Elm adamlari elm haqqinda professor Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında ÇAŞIOĞlu bakı 2010

Necə bir təhsil?

Təhsilin məqsədi nədir? İnsanın aid olduğu cəmiyyət üçün və özü üçün dəyər yarada biləcək səviyyəyə gətiril­mə­si. Təhsil eyni zamanda bir ölkənin, millətin keçmişi ilə gə­ləcəyi arasında bir körpü olma vəzifəsini üzərinə gö­tü­rür. Təhsil bir tərəfdən insani, mənəvi, mədəni dəyərlər ve­rir, insanın özünə inam hissini artırır, digər tərəfdən də ona elm və texniki qabiliyyətlər verir. Yoxsa təhsilin məq­sədi son qırx ildə bizdə olduğu kimi fərdi millətindən, dilindən, tarixindən, milli mədəniyyətindən qoparmaq, onu cəmiyyətə, adət-ənənəsinə, keçmişinə yadlaşdırmaq deyil­dir. Təhsilin məqsədi qərbləşmə də deyildir. Elm və texni­kada ən qabaqda yer almaqdır. Artıq elm və texnika Uzaq Şərqdədir. Ona görə indi biz bunun adına şərqləşməmi de­yəciyik? Türkiyə elm və texnika bəhanəsi ilə Qərb mis­sioner­liyi oyununa cəlb edilmişdir.

1. 
   Türk təhsil səviyyəsinin təhsil dili hər sahədə, hər sə­viy­yədə türkcə olmalıdır. Bu ifrat bir görüş və yaxud arzu deyil. Müstəmləkə ruhuna bürünməmiş hər ölkə­nin təhsil dili, öz rəsmi dilidir.
   
2. 
   Peşə sahəsinin tələblərinə uyğun olaraq müxtəlif xarici dillər, ayrıca xüsusi və sürətli metodlarla yaxşı öyrədil­mə­lidir. Bu problem hətta xüsusi yay kursları ilə də həll edilə bilər.
   
3. 
   Əzbərçi, şablonçu yox, araşdırıcı ruhda gənclər yetiş­ti­rilməlidir. Universitetlərdə həvəsləndirməyə yox, hə­qiqi mənada tədqiqata önəm verilməlidir. Bu tədqi­qat­lar xarici siyasətdə, iqtisadiyyatda, elm və texno­lo­gi­yada, tarixdə və istənilən digər sahələrdə dövlətə, hö­ku­mətə, orduya və millətə yol göstərməli və məlumat ver­məlidir. Universitet, dövlət və sənaye arasında sıx əlaqələr və həmrəylik qurulmalıdır. Bilik əldə etməkdə mən­liyindən vaz keçmədən alimlər hər cür beynəlxalq elm münasibətlərindən faydalanacaqlar.
   
4. 
   Gənclərimizin və onların valideynlərinin fikri zikri xa­rici ölkələrə getmək, xaricdə oxumaq və uşaqlarını xa­ricdə oxutmaq olmamalıdır. Bugünkü ən böyük uğur əldə edən biznesmenlərimiz təhsil dili o zaman tama­mi­­lə türkcə olan İstanbul Texniki Universitetində ye­ti­şiblər. Bizim nəsil orta məktəbdə oxuyanda ən çox arzu etdiyimiz şey bu universitetə qəbul oluna bilmək idi. İndi isə hamı təhsil üçün xarici ölkəyə getməyə, buna da gücü çatmasa, təhsil dili ingiliscə olduğu üçün Orta Doğu Texniki Universitetinə və ya Boğaziçi uni­ver­sitetinə girməyə çalışır. Gənclərin bir ildən artıq xa­rici dil üçün hazırlıq sinfi oxumaları da başqa öl­kə­lər­də rast gəlinməyən vaxt itkisidir. Bir il artıq oxumaq lazımdırsa hamı bu bir ili riyaziyyat oxusun. Bax, onda o biri dövlətlərdən də qabağa keçərik və bilik yığı­nın­dan ibarət tələbələr yetişdirmərik. Dövlətin və ayrı-ayrı şəxslərin xaricdə təhsilə sərf etdiyi valyutanın ümumi miqdarı müəyyənləşdirilməli və milyardlarla dollara ça­­tan bu imkanın heç olmasa bir hissəsi dərhal mövcud uni­versitetlərin sağlam və araşdırma ruhuna əsaslanan bir vəziyyətə gətirilməsinə ayrılmalıdır. Xarici ölkələrə isə ancaq ölkəmizin məqsəd və hədəfləri istiqamətində, diqqətlə seçilmiş sahələrdə, məsələn bizdə heç olma­yan fənlər üzrə aspirantlar və aspirantlıqdan sonra ixti­sas­laşmaq üçün şəxslər göndərilməlidir.
   
