tərəfindən həyata keçirilən oyun vəzifəsidir. İki vəzifə - didaktik və əyləncəli – təlim və oyun arasında əlaqəni əks etdirir. Didaktik oyunda dərslərdə didaktik vəzifənin birbaşa qurulmasından fərqli olaraq o, oyun vəzifəsi ilə həyata keçirilir, oyun fəaliyyətinin müəyyənləşdirir, uşağın vəzifəsinə çevrilir, istəkləri və onu həll etmək tələbatını artırır, oyun fəaliyyətini aktivləşdirir. Didaktik tapşırıq oyun vəzifəsi, oyun fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsi yolu ilə oyun boyunca həyata keçirilir, onun həlli nəticəsi isə finalda açıqlanır. Yalnız bu şəraitdə didaktik oyun təlim funksiyasını yerinə yetirə və eyni zamanda oyun fəaliyyəti kimi inkişaf edə bilər. Oyun fəaliyyətləri didaktik oyunun əsasını təşkil edir – onsuz oyunun özü mümkün deyil. Onlar sanki oyun süjetinin rəsminə bənzəyir. Oyun fəaliyyətləri nə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 132 – qədər rəngarəng və məzmunludursa, oyunun özü şagirdlər üçün daha maraqlıdır və idraki və oyun vəzifələri daha uğurla həll olunur. Oyun hərəkətləri bəzən reallıqla eyni deyildir: onlar real hadisələri və real fəaliyyətləri əks etdirdikdə belə, onların yalnız xarici tərəfini ortaya çıxarır. U şaqlara oyun fəaliyyətlərini öyrətmək lazımdır. Yalnız bu şəraitdə oyun təlim xarakteri daşıyır və məzmunlu olur. Oyun fəaliyyətləri heç də həmişə praktiki xarici fəaliyyət deyildir, nəyisə diqqətlə nəzərdən keçirmək, müqayisə etmək, araşdırmaq və s. zəruri olduqda, bu, məqsədyönlü qavrayış, müşahidə, müqayisə, əvvəlcədən mənimsənilmiş xatırlama proseslərində ifadə olunan mürəkkəb idraki fəaliyyətlər – təfəkkür proseslərində ifadə olunan idraki fəaliyyətlərdir. Fərqli oyunlarda oyun fəaliyyətləri onların istiqamətinə və oyunçulara olan münasibətə görə fərqlənir. Bütün uşaqların iştirak etdikləri və eyni rolları oynadıqları oyunlarda oyun fəaliyyətləri hər kəs üçün eynidır. Oyunda uşaqlar qruplara bölündükdə oyun fəaliyyətləri fərqlidir. Məsələn, mağaza oyununda alıcının oyun fəaliyyətləri satıcıdan fərqlənir; tapmacalar və onların tapılması ilə bağlı oyunlarda tapmacaları deyən və onları tapan uşaqlarda oyun fəaliyyətləri müxtəlifdir. Oyun fəaliyyətləri hər hansı sistemdə ardıcıllıqla bir-birini mütləq təqib etmir: onlar oyunun inkişafı və idraki məzmunun mənimsənilməsi prosesində fərqli şəkildə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur, birləşir, bəziləri digərləri tərəfindən dəstəklənir. Didaktik oyunun tərkib elementlərindən biri oyunun qaydalarıdır. Onların məzmunu və istiqaməti uşağın şəxsiyyəti və uşaqların kollektivinin formalaşdırılması, bilik məzmunu, oyun vəzifələri və oyunun inkişafında və zənginləşməsində onun fəaliyyətləri ilə şərtlənir. Qaydalar uşaqların qarşılıqlı münasibətləri, onların davranış normalarına riayət edilməsi üçün mənəvi tələbləri nəzərdə tutulur. Didaktik oyunda qaydalar verilmiş hesab olunur. Qaydaları istifadə edərək, müəllim oyuna, idraki fəaliyyət prosesləri, uşaqların davranışına nəzarət edir. Oyunun qaydaları öyrədici, təşkilati, intizamlı xarakter daşıyır və çox halda onlar müxtəlif yollarla birləşdirilir. Oyun zamanı qaydalara riayət edilməsi səyləri göstərmək, oyunda və oyun xaricində ünsiyyət yollarını mənimsəmək və təkcə bilikləri deyil, həm də müxtəlif duyğuları yaratmaq, xoş emosiyaların toplamaq və ənənələri mənimsəməyə ehtiyac duyur. Oyun qaydalarının hər zaman birbaşa təlimat şəklində təqdim olunmadığını nəzərə almalıyıq: onların bir çoxu oyun fəaliyyətlərinə daxil olur və oyun fəaliyyətinə yönəldilərkən, onların inkişafını istiqamətləndirən tənzimləyici rolu oynaya bilər. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 133 – Didaktik oyun uşaqların müxtəlif fəaliyyət kompleksindən ibarətdir: düşüncə, duyğu, həyəcan yaşama, başqasının dərdinə şərik olma, oyun probleminin həlli üçün aktiv yolların axtarışı, oyunun şərtlərinə və vəziyyətinə tabe olma, uşaqların oyuna olan münasibəti. Didaktik oyunun bütün struktur elementləri bir-birinə bağlıdır və onların əsaslarından birinin olmaması oyunu məhv edir. Oyun fəaliyyətlərinin oyun vəzifəsi, oyunu təşkil edən oyun qaydaları olmadan didaktik oyun mümkün deyil. O, öz xüsusiyyətlərini itirir, təhsil və tərbiyə məqsədlərinə çata bilmir. Kurikulum tələblərini, didaktik oyunun xüsusiyyətlərini bilərək, uşaqların marağını nəzərə alaraq, oyunun idarəetmə məharətinə malik olaraq, müəllim uşaqlara tanış olan oyunların variantlarını inkişaf etdirir və yaradıcı surətdə yeni faydalı və maraqlı oyunlar yaradır [ 2, s. 38]. Didaktik oyunu oyun fəaliyyətinin xüsusi bir növü və təlim vasitəsi kimi yüksək qiymətləndirilir. Didaktik oyunların dərslərdə istifadəsi xarici dilinin ünsiyyət vasitəsi olaraq mənimsənilməsinə kömək edir. Didaktik oyun ilkin mərhələdə təlim, elementar bilik ünsiyyəti, müəyyən bacarıq və vərdişlərin təkmilləşdirilməsinin zəruri üsul və formasıdır. Didaktik oyunların köməyi ilə yeni material tədqiq edilir, təkrarlanır və möhkəmlənir, təcrübədə istifadə olunur. Didaktik oyun məktəblilərin diqqəti, müşahidə, yaddaş, düşüncə inkişafı, müstəqilliyin təzahürü, təşəbbüsün formalaşmasına kömək edir. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Hüseynzadə G. Xarici dillərin tədrisində islahatlarm tətbiqi: Müəllimyönümlü tədrisdən tələbəyönümlü tədrisə keçid / Elm ilinə həsr olunmuş xarici dillərin tədrisinin aktual problemləri II Respublika elmi konfransının materialları. Bakı: AD U nəşriyyatı, 2009, s. 220-226 2. İxtisas və tərcümə fakültələrində alman dilinin şifahi və yazılı nitq praktikası fənni üzrə tədris kurikulumı / B.S.Həsənovun redaktəsi ilə. Bakı, 2005, 38 s. 3. Kazımov N.H. Ali məktəb pedaqogikası. Bakı: Nicat, 1999, 340 s. 4. Qazıyeva M. Xarici dilin tədrisində nitq ünsiyyəti üçün vacib olan psixoloji xüsusiyyətlər / Xarici dillərin tədrisinin aktual problemləri III Respublika elmi konfransının materialları. Bakı: AD U Nəşriyyatı, 2010, s. 191-195. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 134 – 5. Seyidov S.İ., Həmzəyev M.Ə. Psixologiya (yaş və pedaqoji psixologiya məsələləri). Bakı: Nurlan, 2007, 700 s. Huseynova Nilufar Maarif gizi SUMMARY The purpose of didactic games and game activities used in the teaching of foreign languages. Keywords: elements of the game, didactic task, game activity, game plot An in-depth study of the problem of learning, its content, nature and role in the development and education of students helped to clarify the relationship between play and learning. In the general education system, didactic games acquire independence and exist along with classroom instruction. His place is determined by the role given to him by the teacher, who uses a variety of didactic forms and teaching aids. Didactic play is a complex phenomenon, but it clearly shows the structure, the main elements that characterize the game as a form of learning and game activity. One of the main elements of the game is a didactic task for the purpose of educational effect. The presence of a didactic task or several tasks emphasizes the learning nature of the game, the orientation of the educational content to the process of children's cognitive activity. The didactic task is determined by the teacher and reflects his teaching activities. Game activities form the basis of the didactic game - without it the game itself is impossible. They look like a drawing of a game plot. The more colorful and meaningful the game activities, the more interesting the game itself is for the students and the more successfully the cognitive and game tasks are solved. Game actions are sometimes not the same as reality: even when they reflect real events and real activities, they reveal only their outer side. Children must be taught play activities. Only in this case, the game is training and meaningful. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 135 – Гусейнова Нилуфар Маариф гызы РЕЗЮМЕ ЦЕЛЬ ДИДАКТИЧЕСКИХ ИГР И ИГРОВЫХ ЗАНЯТИЙ ИСПОЛЬЗУЮТСЯ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ. Углубленное изучение проблемы обучения, ее содержания, характера и роли в развитии и обучении учащихся помогло прояснить взаимосвязь между игрой и обучением. В системе общего образования дидактические игры обретают самостоятельность и существуют наряду с обучением в классе. Его место определяется ролью, учителем, который использует различные дидактические формы и учебные пособия. Дидактическая игра - сложное явление, но в ней четко видна структура, основные элементы, характеризующие игру как форму обучения и игровой деятельности. Одним из основных элементов игры является дидактическое задание с целью воспитательного воздействия. Наличие дидактического задания или нескольких заданий подчеркивает обучающий характер игры, направленность учебного содержания на процесс познавательной деятельности детей. Дидактическая задача определяется учителем и отражает его педагогическую деятельность. Игровые действия составляют основу дидактической игры - без нее невозможна сама игра. Они похожи на рисунок игрового сюжета. Чем красочнее и содержательнее игровые задания, тем интереснее для учащихся сама игра и тем успешнее решаются познавательные и игровые задачи. Игровые действия иногда не совпадают с реальностью: даже когда они отражают реальные события и реальные действия, они раскрывают только их внешнюю сторону. Детей нужно учить игровой деятельности. Только в этом случае игра получается обучающей и содержательной. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: Pedaqogika elmləri doktoru, professor Aida ŞAHBAZOVA tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 136 – HƏSƏNOVA FİRUZƏ Lənkəran Dövlət Universiteti salamlarazercelll@gmail. com ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN X-XI SİNİFLƏRİNİN AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİNİN TƏDRİSİ Xülasə Tətbiqi dilçiliyin tədrisi orta məktəbdə ən vacib mövzulardan biridir. Çünki tələbələr şagirdlər dilimizin orfoqrafiyasını, orfoepiyasını, yazı mədəniyyətini, ədəbi dilini mükəmməl bilməlidirlər. Buradakı işlərin çoxu müəllimin üzərinə düşür. Bu imkanların yaradılması və inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan dilinin imkanları digər fənlərdən daha genişdir. Bunun üçün xüsusi çalışmalardan istifadə edilməlidir. Şagird ədəbi dili bilirsə, leksik, qrammatik, orfoqrafiya, orfoepik normalara əməl edir. Bu işlər tələbələrin tələffüz və yazı mədəniyyətini təsir edir. Eyni zamanda, bu tədqiqatlar yaradıcı düşüncənin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Tətbiqi dilçiliyin tədrisində səs və video istifadə olunmalıdır. Bu səs və video, tələbələrin nitq mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycan dili dərslərinin əsas vəzifəsi savadlı yazı və düzgün nitqə sahib olmaqdır. Bu istiqamətdə işləyərkən müəllimlərimiz şagirdin yazdığı hər sözə və cümləyə diqqət yetirməlidir. Lazım gələrsə qiymətdən 1 bal çıxılmalıdır. Çünki şagirdlərin təlim və tərbiyəsi, düşüncəsinin inkişafı, şəxsiyyətin formalaşması ana dilini necə öyrənmələrindən asılıdır. Buna görə ana dilinin saflığını qorumaq, körpəlikdən uşaqlara öyrətmək lazımdır. Orta məktəblərdə ana dili təhsilinin məqsədi ümumi nitq və dil bacarıqlarını formalaşdırmaqdır. Bunun üçün əlimizdən gələni etməliyik. Açar sözlər: yazı, orfoepiya, orfoepiya, ədəbi dil, üslubiyyat Məlumdur ki, həyatımızda dil çox mühüm rola malikdir. İnsanlar arasında dilin əhəmiyyəti çox böyükdür. Milliyətindən asılı olmayaraq, dil hər bir kəsin mənimsədiyi varlıqdır. Bu baxımdan, son yüzilliklərdə dilçilikdə dilin elmi cəhətdən öyrənilməsinin üsul və metodları daha da genişlənmiş, yeni-yeni istiqamətlər formalaşmışdır. Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərinin Azərbaycan dili təlimində yazı, orfoqrafiya, orfoepiya, nitq mədəniyyəti kimi tətbiqi dilçilik şöbələrinin tədrisinə xüsusi yer verilir. Yazı görmə vasitəsilə dərk edilib, fikrin ifadə olunmasında əsas ünsiyyət vasitəsinə - dilə yardımçı olan işarələr sisteminə yazı deyilir. Yazı insanın cəmiyyətdə xüsusisilə bu günə qədər ucalmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yazı şagirdlərin duyğu və düşüncələrin dil normalarına uyğun olaraq nəqli, təsviri mühakimə xarakterli rabitəli mətnlər formasında ifadəsini tapır. Son tədqiqata Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 137 – əsasən, yazının 4 növü müəyyənləşmişdir: a) şəkli (piktoqrafik) yazı; b) fikri (ideoqrafik) yazı; c) heca (silloqrafik) yazı; ç) səs (fonoqrafik) yazı. [5, 138] Piktoqrafik yazı şəkillər vasitəsilə ifadə olunur. Piktoqrafik yazıların əhatə dairəsi o qədər də geniş olmamışdır. Əsasən, ov səhnələri, vuruş hadisələri və daha sonra mücərrəd anlayışları ifadə etməyə başlayıblar. Məsələn, müharibə sözü üçün ox şəklini çəkiblər. Nitqdəki sözlərin şəkillərlə deyil, ideoqramlarla əks olunmasına isə ideoqrafik və ya şəkilli yazı deyilir. İdeoqrafik yazı sistemində hər bir işarə bütöv bir sözü, yaxud sözün mənalı hissəsini bildirir. İdeoqrafik yazı şəkli yazı içərisində çox tədricən əmələ gəlmişdir. Bu yazı iki səbəbə görə yaranmışdır. Şəkli yazı inkişaf edərək, artıq əşyaların özünü əks etdirə bilməmişdir, onun ancaq şərti işarələrinə, yəni simvollarına çevrilmişdir. Məsələn, “günəş” anlayışını bildirmək üçün çinlilər piktoqrafik yazıda günəş şəkli çəkdilərsə, sonrakı yazılarında bunun əvəzinə “günəş oxşayan” yazılarında bunun əvəzinə “günəş oxşayan” heroqlif çəkmişlər. İkincisi təfəkkürün inkişaf ilə əlaqədar olaraq bu və ya başqa mücərrəd anlayışı piktoqramlarla vermək olmadığı üçün yazıya işarələr artırılmışdır. Bundan fərqli olaraq, heca (silloqrafik) yazıda şərti işarələr bütöv hecaları göstərirdi ki, bu da elmi ədəbiyyatda heca və yaxud da silloqrafik yazı adlanır. Bu yaz sistemi insanların sözləri hecaya bölməsi bacardıqları dövrdən formalaşmağa başlayıb. Silloqrafik yazı mənşəyinə görə fikri və ideoqrafik yazıdan meydana gəlmişdir. Hal-hazırda heca yazısından Yaponiyada istifadə edilir ki, bu yazı növünün də ən mənfi cəhəti kimi işarələrin çox olması göstərilir. [5, 139] Şərti işarələrlə dilin səslərini əks etdirən yazı növünə isə hərfli, yaxud fonoqrafik yazı deyilir. Yazının başqa tiplərindən fərqli olaraq, hərfli yazıda dilin bu və ya digər səsi, əsasən, qrafiklərlə, yəni hərflərlə əks olunur. Bu yazı sistemində hərflərlə yanaşı, digər işarələrdən, o cümlədən, orfqrafik işarələrdən də istifadə edirlər. Dilçilikdə yazı tarixinin öyrənilməsi məsələsi də diqqətdən kənarda qalmamış, bu istiqamətdə mütəxəssislər tərəfindən müxtəlif axtarışlar aparılmışdır. Afad Qurbanovun qeyd etdiyi kimi, yazı tarixi məsələsi Azərbaycan dilçiliyinin zəruri problemlərindən biridir. Gözəl xəttə yiyələnmək, orfoqrafiya qaydalarını gözləmək şagirdlərin təlim və tərbiyəsinə təsir göstərir. Gözəl xətti olmayan şagirdin yazısında xeyli orfoqrafik səhvlər olur. Çünki belə şagirdlər təlim prosesində yazıya şüurlu münasibət bəsləyirlər. Yazı üzrə vərdişlərə məktəbdə yiyələnib, vərdişə çevrirlər. Yazı dedikdə, şagirdin üzdən köçürməyi, inşa üzərində köçürməsi, imla yazması nəzərdə tutur. Yazı çətin və mürəkkəb bir prosesdir. Ondan düzgün və dəqiq istifadə üçün şagird ilk növbədə hərflərin qrafik konfiqurasiyasını vermək, ikinci növbədə sözləri orfoqrafik cəhətdən düzgün yazmaq, üçüncü növbədə isə öz fikrini doğru ifadə etməkdir. Əyanilik üçün bir dərs nümunəsinə nəzər salaq: 10-cu sinif Mövzu: “Arzum jurnalist olmaq idi.” Orfoqrafiyanı, yəni düzgün yazılışı müəyyən etmək. 2.2.3. Sözün düzgün yazılışı öyrənilir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 138 – 2.1.2 .Kontekstdən çıxış edərək, sözün düzgün yazılışını müəyyənləşdirmək. 1.1.2. Mətndəki əsas standartlara aid sualları cavablandırmaq. Təlimin məqsədi: Sözün düzgün yazılışını müəyyən etmək. Dərsin tipi: induktiv (yeni bilik verən dərs) İş forması: kollektiv və fərdi iş İş üsulu: beyin həmləsi, müzakirə İnteqrasiya: Ədəbiyyat Resurslar: İKT, şəkillər, iş vərəqləri Dərsin gedişi: Motivasiya: Motivasiya üçün aşağıdakı cümlədən istifadə edirəm: Tarix elmləri doktoru Fərid Əkbərli son dövrlərdə Vatikan (Məxfi, Məxfi) Arxivində apardığı araşdırmalarla , Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti üçün önəmli olan sənədlərin və əlyazmaların tədqiqi sahəsinndəki tədqiqi ilə diqqət mərkəzindədir. Tədqiqat sualı: Tədqiqat sualını verilmiş mətnin məzmunundan çıxaraq şagirdlərə təqdim edirəm: “Arzum jurnalist olmaq idi” mətnində sözlərin düzgün yazılışını necə müəyyən etmək olar? Tədqiqatın aparılması: Dərsin bu mərhələsində hər şagirdə iş vərəqi verirəm və onlar mətndə sözün düzgün yazılışı haqqında yazırlar. Məlumat mübadiləsi və müzakirəsi: Dərsin bu mərhələsində şagirdlər tapşırıqlarını təqdim edirlər, daha sonra yoxlayıb, şagirdləri qiymətləndirirəm. Sonra isə kollektivlə işimi davam etdirirəm. Sözün düzgün yazılışı ilə bağlı çalışmalar verir və müzakirlər aparıram. Töhvə, yoxsa töhfə Magistratıra, yoxsa magistratura Muxbir, yox müxbir. Nəticə: Sözün düzgün yazılışını müəyyən etmək, hər bir sözün yazılışını dəqiqliklə öyrənmək, bununla bağlı orfoepiyaya lüğətləridən istifadə etmək. Ev tapşırığı: Bitişik və ayrı yazılan sözləri seçib yazmaq. Qiymətləndirilmə: Hər bir şagirdin cavabına uyğun olaraq qiymətləndirməni aparıram. Məlum olduğu kimi, orfoqrafiya əlifba ilə çox bağlıdır. Ona görə də əlifba dəyişdikcə orfoqrafiyada da müəyyən dəyişikliklər aparılır. Bu baxımdan, ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili tədrisi qarşısında duran məsələlərdən birini də orfoqrafiya məsələləri təşkil edir. Orfoqrafiya dövlət standartlarına daxil olan, dövlətin nəzarəti altında olan mühüm qaydalardır. Məktəb təcrübəsinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, orfoqrafik səhvlərin yaranmasını həm obyektiv, həm də fərdi-subyektiv amillərlə əlaqələndirmək olar. Ümumi və obyektiv səbəblər kimi son dövrlərdə orfoqrafiya lüğətində bəzi sözlərin orfoqrafik qaydalarında aparılmış dəyişıklikləri (məs.: fel-feil, metafora-metafor və s.), orfoqrafiya qaydalarının həddən artıq çox olması və nəticə etibarı ilə bu qaydaların şagirdlərin yadda saxlanmasına maneyə yaratması və s. Bunnla belə, orfoqrafiya mane olan bəzi fərdi- Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 139 – subyektiv səbəblər də vardır ki, buraya işin ardıcıl eyni qayda da aparılmaması, vahid metodlardan istifadə edilməməsi, bir sıra psixoloji halların nəzərə alınmaması, orfoqrafiya təlimində işlərin yoruculuğu və s. amilləri daxil etmək olar. [2, 229] Şagirdlərin dərk etməsinə görə çalışmalar 3 qrupa bölünür: analitik, sintetik, analitik-sintetik. Orfoqrafiya təlimi zamanı müxtəlif növ çalışmalardan istifadə olunur. Məsələn: Üzdənköçürmə yazılar . Üzdənköçürmə yazının hamı üçün anlaşılan asan növüdür. Hərfləri tam şəkildə dərk edib, sərbəst formada yazmağı bacaran şagird üzdən köçürməyə hazır olur. Əzbər yazı. Bu, şagirdin zehnində köçürülür, yəni şagird öz-özünə mətni diktə etməklə əzbərləyib. Əzbər yazı öncədən şagirdlər tərəfindən oyrənilsə də, müəllim tərəfindən çətin orfoqramların yazılması ilə bağlı xəbərdarlıq edilməlidir. Seçmə imla . Müəllim tərəfindən diktə olunur, daha sonra müəllimin seçdiyi sözlər şagird tərəfindən dəftərə yazılır. Müqayisə üçün: müəllim “sifətin azaltma dərəcəsini və ya ümumi isimləri seçib yazın” tapşırığı verməklə mətni diktə edə bilər. Özümü yoxlayıam . Bu tipli imlada şagirdlər öz yazılarına diqqət edir, tənqidi yanaşa bilirlər. Bu da şagirdlərin elmi-intellektual təfəkkürünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. [2, 254] Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərində orfoepiya məsələlərinin tədrisinə də mühüm yer verilir. Hər bir ədəbi dil, danışıq dilindən fərqli olaraq, normalaşmış dildir. Müxtəlif normalara malik olmaq ədəbi dili xarakterizə edən başlıca əlamətlərdən hesab olunur. Bu mənada, orfoepiyanın böyük əhəmiyyəti vardır. Orfoepiya eyni sözün müxtəlif formalarda tələffüz olunmasına yol vermir. Düzgün tələffüz olunan dil vasitələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına imkan yaradır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşür. Şifahi ədəbi dil üçün xarakterik olan əlamətlər, qaydalar çoxdur. Bu sıraya – a) ayrı-ayrı səslərin və səs tərkiblərinin tələffüzü; b) söz və ifadələrin tələffüzü; c) qrammatik formaların tələffüzü aid edilir. Müəllimi tədris zamanı, sinifdən kənar ünsiyyətdə nitq fasiləsi, intonasiya, cümlələrin ritmik bölgüsünə diqqət etməli, onların şifahi nitqdəki mühüm rolunu unutmamalıdır. Hər bir kəsdən ədəbi dildə, onun bütün qanunlarına riayət olunmaqla danışması tələb olunur. Bunun üçün də, ilk növbədə müəllim, alim, diktor, ümumiyyətlə hər kəs dilimizin tələffüz qaydalarını əsaslı şəkildə bilməlidir. Orfoepik qaydaların heç kəs tərəfindən pozulmasına yol verilmir. Bu qaydalar hamı üçün vahid və məcburidir. Lakin bəzən danışıq zamanı orfoepik normaların pozulması halları müşahidə olunur ki, bu da bir neçə səbəblə izah oluna bilər: 1. Danışanın şivə tələffüzünün təsiri ilə; 2. Klassik ədəbi dilin təsirinin nəticəsi kimi; 3. Orfoqrafiyanın təsiri nəticəsi kimi. Orfoepiya ilə orfoqrafiya arasında həm fərq, həm də möhkəm əlaqə vardır. Orfoqrafiya sözlərin düzgün yazılışını, orfoepiya isə düzgün tələffüz olunmasını tələb edir. Buna görə də düzgün yazmaq üçün düzgün danışmağı, düzgün tələffüz etməyi bacarmaq lazımdır. Orfoepiya ilə orfoqrafiyanın fərqi ondan ibarətdir ki, dildəki söz və ifadələr heç də həmişə yazıldığı kimi tələffüz olunmur. Bu xüsusda, Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 140 – həm orfoqrafiya, həm də orfoepiyanın müəyyən normalara əsalanması şagirdlərin diqqətinə çatdırılmalıdır. [5, 120] Qeyd olunmalıdır ki, nitqdə norma tənzimləyici, nizamlayıcı funksiyasını yerinə yetirir, nisbi sabitliyi yaradır. Ədəbi dilin normaları mütləq deyil, dəyişkəndir və müəyyən tarixi şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər dərəcədə dəyişikliyə uğrayır bilir. Bu hal özünü dilin orfoqrafik və leksik normalarında daha çox göstərir. Beləliklə, dilçiliyin nəzəri sahələri yalnız mütəxəssislərin maraq dairəsində olduğu halda, dilin təcrübi məsələlərini bilmək və ona riayət etmək peşəsindən asılı olmayaraq hamı üçün vacibdir. Bu, dil dərslərinin tədrisi zamanı tətbiqi dilçilik problemlərinin öyrədilməsinə xüsusi həssaslıqla yanaşılmasının vacibliyini bir daha təsdiq edir. Ədəbiyyat: 1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2003. 2. Balıyev H., Balıyev A. Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 2014. 3. Əkbərov Ə. Müasir Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı,2016. 4. Kərimov Y. Ana dilinin tədrisi metodikası . Bakı, 2011. 5. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I c., Bakı, 2019. 6. Seyidəliyev N. Afad Qurbanov və ümumi dilçilik. Bakı, 2019. Гасанова Фируза ОБУЧЕНИЕ ПРИКЛАДНЫМ ЯЗЫКАМ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ЯЗЫКОВЫХ КЛАССАХ X-XI КЛАССОВ СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ РЕЗЮМE Преподавание”Прикладного языковедение считается одним из главных задач в средней школе”Потому, что ученики должны в совершенстве знать орфографию,орфоепию, культуры речи и письменности,в том числе и литературный Азербайджанский язык.В этом большоя ответственность падает на плечи учителья.Так как возможность Азербайджанского языка по сравнению с другими предметами боли обширны.для этого нужно использовать разные упражнения.Если ученики будет знать литературный язык то будут соблюдать орфографические, орфоепические лексические и грамматические нормы.Эти упражнения со стороны учеников влияют на культуру письменности.В том числе эти упражнения играют большую роль в развитии творческого мышления.В изучение, прикладного языковедения используются аудио и видео материалы.Эти аудио и видео материалы играют важную роль в развитии Азербайджанского языка. Это имеет способности грамотно писать и излогать свои мысли.Во время работы в этом направлении Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 141 – учитель должен следить за каждым словом и приложением ученики, если есть необходимость срезать один балл Потому, что суть процесса воспитания и обучения ученика, развития его творческого мышления и формирование его личности зависит от того как ученик изучает свой радной язык.По этому надо беречь чистоту речи и научить язык. Ц ель обучения родного языка в общеобразовательных школах состоит в том, чтобы формировать умение владения общей речи.Для этого мы должны сделать все ,что в наших руках. Ключевые слова: письмо, орфография, орфоeпия, литературный язык, стилистика Hasanova Firuza TEACHING APPLIED LANGUAGE ISSUES IN AZERBAIJANI LANGUAGE CLASSES OF X-XI GRADES OF SECONDARY SCHOOLS SUMMARY Teaching applied linguistics is one of the most important topics in high school. Because students must know the spelling, orthoepy, writing culture, literary language of our language perfectly. Most of the work here falls on the teacher. In order to create and develop these spellings, the possibilities of the Azerbaijani language are wider than in other subjects. Special efforts should be used for this. If the student knows the literary language, he follows the lexical, grammatical, orthographic, orthoepic norms. These studies affect students’ pronunciation and writing culture. At the same time, these studies play an important role in the formation of creative thinking. Audio and video should be used in teaching applied linguistics. These audio and video plays an important role in the formation of students’ speech culture.The main task of Azerbaijani language lessons is to have literate writing and correct speech. W hen working in this direction, our teachers must pay attention to every word and sentence written by the student. If necessary, it should be deducted 1 point from the price. Because the essence of training and education of students, the development of thinking, the formation of personality depends on how they learn their native language. Therefore, it is necessary to preserve the purity of the mother tongue, to teach it to children from infancy. The purpose of mother tongue education in secondary schools is to form general speech and language skills. W e must do our best for this. Key words: writing, spelling, orthoepy, literary language, stylistics Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elman Mirzəyev tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 142 – NƏRGİZ RƏCƏBOVA Bakı Dövlət U niversiteti nargizracabova @ gmail.com AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “HƏYAT” KONSEPTİ VƏ ONUN MİKROKONSEPTLƏRİ XÜLASƏ Koqnitiv dilçiliyin əsas anlayışlarından biri də dünyanın dil mənzərəsi anlayışıdır. Hər bir xalqın dünya mənzərəsi özünəməxsus mental modellər şəklində təfəkkürdə formalaşan “dünyanın dil mənzərəsi” anlayışı özündə dil və mədəniyyət amillərini birləşdirsə də, burada psixoloji tərəf də əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir xalqın sosial stereotipləri, ədəbiyyatı, folkloru, tarixi təcrübəsi, dini baxışları, etnopsixologiyası, incəsənət və liqvokulturologiyası onan məxsus olan konseptsferi formalaşdırır. Konseptsfer isə vahidləri konseptlərdən ibarət olan koqnitiv dilçiliyə aid əsas anlayışlardan biridir. Koqnitiv dilçilik sərhədlərində “dünyanın dil mənzərəsi” və “konseptsfer” terminləri paralel şəkildə işlənsə də, bunların mahiyyətini eyniləşdirmək olmaz, “dünyanın dil mənzərəsi” hər bir xalqın ümumi dünya haqqında biliklərinin məcmusu, “konseptsfer” isə bu biliklərin siniflər şəklində qruplaşdırılmış konseptlər toplusudur. Konsept koqnitiv dilçiliyin əsas sahələrindən, dilçiliyin isə müasir, yeni istiqamətlərindən biridir. Konsept modern linqvistikanın aparıcı yönlərindən biridir. Antroposentrik paradiqma əhatəsində formalaşmış bu elmin əsas rolu insan koqnisiya sistemində dilin iştirakını aydınlaşdırmaqdan təşkil olunmuşdur. Konsept nə qədər dildə milli səciyyə daşıyırsa, o qədər də universaldır. Dilçilikdə son zamanlar vacib linqvokoqnitoloji araşdırma obyektlərindən biri də “həyat” konseptidir. Tədqiqat işində konsept anlayışı və Azərbaycan dilində “həyat” konsepti onun mikrokonseptləri (mənəvi-əxlaqi mikrokonseptual aspekt, fəlsəfi mikrokonseptual aspekt, sosial mikrokonseptual aspekt, psixoloji mikrokonseptual aspekt) araşdırılmışdır. Eyni zamanda, həyat freyminin izahına nəzər yetirilmişdir. Açar sözlər: həyat konsepti, mikrokonseptlər, koqnitiv dilçilik Müasir koqnitiv dilçiliyin daha çox öz aktuallığı ilə seçilən vahidi konseptdir. Dilimizdə mövcud olan, insanın dünya haqqındakı milli-mənəvi təsəvvürlərini özündə ehtiva edən əqli mahiyyətlər - konseptlərdir. Müasir linqvokoqnitoloji tədqiqatların mərkəzi məsələlərindən biri də konsept və söz məhfumlarının qarşılıqlı əlaqəsinin əsas xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsilə bağlıdır. A.P.Babuşkin, Q.Q.Slışkin, S.Q.Vorkaçev və bəzi tədqiqatçıların fikrincə, konseptin əsas xüsusiyyətlərindən biri də hər zaman sözlü ifadə tərzinə malik olmasıdır. Əks halda, konseptin varlığından danışmaq olmaz. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 143 – Konseptlərin müxtəlif növləri vardır. Bu təsniflərin tərkib müxtəlifliyi konseptlərin xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Linqistikada konseptlərin təsnifi məsələsi də olduqca vacibdir. Konseptləri iki böyük qrupa ayırırlar: universal və milli konseptlər. U niversal konseptlər ümumbəşəri biliklər əsasında formalaşmış konseptlərdir. Bu konsept tipləri spesifik mədəni xüsusiyyətləri özündə ehtiva etmir. A.Vejbistskayanın fikrincə, düşüncənin bir dildə təsvir olunması kimi, müəyyən hisslər də bir dildə ifadə oluna bilər, lakin fərq burasındadır ki, eyni bir hissin bütün dillərdə ifadəsi mümkün deyil, bir çox millimədəni amillər burada aparıcı rol oynayır. Müəllif konseptləri ümumi və milli bilikləri özündə ehtiva edənlər və universal konseptlər olmaqla iki növə ayırır. “Konsept” anlayışı məntiqlə, təfəkkürlə bağlıdır. Konseptin məzmununun təsviri eyni zamanda milli dilin dünyagörüşünün təsviridir. Hər bir xalqın dilinin dünyagörüşü dedikdə, milli dəyərlərdən asılı olan hadisə, proseslər, millətin həyat tərzi, mədəniyyəti, xarakterik xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur [7, s.267-279]. Mövcud olan ilkin təsəvvürlər dilin konseptual özülünü təşkil edir. Beyində formalaşan ümumi məsələlər insanın ətraf mühitlə əlaqəsi nəticəsində konseptual zəncirlər əmələ gətirir. Hər bir konsept tamın hissələri kimi meydana gəlir. Hissələr isə daha kiçik hissələr şəklində mikrokonseptlər formalaşdırır. Azərbaycan dilinin dünya mənzərəsində “həyat” freyminin necə əks olunduğuna nəzər yetirək. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “həyat” sözünün izahı belə verilir: 1. Materiyanın hərəkətinin müəyyən inkişaf mərhələsində əmələ gələn xüsusi forması; varlıq, dirilik. 2. Ömür. 3. Canlı vücudun törədiyi andan yox olana qədərki dövr (bütöv dövr və ya onun bir hissəsi). 4. İnsanda cismani və mənəvi qüvvələrin təzahürü. 5. Hər hansı bir sahədə yaşayış və inkişafı səciyyələndirən hadisələrin məcmusu. 6. Bizi əhatə edən real varlıq. “Həyat” konsepti linqvokulturoloji konseptlər silsiləsinə daxildir. “Həyat” konseptinin əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: - “həyat” konsepti universal konseptlərə aiddir. U niversallığının əsas əlaməti isə hər bir dünya mənzərəsində, milli konseptsferlərdə bu konseptin bu və ya digər elementlərlə təsvir olunmasıdır; - digər linqvokulturoloji konseptlər kimi “həyat” konsepti də mental xarakter daşıyır və “həyat” məfhumunu səciyyələndirən elementlərin məcmusudur. - “həyat” konsepti müxtəlif xarakterli dil elementlərində ifadə olunur (söz, söz birləşmələri, frazeoloji ifadələr, metaforik ifadələr və s.) - verbal və qeyri-verbal düşüncə şəklində ifadə olunur; - tərkib elementlərini iki qrupa ayrılır: ümumbəşəri dəyərləri əks etdirənlər, milli səciyyəli elementlər; - universallıq mahiyyətinə baxmayaraq, hər bir dilin dünya mənzərəsində Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 144 – özünəməxsus ifadələrlə səciyyələndiyi üçün müxtəlif modellərlə təsvir edilir. Azərbaycan dilində həyat konseptinin mikrokonseptləri olaraq, mənəvi-əxlaqi mikrokonseptual aspekt, sosial səciyyəli mikrokonseptual aspekt, fəlsəfi mikrokonseptual aspekt və psixoloji mikrokonseptual aspekti göstərə bilərik. İnsanın ümumi biliklərinin formalaşmasının və mövcudluğunun ən mühüm üsulu dildir. İnsan təkcə dünyanı dərk etmir, həm də onda yaşayır ki, onun dilində təkcə obyektiv gerçəklik əks olunmur, həm də dünyanı dərk edən subyekt öz ifadəsini tapır. Fəaliyyəti prosesində obyektiv aləmi əks etdirəndə insan idrakın nəticələrini sözlərdə ifadə edir. Dünyanın dil mənzərəsi insanın dünyaya, yaşadığı cəmiyyətə münasibətini formalaşdırır. Bir çox dilçilər konsepti düşüncə vahidi kimi müəyyən ediblər. Onlar mikrokonseptləri dünyaya baxışları, fikirləri müəyyənləşdirən, reallığı əks etdirən obyekt kimi təqdim edirdilər. Konsept öz məzmunu, mənası olan hər hansı düşüncə obyekti, mürəkkəb düşüncə obrazı, ünsiyyət prosesində isə müxtəlif danışıq vasitələri ilə qloballaşan düşüncə vahididir. Konseptlər də özlüyündə mikrokonseptləri (milli, qrup və fərdi) cəmləşdirir. “Həyat” konsepti Azərbaycan dilində söz, söz birləşmələri, frazeoloji və metaforik ifadələr kimi müxtəlif xarakterli dil elementlərində ifadə olunur: həyat keçirmək, həyat vermək, həyat yoldaşı, mənəvi həyat, sosial həyat, həyat eşqi, həyat yolu və s. “Həyat” konsepti ilə bağlı dilimizdə olan sözlər: ömür, dövr, yaşam, varlıq, yol, can, canlı, yaşamaq, dirilik, enerji, fəaliyyət, ruh və s. Tədqiqat mövzusunun aktuallığı dil və mədəniyyət arasındakı əlaqələrin problemlərini öyrənməyə marağın artması ilə müəyyən edilir. Bu prizmada mikrokonseptlərin əhəmiyyəti danılmazdır. Mədəni dilçiliyin mərkəzində bir şəxs dayanır, hansı ki, onun humanist mahiyyəti barədə danışmağa imkan verən müəyyən bir mədəniyyətin təmsilçisi kimi təyin edən bilikləri, davranış normaları vardır. Dünya mənzərəsi fikri zehniyyətlə əlaqələndirilir, hansı ki, onların aralarındakı konsepsiya və əlaqələrdən ibarətdir. Müasir dilçilik elmi hər mətnin arxasında deyilən sözün mikrokonsepti, məzmununun təsviri eyni zamanda milli dilin dünyagörüşünün təsviridir. Dilin dünyagörüşü dedikdə, milli-mənəvi dəyərlərdən asılı olan hadisə və proseslər, millətin tarixi, mədəniyyəti, xarakterik xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur. Mikrokonseptlərin milli mentalitet və düşüncələrdən ən mühüm fərqləri bir tərəfdən dildə əks olunur, digər tərəfdən isə dillə müəyyən olunur. Dilçilikdə mikrokonseptə müxtəlif yanaşmaları təhlil edərkən əldə olunan nəticə ondan ibarətdir, onlar dillə ifadə olunan və etnoloji xüsusiyyətlərə malik olan kollektiv dərketmənin təzahürüdü. XXI əsrdə dil yalnız ünsiyyət və idrak vasitəsi kimi deyil, bir millətin mədəni kodu kimi qəbul edən bir istiqamət kimi fəal şəkildə inkişaf etdirilir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 145 – Nəticə Bir çox tədqiqatçılar konsepti dəyişkən xarakterli hesab edirlər, onun dəyişkənliyi, onun qeyri-ixtiyari işlədilməsi ilə bağlıdır. Belə olan halda ümumi konseptlə fərdi konsept arasındakı fərq silinir. İstənilən konsept emosionallığa malikdir, yəni konsept tək bir insanın ərsəyə gətirdiyi şeylər deyil, həm də fərdi konseptlər, həm də ümumi konseptlərin özülündə insan faktoru durur. Bu bağlılıqla yanaşı, təbiətən onlar fərqlənirlər. Ümumi konseptlərdə emosiya obyektiv xarakter daşıyır və müəyyən struktura malikdir. Həmin quruluş da zamana görə dəyişib inkişaf edə bilər. Fərdi konspet qəbul olunan informasiya əsasında dəyişir, fərdi emosiyanın buna təsiri yan keçmir. Eyni zamanda, fərdin emosiyası assosiasiyalarla da bağlı olur. Ümumi konseptlər müəyyən dövr ərzində formalaşır və onun dəyişilməsi uzun bir dövrü əhatə edir. Fərdi konsept isə nisbətən məhduddur, lakin onun formalaşma konteksti çox genişdir. Fərdi konsept subyektivdir, dəyişkəndir, ümumi konsept isə dəyişməzdir, obyektivdir, tarixi inkişafı nisbətən daha davamlıdır, xalqın həyati təcrübəsi və dili əsasında formalaşır. Amma bunu da unutmaq olmaz ki, ümumi konsept fərdi konsept əsasında meydana gəlir. Həyat konseptləri milli dildə qorunur, dilin mənimsənilməsi ilə fərdin şüuruna daxil olur. Dilimizdə ümumi və xüsusi cəhətləri konseptlər öyrənilərkən hər bir anlayışı bildirən sözlərin etimologiyası, söz birləşmələri strukturunda sinonim və omonimlik, onların işlənmə konteksti, frazeologiyaya xüsusi fikir verilir. Hansısa konseptə əsaslanan fərdi dil konseptin mahiyyəti ilə bağlanır, insan şüurunda onun yerini müəyyən etməyə əsas verir. Belə bir nəticəyə gəlirik ki, Azərbaycan dilində həyat konsepti universal konseptdir və onun mənəvi-əxlaqi, fəlsəfi, psixoloji və sosyal səciyyəli mikrokonseptləri mövcuddur. Həyat freymi dilimizdə verbal və qeyri-verbal formada söz və söz birləşmələrində, frazeoloji və metaforik ifadələrdə öz əksini tapır. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 1. Abdullayev Ə.Ə. Koqnitiv dilçiliyin əsasları. Bakı: Mütərcim, 2008, 20 s. 2. Axundov A. Dil və mədəniyyət. Bakı: Yazıçı, 1992, 192 s. 3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: 2006, 4 cilddə 4. Əliyeva Z. Dilçilikdə konsept nəzəriyyəsi, “Ağamusa Axundov və Azərbaycan filologiyası” beynəlxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 20007, s.151-156. 5. Niftəliyev A. Linqvokulturologiyaya giriş. Bakı: Mütərcim, 2017, 127 s. 6. Veysəlli F.Y. Dil. Bakı: Təhsil, 2007, 292 s. 7. Асколъдов С.А. (1997), Концептислово. Русская словесность, М.: Academia, c.267-279. 8. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. М.: Языки русской культуры, 1999. стр.780 9. Маслова В. А. Когнитивная лингвистика. М.: Тетра Системс, 2004. 256 с. 32. 10. Маслова В. А. Лингвокультурология. М.: Академия, 2001. 208 с Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 146 – НАРГИЗ РАДЖАБОВА КОНЦЕПЦИЯ ЖИЗНИ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ И ЕГО МИКРОКОНЦЕПЦИИ РЕЗЮМЕ В статье обсуждается концепция жизни в нашем языке и ее микроконцепции, а также ее передача в нашу жизнь, правила правильной передачи будущим поколениям. Он также дал индивидуальный подход к концепциям жизни, оцененным и проанализированным через фильтр общества. Одно из слов, которые мы часто используем в повседневной жизни, - это слово «современный». Но мы забыли, что каждый период современен для своего времени. Со временем этот процесс улучшается, переходя из одной формы в другую. Х отя понятие жизни в азербайджанском языке неоднозначно и многогранно, его цель - не только адаптироваться к современности, но и опираться на наши исторические корни и национальные ценности. Есть общая концепция жизни, принятая обществом, предназначенная для всех, и есть концепция индивидуальной жизни, которая формируется в призме общей концепции жизни. Прежде всего, процесс самореализации начинается с уважения к ценностям. Эти ценности бывают гуманитарными, национальными и международными. Согласно концепции жизни, осознающий себя человек - гуманист, интеллигентный, справедливый, осознающий свои права, трудолюбивый и постоянно совершенствующийся. Смелость, уверенность в себе, новаторство и уверенность в себе формируются в результате процесса самосознания. Наша страна всегда могла вызывать большой интерес в мире, особенно в последние годы, так как это страна с древней историей, с ее опытом государственности, архитектурными памятниками, культурой, национальными и духовными ценностями наших великих поселений. Причина такого интереса - признание страны сильным и влиятельным государством, способность интегрировать мультикультурные традиции нашей истории и толерантность в мир. Поскольку это основные направления общественной и политической жизни нашей страны, они являются важнейшим проявлением развития традиций нашей государственности в новом контексте и форме. Картина последних лет показывает, что получить такой опыт было непросто, это было достигнуто благодаря патриотическим людям с национальным менталитетом, посвятившим свою жизнь формированию и развитию азербайджанской идеологии в новом смысле. При формулировании концепции жизни этих людей учитывалась пригодность сообщества на фоне индивидуального подхода. Ключевые слова: концепция жизни, микроконцепции, когнитивная лингвистика Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 147 – NARGIS RAJABOVA THE CONCEPT OF LIFE IN THE AZERBAIJANI LANGUAGE AND ITS MICROCONCEPTS SUMMARY The article discusses the concept of life in our language and its microconcepts, as well as its transmission to our lives. The concept of life in the Azerbaijani language is ambiguous and multifaceted, its purpose is not only to adapt to the present, but also to be based on our historical roots and national values. There is a general concept of life, which is accepted by society, intended for everyone, and there is a concept of individual life, which is formed in the prism of the general concept of life. According to the concept of life, a self-aware person is a humanist, intelligent, fair, aware of his rights, diligent and constantly improving himself. Our country has always been able to attract great interest in the world, especially in recent years, as it is a country with an ancient history with its experience of statehood, architectural monuments, culture, national and spiritual values of our great settlements. The reason for this interest is its recognition as a strong and influential state, its ability to integrate the multicultural traditions of our history and tolerance into the world. As these are the main lines of both public and political life of our country, they are the most important manifestation of the development of our statehood traditions in a new context and form. The picture of recent years shows that gaining such experience has not been easy, it has been achieved thanks to patriotic people with a national mentality who have dedicated their lives to the formation and development of the Azerbaijani ideology in a new sense. In formulating the concept of life of those people, the suitability of the community was taken into account against the background of an individual approach. Key words: concept of life, microconcepts, cognitive linguistics Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: prof. Zemfira Şahbazova tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 148 – ŞƏMSİ HÜSEYNOV Lənkəran Dövlət Universiteti semsi.97.huseynov.97@gmail.com ORTA ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ SİNTAKSİS TƏLİMİNİN TƏDRİSİNƏ DAİR ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏR XÜLASƏ Orta məktəblərdə tabesizlik tabelilik əlaqələrinin, sintaktik əlaqələrin, cümlələrin tədrisinə mühüm riayət edilir. Azərbaycan dilinin cümlələri quruluşca zəngindir. Bu baxımdan sintaktik əlaqələrin tədrisi prosesi mühüm mərhələdir. Çünki, məhz cümlələr, sözlər arasındakı əlaqələr məsələləri birbaşa sintaksisin tədqiqat obyektidir. Orta məktəblərdə sintaksisin tədrisi zamanı işin böyük hissəsi müəllimin üzərinə düşür. Müəllim bölməni tədris edən zaman müasir iş üsullarından istifadə etməli, və ədəbiyyatla- bədii əsər nümunələri ilə prosesi davam etdirməlidir. Çünki bu şəkildə tədrisin aparılması digər fənlərə görə Azərbaycan dilində daha genişdir. Sintaksisin tədrisi şagirdlərdə bir sıra bacarıqları formalaşdırır. Sintaktik əlaqələrin, sözlərin, söz birləşmələrinin düzgün şəkildə qavranılması nəticəsində şagirdlər düzgün cümlə qurmaq vərdişlərini sahiblənmiş olar. Dilimiz daha mürəkkəb və çoxcəhətli fikirləri ifadə etmək üçün müxtəlif cür cümlələri (sadə, mürəkkəb) müxtəlif şəkildə birləşdirib işlətməyə imkan verir.Müəllim tədris zamanı mürəkkəb söz, mürəkkəb adları da müqayisə müstəvisində saxlamağı unutmamalı, yeri gəldikcə praktik nümunələr əsasında onları söz birləşmələri ilə müqayisə etməlidir. Eyni zamanda sintaksis üzrə veriləcək bilik və vərdişlərin ədəbi dil normalarının mənimsədilməsində rolu böyükdür. Orta məktəblərdə sintaksis təlimi eyni zamanda şagirdlərdə orfoepik, intonasiya, durğu işarələri və qrammatik üslubi normaların tədrisinə zəmin rolunu oynayır. Təlimin yekununda şagirdlər artıq sintaktik əlaqələr nədir ? sualina cavab verir.Həmçinin, sintaktik məfhum anlayışlarını dərk edir.