5. 
   İstər orta təhsildə, istərsə də ali təhsildə gənclərimiz həm Qərb, həm də Asiya mədəniyyəti, tarixi və fəlsə­fə­sini öyrənməlidirlər. Dekartı bilən lakin Qəzali haq­qın­da heç nə eşitməmiş bir türk gənci təsəvvür edilə bilməz.
   
6. 
   Bu universitetlərimizdə və tədqiqat institutlarımızda milli hədəflərə yönələn tədqiqatlar aparılmalı, mole­kul­­yar biologiya, kompüter və s. sahələrdə ciddi irəli­lə­yişlər əldə edilməlidir.
   
7. 
   Məktəblərdə və universitetlərdə türk dünyasını, müqa­yi­səli türk dillərini, türk ölkələrinin ədəbiyyatını, tari­xi­ni, ictimai strukturunu və coğrafiyasını əhatə edən dərs­lər tədris olunmalıdır. Yay aylarında şagird və tə­ləbələrin o ölkələrə səyahətləri təşkil olunmalı, tələbə və müəllim mübadiləsi aparılmalıdır.
   
8. 
   Təhsil sistemimiz vətənini, millətini və insanı sevən, tarixini, mədəniyyətini türk dilini yaxşı bilən, Asiyanı da tanıyan, istər Avropa dillərini, istərsə də ərəb, fars, ur­du, hind, yapon çin dili olsun, bir xarici dili seçəcəyi peşəyə görə kifayət dərəcədə bilən, öz mənliyini itir­mə­dən hər yerdən hər yeniliyi öyrənə biləcək, özü­nün və xalqının maddi və mənəvi rifahına töhfə verə bi­lə­cək, müəyyən bir qabiliyyət və bacarığa sahib olan in­san­lar yetişdirməlidir.
   

Gəlin bu səfərbərlikdə birlikdə iştirak edək.


Elm, elm siyasəti və universitetlər
Universitetin vəzifəsi təhsil və tədqiqatdır. Univer­si­tet­də təhsilə, yoxsa tədqiqata daha çox əhəmiyyət veril­mə­li­dir və hansına, nəyə görə daha çox əhəmiyyət verilmə­li­dir? Bu məsələ təkcə bizim ölkəmizdə yox, başqa ölkə­lər­də də tez-tez müzakirə mövzusu olur. Əslində isə təhsil və təd­qiqat bir-biri ilə sıx surətdə bağlı olmalı və bir-birini ta­mamlamalıdır. Çünki, ən yaxşı öyrənmə üsulu bir şeyi tət­biq edərək öyrənməkdir. Kimisə dinləyərək, dinlədiyin adam əllamə olsa belə, bir müəllimi dinləyərək çox şey öy­rənmək mümkün deyil. Müəllim sadəcə olaraq bəzi yollar göstərə bilər. Əsl öyrənmə isə bundan sonra, yəni in­sanın özünün yeni problemlər qoyması, problemdəki həll­edici məqamları görərək bu problem haqqında ağlını işlətməsi, problemləri həll edərək o məsələni mənim­sə­mə­si nəticəsində reallaşır. Bu, hələ tədqiqatın başlanğıcıdır. Tədqiqat aparmayan və başqasının tədqiqatına rəhbərlik et­məyən müəllimin nəticədə bir CD-dən fərqi qalmaz, özü­nü yeniləyə bilməz və həvəsi qalmaz. Müəllimdə hə­vəsin olması üçün yeni elmi yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məş­ğul olması, bu fəaliyyətin verdiyi həvəs və həyəcanı hiss et­məsi lazımdır ki, o həvəs və həyəcanı gənclərə də aşılaya bilsin.

Bu tədqiqat deyilən şey nədir? Biz indi tərəçiyə tərə sa­tacağıq. Tədqiqat... İndi hamı tədqiqatçıdır. Türkiyədə təd­qiqat 1962-ci ildən bəri TÜBİTAK qurulandan bəri apa­rılır. Kimlərsə aspirantura təhsili üçün və yaxud aspi­ran­turadan sonra bir tədqiqat üçün xarici bir ölkəyə gedir. Niyə gedir? Hansı mövzunu öyrənəcək? Qayıdıb Türki­yə­yə nə fayda verəcək? Bunu heç düşünən yoxdu. Təsadüfən hansı ölkəyə getməyə imkan tapsa ora gedir. Getdiyi yer haq­qında ona heç bir məlumat verilmir. Nə o ölkəni, nə də o ölkədə getdiyi yeri tanıyır. Getdiyi ixtisas sahəsindəki ən vacib alimləri və yaxud o sahədə faydalı araşdırmalar apa­ran tədqiqatçıları da tanımır. O universitetə gedir və orada kim onu yanına qəbul etsə onun yanında bir tədqiqata baş­layır. Yəni, başqasının tədqiqatında köməkçi kimi iştirak edir. Təsadüfən bir mövzuda bir-iki yazısı çıxır, bir nami­zəd­lik dərəcəsi alır və Türkiyəyə qayıdır. Qayıdıb Türkiyə uni­versitetlərində işə başlayanlar əvvəlcə giley-güzar edir­lər: biz burada necə araşdırma aparaq, o yoxdu, bu yox­du... yaxşı, niyə yoxdu? Əvvəla, onların etmək istədiyi şey xaricdə təsadüfən apardığı o tədqiqatın ardını Türkiyədə da­vam etdirmək cəhdidir. Yəni bu mövzu Türkiyədə nə üçün tədqiq ediləcək? Bu heç kimi maraqlandırmır. Nəticə etibarilə, geri dönənlərin bəziləri bir neçə il burada mü­qa­vimət göstərdikdən sonra ya yenidən xaricə qaçır, qaça bil­məyənlər isə bir müddət sonra buradakı sistemə uy­ğun­laşırlar. Əslində, həqiqətən də Türkiyə universitetlərində təd­qiqat aparmaq hər adamın işi deyil. Çünki, universitet müəllimlərindən soruşanda ki, neçə saat dərsin var? De­yirlər 40 saat. Deyəndə ki, bəs bu necə olur, heç orta mək­təb­də bu qədər dərs yoxdu. Deyirlər ki, nə etmək olar, do­lan­maq lazımdı, çox dərsə girəndə çox pul alırıq. Bəs təd­qiqat aparanların vəziyyəti necədir? Tədqiqat aparanlar üçün çox da həvəsləndirici amillər yoxdur. Belə çıxır ki, Tür­kiyədə əslində 70-cı illərdə bəzi universitetlərdə baş­la­mış araşdırma ənənəsi zəifləmiş və sanki, universitetlər bir liseyə çevrilmişdir. Buna baxmayaraq, daxilində elm sev­gi­sini hiss etmiş və hiss edən şəxslər olduğu üçün onlar fövqəlbəşəri bir səylə tədqiqat aparmağa davam edirlər. Mən də Yıldız Teknik Universitetində müxtəlif kafed­ra­lar­da belə insanlarla tanış oldum, çox məmnun oldum. Əs­lin­də onları təbrik etmək lazımdır. Çünki, xaricdə tam təchiz olunmuş bir laboratoriyada tədqiqat aparmaq normal bir hal olsa da, bizim ölkədəki bu şəraitdə belə dəyərli tədqi­qat­lar aparan insanları həqiqətən də təqdir etmək lazımdır.