Çünki Sintaksisin lazımı səviyyədə tədrisi sintaktik məfhumların mənimsədilməsilə birbaşa vəhdətdədir. Həmçinin bölmənin tədrisi ilə tabesizlik və tabeli mürəkkəb cümlə anlayışlarını şagirdlər mənimsəyir. Qeyd olunanlar əsasında sintaksis bəhsi üzrə məktəb kursunun məzmunu və təlim vəzifələri şagirdlərə öyrədildikdən sonra mövzu yekunlaşdırıla bilər Açar sözlər: Sintaksis ,sintaktik əlaqlələr, söz birləşmələri, cümlələr Annotasiya. Azərbaycan dilinin tədrisi prosesi hər zaman olduğu kimi müasir dövrümüzün də əsas məsələlərindən biridir. Bilik və bacarıqların şagirdlər tərəfindən Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 149 – mənimsədilməsində kurikulum təliminin əsas konsepsiyaları çərçivəsində müasir texnologiyalar əsasında dərslərin və tədris prosesinin gedişatina nail olmaq lazımdır.Bu məksədlə məqalədə məhz orta məktəblərdə sintaksisin təliminə məxsus olan predmetlərin öyrədilməsinə məxsus əsas müddəalar öz əksini tapmışdır. Bildiyimiz kimi dilimizin sintaktik quruluşunun təşəkkül tarixi çox qədimdir. Azərbaycan dilinin hazırkı sintaktik quruluşu ilə "Dədə Qorqud"un, daha qədim bayatı və xalq mahnılarımızın dil quruluşu arasında əsaslı fərq yoxdur. Lakin dilimizin sintaktik quruluşunun tədqiqi, öyrənilməsi o qədər də qədim deyildir. Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu uzun müddət məktəb qrammatikası həcmində öyrənilmişdir. Elmi sintaksis kursunun formalaşması bizə yaxın dövrün məhsuludur. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq meydana çıxan bir sıra dərsliklər, dərs vəsaiti, monoqrafiya və dissertasiyalar sintaktik quruluşun öyrənilməsinə səbəb olmuşdur. Bu sahədə Dəmirçizadə, M. Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Ə.Abdullayev, Z.Budaqova, N.Hacıyeva, Y. Seyidov, H.Bayramov, Z.Tağızadə. Ə. Cavadov. N.Abdullayeva, K. Vəliyev, K.Abdullayev kimi görkəmli alimlərinizin böyük xidmətləri vardır. Sintaksis morfologiyadan sonra tədris edilən ikinci böyük kursdur və bu kursla bütövlükdə qrammatika təliminə yekun vurulur. Azərbaycan dili tədrisi qarşısında duran didaktik vəzifələrin məqsədəuyğun olaraq həyata keçirilməsi sintaksis tədrisinin yüksək səviyyədə təşkilindən çox aslıdır.Azərbaycan dili sintaksisinin elmi-nəzəri və təlimi metodiki tərəfləri daim dilçi və metodistlərimizin tədqiqat predmeti olmuş, onun bütün məsələləri diqqət mərkəzində dayanmışdır. B.Çobanzadə, Dəmirçizadə, J.Cavadov. Abdullayev, M.Hüseynzadə, Y.Seyidov, A.Qurbanov, A.Abdullayev, M.Həsənov, B.Əhmədov, N.Abdullayev, Ə.Əhmədov, V.Qurbanov, K.Kərimov və başqaları sintaksisin problemləri ilə bağlı onlarla sanballı monoqrafiya va məqalələr çap etdirmişlər. Sintaksis tədrisindən ilk sistemlı məlumat A Abdullayevin "Orta məktəbdə Azərbaycan dili tədrisi metodikası" dərsliyində və daha sonra "Orta məktəbdə Azərbaycan dili tədrisi (II hissə)" kitabında verilmişdir. Burada sadə cümlənin tədrisi bölməsini Nazim Əhmədov, mürəkkəb cümlənin tədrisi bölməsini isə dosent Sabir Vahidov yazmışlar. 2002-ci ildə tərtib edilmiş sonuncu proqrama əsasən, sintaksis kursu VIII-IX siniflərdə tədris edilir. Ancaq ibtidai Siniflərdən etibarən sintaksisin ilkin elementlərindən söhbət açılır, dilçiliyin ayrı-ayrı bölmələrinin tədrisi də sintaksisin nəhənk daşı olan cümlələr vasitəsilə mənimsədilir. Sintaksis bəhsi üzrə əsaslı tədqiqat işi aparan Məmməd Həsənov sintaksis haqqında mülahizələrini Əfəndizadənin hələ 1974-cü ildə söylədiyi fikirləri ilə tamamlamaqda çox haqlıdır: «...sintaksis qrammatikanın yekunudur və özündə Azərbaycan dili məktəb kursu demək olar ki, bütün mətləblərini əhatə edir. Biz bilirik ki, dilin bir sıra vəzifələri vardır. Və ən mühüm vəzifələrindən biri şübhəsiz ki '' ünsiyyət vasitəsi olmasıdır'' (2; səh 323) . Dilin ünsiyyət vasitəsi olması üçün yalnız sözlər kifayət etmir, eyni zamanda sözlər cümlədə bitmiş fikir ifadə etməlidir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 150 – Sintaksis təlimini həyata keçirərkən bu kursun məzmununda bir sıra anlayışlar dayanır. Burada ən başlıcası cümlədə sözlərin əlaqəsi və söz birləşmələri, cümlə, cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri, baş və ikinci dərəcəli üzvlər, eyni zamanda həmcins üzvlü cümlələr , ara sözlər, xitablar, mürəkkəb cümlə anlayışları, mürəkkəb cümlənin növləri və yekunda tabesiz mürəkkəb cümlə, tabeli mürəkkəb cümlələr və onların növləri daxildir.Sintaksis tədrisi qarşısında bir sıra vəzifələr vardır. 1. İlk növbədə bu təlimlə bağlı olan anlayışları şüurlu şəkildə şagirdlərə mənimsətmək. 2. Sintaksis təlimi üzrə şagirdlərə lazım olan zəruri bacarıqların aşılanması. 3 .Sintaktik-üslubi normalara aid ən mühüm və vacib olan bacarıqların mənimsədilməsi 4. Sintaksis təlimi üzrə məktəb kurslarında qeyd olunan biliklərin sistemli şəkildə şagirdlərə çatdırılması. Bildirməliyik ki, sintaksis təlimi məktəblərdə tədris edilən zaman Azərbaycan dili təlimində yer alan digər bölmələrə ( Məs- morfologiya ) inteqrasiyalı şəkildə aparıla bilər. Çünki bu mövzunun digər bölmələrlə əlaqəsi zəruridir. Bunun səbəbini şagirdlərə ''bu əlaqə olmadan nə sintaksis kursunu şüurlu şəkildə anlamaq , nə də digər bölmələrə məxsus verilən məlumatları möhkəmkəndirmək mümkün deyildir'' cümləsini quraraq izah edə bilərik. Qeyd olunan fikirlə bağlı M.Həsənovun aşağıdakı sözləri vardır. ''Morfologiyanın tədrisi prosesində sintaksisə hazırlıq işləri aparmaq, eləcə də sintaktik materialları morfoloji biliklər əsasında izah etmək müəllimin arzusundan asılı deyil. Bu qrammatikanın bərabərhüquqlu hissələri arasındakı təbii əlaqədən, habelə təlimdə müvafiqlik prinsipi ilə bağlı olan əlverişlilik prinsipindən doğan ehtiyacdır'' ( 2 ; səh .328) Sintaksisin lazımı səviyyədə tədrisi sintaktik məfhumların mənimsədilməsilə birbaşa vəhdətdədir. Şagird burada sintaktik məfhum anlayışını elə dərk etməlidir ki, onların qrammatik formalarını seçməkdə çətinlik çəkməsin.Məsələn, əsas məfhum elə yaradılmalıdır ki, onlar bu məfhumların qrammatik məqsəd şagirdləri cümlədəki üzvləri, buradakı cümlə üzvü olmayan sözlərdən seçdirməkdən ibarət olmalıdır. Əgər şagird cümləni birləşmədən, sadə cümləni mürəkkəb cümlədən, tabesiz mürəkkəb cümləni tabeli mürəkkəb cümlədən, ismi və feli birləşmələrin ayn-ayrı növlərini bir-birindən dəqiq fərqləndirə bilirsə, məfhumun mənimsənildiyinə əmin olmaq olar. Eyni zamanda söz birləşməsi və söz, söz birləşməsi və cümlə münasibətləri aydınlaşdırılmalı, ismi və feli birləşmələrin mahiyyəti, onların arasındakı fərqli cəhətlər dəqiqləşdirilməlidir. İlk növbədə, sabit və sərbəst söz birləşmələri haqqında aşağı siniflərdə öyrədilmiş məlumatlar yada salınmalıdır. Müəllim tədris zamanı mürəkkəb söz, mürəkkəb adları da müqayisə müstəvisində saxlamağı unutmamalı, yeri gəldikcə praktik nümunələr əsasında onları söz birləşmələri ilə müqayisə etməlidir. Şagirdlər ismi feli birləşmələrin Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 151 – nələrlə ifadə olunduğunu, onların növlərini dəqiq bilməlidir ki. I nov təyini söz birləşməsinin tərəflərinin ayrı-ayrı sintaktik suala cavab verdiyini, əksər hallarda cümlənin ayrı-ayrı üzvləri ola bildiyini dərk etsin. I növdən fərqli olaraq II, III növ təyini söz birləşmələrinin isə bütövlükdə bir cümlə üzvü kimi vahid sintaktik suala cavab verdiyini praktik olaraq başa düşsün. Qeyd olunanlar əsasında tədris edəcəyim dərs nümunəsinə nəzər salaq. Dərs icmalı Mövzu: Sintaksis haqqında ümumi məlumat Standart: 4.1.2, 2.1.1 Məqsəd : Şagirdlərin sintaksis haqqında biliklərini daha da inkişaf etdirmək və söz birləşmələri haqqında bilikləri möhkəmləndirmək Təlim forması : Kiçik qruplarla iş Təlim üsulları : Əqli hücum,müsahibə,müzakirə İnteqrasiya : Ədəbiyyat Təchizat: Azərbaycan dili dərsliyi , iş vərəqləri , əyani vəsait Dərsin gedişi Motivasiya . Əvvəlcə, mövzu ilə bağlı dərsin ilk mərhələsi olan motivasiya mərhələsində şeir nümunəsindən istifadə edirəm Sürmə çəksin gözlərinə, qaşına, Gündə yüz yol mən dolanım başına. Zakirtək yanmağa eşq ataşına, Cürəti var isə, pərvanə gəlsin ! ( 4 ; səh 165 ) Daha sonra şagirdlərə tədqiqat sualı verirəm: M:-Şagirdlər,nümunədə fərqləndirdiyim sözlər nə hesab olunur? Ş:-Nümunədə fərqləndirilmiş sözlər söz birləşmələridir. M:-Nümunədə 2ci və 3cü misrada fərqləndirilən sözlər hansı söz birləşmələridir? Ş:-Bu nümunədə dolanım başına 3cü növ təyini söz birləşməsi, eşq ataşına isə 2ci növ təyini söz birləşməsidir. Tədqiqat sualı verildikdən sonra şagirdlərə sintaktik əlaqələr, eyni zamanda söz birləşmələriylə bağlı bəzi nəzəri məlumatlar verirəm. Xüsusilə də sintaksisdə öyrənilən məsələlər və tabeli, tabesiz mürəkkəb cümlələr haqqında nəzəri məlumatları şagirdlərə bildirir, daha sonra dərslikdə olan nəzəri məlumatları mənimsədirəm. Tədqiqatın aparılması . Bu mərhələdə şagirdləri sinifdəki saya görə qruplara bölürəm və qrup liderini təyin edirəm. Bundan sonra qruplara əvvəlcədən hazırladığım iş vərəqləri təqdim edirəm və onlar sintaktik əlaqələr və növləri haqqında məlumatları qeyd edirlər. 'Atlılardan biri Əhmədin yanında qaldı, qalanlar qabağa keçdilər ' cümləsində hansı cümlə üzvləri söz birləşməsi ilə ifadə olunmuşdur? Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 152 – A ) mübtəda, tamamlıq B ) mübtəda, təyin C ) zərflik, xəbər D ) zərflik, tamamlıq E ) mübtəda, zərflik Hansı birləşmədə yanaşma əlaqəsi var? A ) şəhərdən qayıdanda B ) külək səsi C ) dəniz havası D ) ədəbiyyat kitabı E ) sehrli nağıl Hansı cümlədə tabesizlik əlaqəsi var? A ) Stəkanı ovcunda sıxıb, kirpiklərini endirib onun burdan getməyini gözləyirdi. B ) Bəlkə, onları tanımadığı üçün gözlərini döyürdü. C ) Səməd onu yaxşı qarşılamadığını görsə də, özünü o yerə qoymadı D ) O, çoxdan çıxıb getmişdi. E ) Vaqif düz dörd aydır ki, bu görüşü gözləyirdi. ' Şübhəsiz ki , Lalə ağıllı və gözəl qızdır' cümləsində hansı söz digər sözlərlə sintaktik əlaqəyə girmir? A) Lalə B) gözəl C) şübhəsiz ki D) ağıllı E) qızdır Məlumatın mübadiləsi və müzakirəsi. Dərsin bu mərhələsində şagirdlər tapşırıqları və iş vərəqlərini təqdim edirlər, daha sonra yoxlayıb qiymətləndirirəm. Bütün bunlardan sonra şagirdlərə suallarla müraciətlər edirəm və müzakirələr aparırıq . Sintaktik əlaqə nəyə deyilir? Sintaktik əlaqənin hansı növləri var? Söz birləşməsi dedikdə nə başa düşürsünüz? Sözlər arasındakı qrammatik bağlılıq hansı terminlə ifadə olunur? Nəticə. Şagirdlər ilkin məlumatları dəqiqləşdirir və nəzəri biliklərlə yanaşı müzakirə apararaq yeni biliklər əldə edirlər. Ev tapşırıqı. Şagirdlərə mətnlərdən söz birləşmələri nümunələri seçməyi eyni zamanda sintaktik əlaqələrə bağlı bədii əsərlərdən 5 nümunə yazmalarını söyləyirəm. Qiymətləndirmə . Hər bir şagirdin cavablarına uyğun qiymətləndirmə meyarlarından istifadə edərək qiymətləndirirəm. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 153 – Bildiyimiz kimi, iki və daha artıq müstəqil sözün məna və qrammatik cəhətdən birləşməsinə söz birləşməsi deyilir. Müstəqil söz dedikdə əsas nitq hissələri nəzərdə tutulur. Köməkçi nitq hissələri söz birləşməsi yarada bilmir. Köməkçi nitq hissələrindən qoşmalar, bağlayıcılar, ədatlar söz birləşmələrinin tərkibində iştirak edə bilər, amma söz birləşməsinin tərəfi ola bilməz. Köməkçi fellər də (etmak, eləmək, olmaq) söz birləşməsinin müstəqil tərəfi ola bilməz. Söz birləşmələrinə aid nümunələr- həyatın mənası, insan arzusu, daha çox çalışarkən , əlləri qanlı, təbiəti qoruyarkən və s. Söz birləşmələri və cümlələri yaradan sözlər arasında iki cür əlaqə olur: 1) məna əlaqəsi; 2) sintaktik əlaqa. Sözlər bir-birinə həm məna, həm də sintaktik əlaqələnmə cəhətdən bağlanır. Söz birləşməsi və cümlədə sözlər arasındakı qrammatik bağlılıq sintaktik əlaqə adlanır. Sintaktik əlaqənin 2 növü var: 1) tabesizlik əlaqəsi; 2) tabelilik əlaqəsi. Göründüyü kimi, sintaksisdə yer alan bir sıra mühüm anlayışların müvəffəqiyyətinə nail olmaq üçün qeyd olunanlar əsasında şagirdlərdə söz birləşməsi və cümlədəki sözlər arasında sintaktik (qrammatik ) əlaqələri düzgün müəyyənləşdirməyi və onları növlərə ayırmağı, tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin mətnlərdən seçilməsi, onların növlərinim mənimsədilməsi kimi bacarıqlar aşılanmalıdır. Sintaksis təlimi orta məktəblərdə həm məzmun genişliyi baxımından, həm də bir qədər digər mövzulara nisbətən şagirdlər tərəfindən çətin qavranıldığı üçün tədrisin bu istiqamətdə aparılması labüddür. Ədəbiyyat 1. Ə. Abdullayev. Y.Seyidov. A.Həsənov 'Müasir Azərbaycan dili sintaksis' 3-cü nəşr Bakı 2007 2. H.B. Balıyev. A.H. Balıyev ' Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası' 3. Q.Ş. Kazımov. ' Azərbaycan dili sintaksis' 3-cü nəşr Bakı 2007 4. Q.B. Zakir ' Seçilmiş əsərləri ' Bakı 2005 Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 154 – ГУСЕЙНОВ ШАМСИ РЕЗЮМЕ ОБЩИЕ ВОПРОСЫ, СВЯЗАННЫЕ С ОБУЧЕНИЕМ СИНТАКСИСУ В СРЕДНИХ ШКОЛАХ В средней школе важно соблюдение субординации при обучении подчинительным связям, синтаксическим связям, предложениям. Предложения азербайджанского языка богаты структурой. В связи с этим процесс обучения синтаксическим связям является важным этапом. Потому что именно вопросы отношений между предложениями, словами являются объектом непосредственного исследования синтаксиса. При обучении синтаксису в средних школах большая часть работы ложится на учителя. Учитель должен использовать современные методы работы при преподавании раздела, а с литературой - продолжать процесс на примерах художественных произведений. Потому что преподавание таким образом шире на азербайджанском языке, чем по другим предметам. Обучение синтаксису формирует у учащихся ряд умений и навыков. В результате правильного восприятия синтаксических связей, слов, словосочетаний у учащихся могут сформироваться привычки построения правильного предложения. Наш язык позволяет нам по-разному комбинировать и использовать различные типы предложений (простые, сложные) для выражения более сложных и многогранных идей.Учитель не должен забывать в процессе обучения держать в плоскости сравнения и сложное слово, составные имена, а также, кстати, сравнивать их со словосочетаниями на основе практических примеров. При этом велика роль знаний и навыков, которые будут даны по синтаксису, в усвоении норм литературного языка. Обучение синтаксису в общеобразовательных школах одновременно служит основой для обучения учащихся орфоэпическим, интонационным, пунктуационным и грамматическим стилевым нормам. В завершении обучения учащиеся уже задаются вопросом, каковы синтаксические отношения ? он отвечает на свой вопрос.Кроме того, он понимает синтаксические понятия.Потому что обучение синтаксису на должном уровне напрямую связано с усвоением синтаксических понятий. Также с обучением подразделения учащиеся овладевают понятиями придаточное и придаточное сложное предложение. На основании изложенного содержание школьного курса по синтаксису и учебные задачи после обучения студентов теме можно подвести итог Ключевые слова: синтаксис, синтаксические отношения, словосочетания, придложения Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 155 – HUSEYNOV SHAMSI GENERAL ISSUES OF TEACHING SYNTAX IN SECONDARY SCHOOLS SUMMARY In secondary schools, the teaching of coordination and subordination, syntactic relations, sentences is important. The sentences of the Azerbaijani language are rich in structure. In this regard, the process of teaching syntactic relations is an important stage. Because the relationship between sentences and words is a matter of direct syntax research. W hen teaching syntax in secondary schools, most of the work falls on the teacher. The teacher should use modern working methods when teaching the unit, and continue the process with examples of literature and art. Because teaching in this way is more extensive in the Azerbaijani language than in other subjects. Teaching syntax forms a number of skills in students. As a result of correct perception of syntactic connections, words and phrases, students will acquire the skills of correct sentence construction. Our language allows us to combine and use different types of sentences (simple, complex) in different ways to express more complex and multifaceted ideas. The teacher should not forget to keep complex words and compound nouns in the level of comparison during the teaching, and should compare them with word combinations on the basis of practical examples. At the same time, the role of syntax knowledge and skills in the mastering of literary language norms is great. Syntax training in secondary schools also plays a key role in teaching students orthoepic, intonation, punctuation and grammatical stylistic norms. At the end of the training, students already answer the question of what is a syntactic relationship. Also they understand syntactic concepts. Because the teaching of syntax at the required level is directly related to the acquisition of syntactic concepts. Also, with the teaching of the unit, students learn the concepts of coordinate and subordinate compound sentences. Based on the above, the topic can be finalized after the students are taught the content of the school course on syntax discussion and training tasks. Key words: Syntax, syntactic relationships, word combinations, sentences. Redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.02.2021. Çapa qəbul olunma tarixi: 05.03.2021 Rəyçi: Filologiya elmləri namizədi, dosent Ilahə Seyfullayeva tərəfindən çapa tövsiyə olunmuşdur Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 156 – VƏFA ABBASOVA ADNSU Bakı, Azadlıq 16 vafa.rzayeva.74@mail.ru “KOMMUNİKASİYA” VƏ “ÜNSİYYƏT” ANLAYIŞLARI XÜLASƏ Məqalə “kommunikasiya” və “ünsiyyət” terminlərinin müqayisəli təhlilinə həsr olunub. Ünsiyyət sözü ilə müqayisədə dilimizdə yeni fəallaşan kommunikasiya termininin müxtəlif mənalarda işlənməsi, bəzən ünsiyyətlə eyni, bəzən fərqli mənalar kəsb etməsi məqamlarına toxunulur. Azərbaycan ali məktəblərində bütün ixtisaslar üzrə tədris olunan “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” fənni 2020-2021-ci tədris ilindən “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” adı ilə tədris olunmağa başladı. Dəyişən yalnız fənnin adıdırmı? Təbii ki, xeyr. Fənnin adı ilə bərabər onun mahiyyəti, tədris olunan mövzular, ən başlıcası isə fənnin məqsəd və vəzifələrində də müəyyən yeniliklər özünü göstərir. Biz bu məqalədə yalnız fənnin adındakı “kommunikasiya” terminindən, eləcə də ünsiyyət anlayışından bəhs edəcəyik. Cünki