Lakin tədqiqat təkcə haradasa nəşr olunmaq, elmlər dok­toru olmaq və s. üçün aparılmamalıdır. İndi dünyada tədqiq edilməli çox məsələ var. Bütün bəşəriyyət, dünya­nın bütün insanları yığılsa, hər bir fərd səfərbər olsa, bütün məsələləri tədqiq etməyə başlasalar və 100 il çalışsalar tə­biətin sirlərinin neçə faizini üzə çıxarda bilərlər? Heç bir öl­kənin gücü bütün problemləri tədqiq etməyə kifayət et­məz. Deməli, bu problemlərin içindən seçim etmək çox önəmlidir. Nələr araşdırılmalıdır? Nə üçün araşdırıl­ma­lı­dır? Buna görə də, hər bir ölkənin öz elm siyasəti, bir tədqiqat siyasəti var. Bu da hər şeydən təcrid olunmuş, müstəqil bir məsələ deyildir. Bu siyasət elm və texno­lo­gi­ya, tədqiqat siyasəti, təhsil siyasəti, iqtisadi siyasət və xa­rici siyasət bunlar hamısı bir-biri ilə sıx surətdə bağlı olan məsələlərdir. Bunların heç biri olmasa araşdırma siyasəti də olmaz. Soruşmaq lazımidir, 50 ildir Türkiyənin bir xa­rici siyasət konsepsiyası varmı? Türkiyənin xarici siyasəti Avropa və Amerikaya yalvarmaq­dan ibarətdir, başqa bir xa­rici siyasət görmək mümkün deyil. İqtisadi siyasət bu­ranı tamamilə bir bazar yerinə çevirmək­dən ibarət olub. Təəssüf ki, getdikcə bu belə olur. Yəni indi hər tərəf Mak Donalds və Pizza Hut ilə doludur. Xarici sərmayə budur­mu? Bununlamı dirçələcəyik? Qısacası, bu məsələlər ha­mı­sı bir-biri ilə bağlıdır, əlaqəlidir. Və belə bir şəraitdə araş­dırma aparanların işi həqiqətən də çətindir. La­kin çətin olmayan işin ləzzəti də olmaz. Asan işin nə ləzzəti olacaq? Xaricdən qayıdıb gəlib burada “o yoxdur, bu yoxdur” de­yərək şikayət edənlərə mən həmişə deyirəm ki, əsas odur ki, bu şəraitdə nəsə edək. Və nəsə edəndə də bunu nə üçün etdiyimizi düşünməliyik. Dövlətimiz bunu düşünə bilmirsə heç olmasa biz düşünək. Nə etmək olar, başqa çarəmiz yox­dur. Aparılan tədqiqatların bu ölkəyə bir faydası ol­ma­lıdır. Xarici ölkələrə beş min tələbə, aspirant və s. gön­də­ri­lir, milyardlarla dollar sərf edilir. Təhsil nazirliyi və müx­tə­lif qurumlar və şəxslər tərəfindən bu məqsədlə xaricə gön­dərilən valyutanın miqdarının nə qədər olduğu dəqiq bi­lin­mir. Lakin təxmini bir hesablama aparılsa bu miq­da­rın milyardlarla dollar olduğu ortaya çıxar və məlum olar ki, bu miqdar Türkiyədəki bütün universitetlərin toplam büdcəsin­dən çoxdur. Belə də təhsil sistemi olar? Bu təhsil sisteminin məqsədi nədir? Mən sizə əsl məqsədi deyim: Burada açıq şəkildə ifadə edilməyən bir məqsəd vardır ki, o da xaric­dəkilərin təfəkkürünə uyğun, türk dilindən çox ingilis dilini bilən, onu sevən, burada gəlib türk gənclərinə türk dilində yox, ingilis dilində dərs keçməkdən başqa ayrı bir bacarığı olmayan və öz mühitindən təcrid olunmuş insanlar yetişdirməkdir. Bu işdən Türkiyəyə xeyir gəlməz. Bəli, bizdə olmayan bilik və bacarıqları öyrənmək üçün xa­ricə müəyyən sayda insan göndərmək olar. Amma onlar, yaponların etdiyi kimi müəyyən məqsədlərlə və göndərilən hər kəsə müəyyən vəzifələr verərək, əsas bir siyasətin his­sələri kimi bir vəzifə ilə göndərilməli və o vəzifəni yerinə yetirmədən geri qayıtmamalıdırlar. Bizdə isə belə deyil. Təsadüfi adamlar gedir. Yeganə məqsəd onların qayıdıb bu­rada ingilis dilində dərs keçmələridir. Bu gün dünyada təh­sil dilini tamamilə ləğv edib, təhsili ingilis dilində ver­məyə çalışan ikinci bir ölkə tapmaq mümkün deyil. Müs­təmləkə ölkələrdə belə, yerli xalqın dili ilə təhsil vermək, öz dilini və mədəniyyətini inkişaf etdirmək səyləri və si­ya­səti günümüzdə olduqca art­mışdır. Lakin Türkiyədə və­ziy­yət tamam başqa cürdür. Tür­kiyə kimi kütləvi şəkildə mən­lik, şəxsiyyət və kimlik inti­harına təşəbbüs göstərən başqa bir cəmiyyət tapmaq müm­kün deyildir. Və təəssüf ki, millətimiz bunu ara-sıra bizim kimi Don Kixotlardan eşit­sə də hələ ki, vəziyyətin ciddiliyini hiss edə bilmir. Hara getdiyimizin fərqində deyilik.

Bu məsələlərdə gənc tədqiqatçıların üzərinə çox bö­yük vəzifələr düşür. Bəli, indi də, gələcəkdə də şəraitlə bağ­lı çox çətinliklər olacaq. Amma bu çətinliklər olmasa, bu işlərin də ləzzəti olmaz. Əslində belə çətin bir şəraitdə bu qədər problemlərlə məşğul olmaq bizim kimi insanlar və gənc tədqiqatçılar üçün böyük bir nemətdir. Hər şeyin oturuşduğu bir cəmiyyətdə çalışan insanlar, yəni gözəl iş­ləyən bir sistem içərisində normal vəzifələrini yerinə ye­tirən insanlar bu həyəcanı hiss edə bilməzlər və bu işdən xoşbəxtlik duya bilməzlər. Ona görə də, gəlin, bu cəmiy­yə­tə layiq savada malik olan, konstruktiv, problemləri özü qo­ya bilən, başqalarından cavab dilənməyən, məsləhət di­lənməyən təfəkkür sahiblərini yetişdirmək üçün səfərbər olaq.

Elm və dil^

Dil sosial həyatın ayrılmaz tərkib hissəsidir və onu ümumi ic­ti­­mai tərəqqidən kənarda təsəvvür edənlər, dilin inkişaf poten­sia­lı­nı yalnız onun öz hüdudları daxilində ax­taranlar, – yanılırlar. Dil əmə­li fəaliyyət prosesində ya­ran­mışdır və əmək bölgüsü nəti­cə­sin­də tarixən dilin özündə də daxili bölgü getmiş, adi danışıq dili zə­mi­nində profes­sional dil üslubları formalaşmağa başlamışdır. Bu üs­lublar, lazım gəldikdə müəyyən ixtisas sahəsinin tam spesifik dili olan simvolika sistemi ilə danışıq dili arasında körpü ro­lu­nu oy­na­yır. Məsələn, riyazi simvollarla ifadə olunmuş qa­nun müvafiq ter­minlər vasitəsilə danışıq dilində də ifadə oluna bilər. Lakin bu, artıq adi danışıq dili deyil, milli elmi dildir. Onun inkişafı bir tə­rəf­dən elmin regional inkişaf sə­viy­yəsi, digər tərəfdən də milli danışıq di­linin potensial im­kanları ilə müəyyən olunur. Elm inkişaf etdikcə da­ha çox nisbi müstəqillik qazanan elmi dil, dönüb adi danışıq dili ilə əks əlaqəyə girir, onun daha da zənginləşməsinə sə­bəb olur. Söz­lərin mənaları dəqiqləşir, incə mahiyyət və məz­mun fərqləri adi da­nışıqda da nəzərə alınır.

Milli dili zənginləşdirən, inkişaf etdirən ən mühüm pro­fes­sio­nal dil sahələrindən biri də, hec şübhəsiz, bədii dil­dir. Sözlər ob­raz­la­şır və bədii obrazlar sözə çevrilərək milli bədii dilin nisbi müs­tə­qil­liyini artırır. Bu sahədəki inkişaf da yenə əks əlaqə vasitəsilə adi danışıq dilində iz buraxır. Beləliklə, söz ehtiyatı bədii ifadələr və elmi ter­min­lər hesabına artır, dilə yeni üslub çalarları əlavə olunur.