yeni adla bağlı yaranan ilk sual məhz belə oldu: “Niyə işgüzar ünsiyyət yox, işgüzar kommunikasiya?” Məqalədə bütün bu suallara cavab axtarılır. Azərbaycan və əcnəbi alimlərin elmi fikirlərinə müraciət edilir. Açar sözlər: ünsiyyət, kommunikasiya, əlaqə, subyektiv, obyektiv, fənn, rabitə, mübadilə Azərbaycan ali məktəblərində bütün ixtisaslar üzrə tədris olunan “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” fənni 2020-2021-ci tədris ilindən “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” adı ilə tədris olunmağa başladı. Dəyişən yalnız fənnin adıdırmı? Təbii ki, xeyr. Fənnin adı ilə bərabər onun mahiyyəti, tədris olunan mövzular, ən başlıcası isə fənnin məqsəd və vəzifələrində də müəyyən yeniliklər özünü göstərir. Biz bu məqalədə yalnız fənnin adındakı “kommunikasiya” terminindən, eləcə də ünsiyyət anlayışından bəhs edəcəyik. Cünki yeni adla bağlı yaranan ilk sual məhz belə oldu: “Niyə işgüzar ünsiyyət yox, işgüzar kommunikasiya?” “Kommunikasiya” və “ünsiyyət” terminləri sinonimdirmi? Bütün hallarda bir- birini əvəz edə bilirmi? Yaxud “ünsiyyət” və “kommunikasiya” fərqli anlayışlardır? Bu suallara cavab vermək üçün, ilk növbədə bu terminlərin müxtəlif tipli lüğətlərdəki mənalarına diqqət yetirək: Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 157 – 1. Ünsiyyət (ər.) – 1) qarşılıqlı münasibət, əlaqə, yaxınlıq, ülfət; 2) əlaqə, rabitə, qarşılıqlı münasibət; 3) xoş münasibət, yaxınlıq, mehribançılıq (1. s. 428) 2. Ünsiyyət (dilç) - əlaqə, rabitə, kommunikasiya (2. s.234) 3. Ünsiyyət (ing. Socialty) – subyektlərin səciyyəvi qarşılıqlı münasibətlər üsulu, digər insanlarla qarşılıqlı əlaqədə insanın mövcudluq üsulu. Ünsiyyət vasitəsilə insanlar sosiallaşır, həyata bağlanır, dostluqlar qurur. (3. s. 199) “Kommunikasiya” termininə gəlincə, XX əsrdə çap edilmiş müxtəlif tipli lüğətlərdə ona rast gəlmək çətindir. Hətta AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 2011-ci ildə nəşr etdirdiyi dörd cildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” kimi iri həcmli əsərdə belə “kommunikasiya” sözü yoxdur. Bu termin daha çox internetdə onlayn formatda hazırlanmış lüğətlərdə izah edilir: 1. Kommunikasiya – 1) Əlaqə (nəqliyyat kommunikasiyası) və rabitə vasitələri. 2)İnformasiya mübadiləsi prosesi, rabitə əlaqəsi xətti 2. Dilarası kommunikasiya (ünsiyyət). 3. Nitq kommunikasiyası – 1) Ünsiyyətin şifahi forması. 2) Bu və ya digər üslubun çərçivəsində ünsiyyət. 3) Kütləvi çıxış. (6) (Göründüyü kimi, müxtəlif ədəbiyyatlarımızdan verilən nümunələr belə yuxarıdakı suallarımızı cavablamır.(4.) “Ünsiyyət” və “Kommunikasiya” terminlərinin ifadə etdiyi mənada eynilik və fərq məsələsi heç də əsassız deyil, çünki latın mənşəli “communication” sözü ingilis dilində bir neçə anlamda işlədilir: 1. Mesaj (fikir, məlumat, xəbər); 2. Yayım, yayılma; 3. Rabitə, əlaqə, kommunikasiya; Məhz bu baxımdan ümumilikdə kommunikasiya - münasibətlərin, biliklərin, düşüncələrin, hisslərin və davranışların "mənbədən" "hədəfə" köçürülməsi prosesidir. Bu mənbə və hədəflər müxtəlif ola bildiyi kimi, kommunikasiya prosesinin məqsəd və məzmunu da çoxplanlıdır. Məs, kommunikasiya prosesində məlumat bir şəxsdən və ya qrupdan digər şəxsə və ya qrupa ötürülə bilər, hər hansı subyekt və idarəedici orqan arasında kommunikativ mübadilə baş verə bilər və yaxud kommunikasiya prosesində müəyyən düşüncə və biliklərinizlə də bölüşə bilərsiniz. Bütün yuxarıda sadalananlar ünsiyyət prosesi deyilmi? Təbii ki, ünsiyyətdir, lakin professional səviyyədə ünsiyyətdir. Məlum olduğu kimi, cəmiyyət üzvləri arasında davamlı qarşılıqlı əlaqələr iki səviyyədə şərtlənir. Bunlardan biri daha çox cəmiyyət üçün nəzərdə tutulan sosial həyatdır, digəri isə insanın fərdi ehtiyaclarından irəli gələn şəxsi həyat. Sosial səviyyədə qurduğumuz əlaqələr, iştirakçısı olduğumuz ünsiyyət bizim iradəmizdən kənar formalaşır, daha doğrusu, istəyib- istəməməyimizdən asılı olmayaraq müəyyən qarşılıqlı əlaqələrin iştirakçısına çevrilirik. Bu səviyyədə münasibətlər zəminində sosial qaydalar yaradılır və bu qaydaların qorunması təmin edilir. Cəmiyyətin hər bir üzvü həm ishehlakçı, həm də istehsalçı olmaqla mövcud sistemin fəaliyyətinə öz töhfəsini verir. İkinci səviyyə isə Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 158 – bizim şəxsi həyatımızdır. Burada qərarları biz veririk, məsafəni biz təyin edirik. Bu səviyyədə ünsiyyətin yaranması insanın şəxsi seçimi əsasında müəyyənləşir. Göründüyü kimi, burada 2 fərqli yanaşma mövcuddur: obyektiv və subyektiv. Ünsiyyətin obyektiv sahəsi asılılıq, tabeçilik, əməkdaşlıq kimi real əlaqələrlə, subyektiv sahə isə iştirakçıların bir-biri ilə şəxsi münasibətlərində ifadə olunur. Kommunikasiya məhz obyektiv əlaqələr zamanı mübadilə prosesidir. Və ünsiyyətin digər 2 tərkib hissəsi olan qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı qavramanı tam mənada reallaşdıra bilmir. Kommunikasiyanın özünə gəlincə isə formal olaraq kommunikasiya prosesində iki tərəf iştirak edir: mənbə (informasiya ötürən) və alıcı (informasiya qəbul edən). Mənbə zehnində formalaşdırdığı mesajı müəyyən simvollardan (səslər, işarələr, jestlər və s.) istifadə edərək kodlayır və müvafiq kanallar (tellər, efir, kağız, telefon) vasitəsilə ötürür. Göndərilən mesajın məzmunu mənbə ilə alıcının münasibətindən asılıdır. Əgər mənbə alıcı ilə intellekt və peşəkarlıq, status cəhətdən eyni səviyyədədirsə, mesajı düşüncəsində tərtib etdiyi formada ötürür. Yox, əgər alıcının səviyyəsi fərqlidirsə, mesajın mətni adekvat qavrayış üçün redaktə edilməlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, müsbət, xoş məlumat asanlıqla mesaj şəklində formalaşdırılır və alıcı tərəfindən daha tez və rahatlıqla qəbul edilir. Mənfi məzmunlu məlumatı ötürmək, məzmunu formalaşdırmaq daha çətindir. İstənilən kommunikasiya prosesində əsas 4 element çıxış edir: mənbə, mesaj,kanal və alıcı. Yuxarıda da qeyd eydiyimiz kimi, kommunikativ və yaxud rabitə prosesinin baş tutması üçün ən azı iki tərəf olmalıdır: tələb olunan iki tərəfdən biri göndərən, yəni informasiya mənbəyidir, digər tərəf isə qəbuledicidir. Göndərən əvvəlcə fikrində göndərmək istədiyi mesajı yaradır və sonra bu fikri kodlaşdırır; yəni onu sözlərə, rəqəmlərə, və ya bədən dilinə çevirir. Ünsiyyətdə buna "simvollar yaratmaq" deyilir. Rəmzlər müəyyən kodlara çevrilir və rabitə kanalı vasitəsilə qəbulediciyə göndərilir. Kommunikasiya prosesinin sonunda alıcının mesajları qavraması və qiymətləndirməsi reallaşır . Qavrama, insanın ətrafda baş verənlərin fərqinə varması və onları zəka süzgəcindən keçirərək şərh etməsi prosesidir. Fərdin yaşadıqları, içində var olduğu ictimai və sosial həyatı, malik olduğu əxlaqi-mənəvi dəyərlər onun qavrama qabiliyyətinə təsir edən mühüm amillərdir. Məhz bu səbəblərdən eyni mesaj fərqli insanlar tərəfindən müxtəlif anlamlarda qavranılır. Qavrama prosesindəki bu fərqlər həm daxili, həm də xarici faktorların təsiri ilə yaranır. Xarici faktorlara kişini digərlərindən fərqləndirən şəxsi keyfiyyətlər, onun məşğulluq dərəcəsi, gündəlik həyatındakı hərəkətlilik, təkrarlar, yeniliklər və s. daxildir. Daxili faktorlar isə şəxsiyyət, ehtiyaclar, məqsədlər, motivasiya, inanclar, dəyərlər və münasibətlər, ümidlər, gözləntilər, arzu və istəklər, keçmiş təcrübə və vərdişlərdən ibarətdir. Filologiya məsələləri, № 2, 2021 – 159 – Beləliklə, mesajın tam qavranılması mənbənin və alıcının kifayət qədər bilik və bacarığa malik olmalarından çox asılıdır . Göndərən və alıcı simvollara eyni məna vermirsə, rabitə prosesi qüsurlu olacaq. Mesajın dərk olunması, anlaşılması da alıcının mənbəyə münasibətindən qaynaqlanır. Tədqiqatlar göstərir ki, eyni məlumat müxtəlif kateqoriyalarda fərqli formalarda qəbul edilir. 1. Müdir və iş yoldaşı 2. Dost, ya düşmən. 3. Yad, yaxud yaxın adam Beləliklə, kommunikasiya prosesinin effektivliyi hər iki tərəfin mesajın məzmununa münasibətindən asılıdır. Kommunikasiyanın ünsiyyətin tərkib hissəsi olması bir çox elmi ədəbiyyatlarda da öz əksini tapmışdır: “Müasir sosial psixologiyada ünsiyyətin üç mühüm tərəfi, aspekti qeyd olunur: 1) Ünsiyyət informasiya mübadiləsi kimi və yaxud ünsiyyətin kommunikativ tərəfi; 2) Ünsiyyət qarşılıqlı təsir prosesi kimi və ya ünsiyyətin interaktiv tərəfi; 3) Ünsiyyətin insanların bir-birini qavraması, anlaması kimi və yaxud ünsiyyətin perseptiv tərəfi”. (5 s. 16) A.A.Xələfov isə fərqli münasibət nümayiş etdirir: “Kommunikasiya məlumatın insandan-insana verilməsinə deyilir. İnsan mahiyyət etibarı ilə biri-digəri ilə ünsiyyətdə olan varlıqdır. Ünsiyyət insanın sosiuma daxil olması və orada fəaliyyət göstərməsi üçün mühüm vasitədir. Məhz buna görədir ki, insan həyatında arakəsilməz informasiya mübadiləsi, yeni vərdişlər, təcrübələr əldə etmək həyati zərurətdir. Ünsiyyətin məqsəd və məzmunundan asılı olaraq onun vəzifələri də müxtəlif ola bilər. Ünsiyyət həmişə hərəkətdə olan dinamik bir proses olduğundan Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|