Lakin biz dilimizin bu iki mühüm inkişaf mənbəyinə mü­na­si­bət­də açıq-aşkar ayrı-seçki­li­yə yol veririk. Nəinki, ümumiyyətlə Azər­baycan bədii dilinin, hətta ayrı-ayrı ya­zıçıların bədii dil xüsu­siy­yətlərinin öyrənilməsinə dair xü­­susi kitablar yazıldığı halda, Azər­baycan elmi dili təzə-təzə öyrənilir, milli fəlsəfi dilimiz isə hələ də müstəqil tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Be­lə vəziyyət Azər­bay­can dilinin ahəngdar inkişafına mane olur və habelə dilçilik el­minə qeyri-sağ­lam mənəvi iqlim gətirir. Əsl mü­tə­xəssislər tərə­fin­dən araşdırılmamış belə "xam sahə"nin ol­ma­sı bəzən elm və fəl­sə­­fə­dən baş çıxarmayan və elmi tədqiqat səriştəsi olmayan adam­lar tə­rə­fin­dən sui-istifadə olunur. Nə qədər ki, bu sahənin həqiqi elmi təd­qiqinə baş­lanmamışdır, nə qə­dər ki, ciddi daxili rəqa­bət yox­dur, dil­çi­likdəki bu boşluq, "ağ ləkə" diletantlar tərə­fin­dən mə­ha­rət­lə istifadə ediləcək, hətta onlara dilçiliyin yeni sa­hə­lə­rinin pio­ner­ləri adı veriləcəkdir. Hal­buki, bu problem də yal­nız dil­çilik prob­lemi deyil. Bizcə, alimlərimiz, milli elmi-fəlsəfi fik­rin bü­tün təəs­sübkeşləri bu mühüm sahəyə xüsusi diqqət yetirməlidirlər.

Xüsusi diqqət, lap elə ilk yaxınlaşmada, bizi etiraf edilməsi ağır olan iki faktla qarşılaş­dı­racaqdır. Biri budur ki, elmi-fəlsəfi di­li­mizin xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün təd­qiqat ob­yek­ti, orijinal material yox dərəcəsindədir. Çox nadir və cüzi misallar tapmaq olar ki, hər hansı ye­ni elmi ideya, nəzəriyyə həyata vəsiqəni bizim dildə almış olsun. Orijinal fəlsəfi tədqiqatlar da həmçinin.

Deməli, Azərbaycan elmi-fəlsəfi dilini öyrənmək is­təyən təd­qi­­qatçılar əslində nə isə baş­qa bir şey – özgə dil­lər­də yaranmış elmi bi­liklərin bizim dilə tərcüməsinin xü­su­siyyətlərini öy­rən­miş olur­lar. Milli elmi və fəlsəfi dilin təfəkkürlə üzvi vəhdətdə inkişaf et­mə­mə­si, dilimizin bu is­ti­qamətdə inkişafının ləngiməsi, ümumən milli ədəbi di­lin strukturuna təsir göstərir, onun da­­xili ahəngi pozulur. Bü­tün xalqların milli ədəbi dili adi danışıq dili zəminində bə­dii, fəlsəfi və el­mi üslubun, habelə digər professional dil üslublarının (mə­sələn, idarə dili, konkret təsərrüfat sa­­hə­lə­ri ilə bağlı ixtisas dil­lə­ri və s.) təsiri ilə formalaşır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili isə da­ha çox dərəcədə bədii dilə ar­xa­landığından və məhz bu istiqamətdə "düz yola" çıx­dı­ğından, hələ də özünə cığır aça bilməyən elmi dilə bir növ yuxarıdan aşağı baxır, onu yaxına buraxmır. Ar­tıq bir­tə­rəf­li surətdə formalaşmış olan ədəbi dilimizin özünümü­da­fiə ins­tink­ti işə düşmüş və vax­tında bu sistemə daxil ola bilməmiş pro­fes­sional dillərə, dil üslublarına ögey müna­sibət yaranmışdır.

Elmi dil, idarə dili və s. nisbi müstəqillik səviy­yəsi­nə qalxa bil­mədiyindən, öz təsir imkanlarına görə bədii dil­lə rəqabət apara bil­mir. Nəticədə dil üçün olduqca zi­yan­lı bir proses başlanır. Ha­zır­kı səviyyəsindən müştəbeh olan ədəbi dil özünün gələcək in­ki­şa­fı üçün təminat verə biləcək professional dillərin nisbi müstəqilliyini əlindən alır, müxtəlif daxili dil üslubları arasında rəqabət itir, ya­ran­mış yeknəsəklik sonrakı inkişaf üçün maneəyə çevrilir.

Son vaxtlar mətbuatımızda Azərbaycan dilinin tə­miz­­liyini mü­ha­fizə uğrunda mübarizə meyli güclənmişdir. Bu, əlbəttə, gözəl məq­sədə xidmət edən təşəbbüsdür. La­kin hər bir təşəbbüs o zaman həqi­qətən faydalı olur ki, möh­­kəm elmi təmələ malik olsun. Əv­və­la, "dil" anlayı­şı­nın özünü məhdud mənada başa düşmək, onu yal­nız da­nı­şıq dili və ya ədəbi dillə eyniləşdirmək və onun "təmiz­li­yi­ni" qorumaq üçün qərarlaşmış mətbuat "norma"larına isti­nad et­mək düzgün deyil. Dil nə isə mütləq sabit bir şey ol­mayıb, cə­miy­yə­tin bütün sahələrinin, o cümlədən də el­min, texnikanın tərəq­qi­si­ni özündə əks etdirən, həyatla daim ayaqlaşmalı olan dinamik pro­ses­dir. Təfəkkürün in­ki­şafı dilin inkişafından kənarda mümkün deyil. Belə ol­duğu halda dilin qorunmasını, onun saflığı uğrunda müba­ri­zəni necə başa düşmək lazımdır?

Bəzən bəsit vətənpərvərlik mövqeyindən çıxış edən bir sıra ədəbiyyatçılar, jurnalistlər di­limizə kənar sözlərin daxil olması və bunun yolverilməzliyi haqqında böyük təş­vişlə danışır, mət­buatda belə sözlərin işlənməsinə yol ver­mə­məyə çağırırlar. "Qlobus" sözü çoxdan dilimizə da­xil ol­duğu halda, "qlobal" sözünə müqavimət gös­tərilir. "Sivi­li­zasiya", "informasiya", "eko­lo­­giya", "kibernetika", "sub­yekt", "obyekt" sözlərini işlətmək pislənir, onların Azər­bay­can di­­­lin­­­də qarşılığı axtarılır. "Riyaziyyat", "mənə­viy­yat", "mə­də­niy­yət" və s. bu kimi terminlər də dil­çi alim­lərimizi narahat edir, on­la­rı azərbaycanlaşdırmaq, dilimizi ərəb-fars mənşəli söz­lər­dən tə­miz­lə­mək üçün yollar axtarılır. Məhz belə bir meylin nəticəsidir ki, son vaxtlar di­limizdə "söz yaradıcılığına" alüdəçilik baş alıb gedir, ar­tıq qərarlaşmış ifadə və terminlərin əvəzinə on­la­rın mə­na­sını dəqiq ifadə etməyən və ya hələ ki, ancaq tapmaca kimi səslənən sözlər işlədilir. Mə­sələn, mətbuatda "dəlil", "isbat", "təxəyyül", "təh­lil" sözlərinin əvəzinə "tutarqa", "doğrult­ma", "qurama", "açıq­la­ma" kimi sözlərin işlən­mə­si dilimizə heç də aydınlıq gətir­mir. "Struk­tu­ru"– "qu­ru­luş", "sferanı" – "sahə", "elementi" – "ünsür", "bü­rokra­ti­ya­nı" – "sü­rün­dürməçilik" ki­mi tərcümə edənlər əslində el­­mi mənanın xeyli dərəcədə təhrif olunduğu­nu nəzərdən qa­­çı­rır­lar. Hət­ta "material" və "ideal" sözlərinin "maddi" və "mənəvi" ki­mi tərcü­mə­si də ilk baxışda uğur­lu görün­mə­sinə baxmayaraq, fəl­sə­fi dilə xeyli dolaşıqlıq gətirir, çün­­ki rus dilindəki "ve­shest­ven­­noe" və "duxovnoe" ter­min­­ləri də eyni sözlərlə tərcümə olunur. Bəzi ki­tab­­larda "sin­tez"in "tər­kib" kimi işlənməsinə isə heç cür bəraət qa­zan­dırıla bilməz, çünki bu söz əslində tamam baş­qa mə­nanı ifadə edir. Belə misallardan çox gətirmək olar. Məq­səd isə diq­qə­ti ancaq buna yö­nəltməkdir ki, beynəlxalq miq­­yasda qəbul olunmuş elmi ter­minləri nə­yin bahasına olursa-ol­sun tərcümə etməkdənsə, di­li­mizi onların hesabı­na zənginləşdirmək və di­lin dəqiq ifadə im­ka­­nı­nı artırmaq daha məqsədəuyğundur. Xüsusən, elmi dilimizin mü­hüm tər­kib hissəsini təşkil edən ərəb mənşəli sözlərə qıs­qanc­lıq­la yanaşmağa heç bir əsas yoxdur.

Çünki neçə əsrlər ərzində İslam Şərqində elmin in­kişafında və ərəb elmi-fəlsəfi dilinin formalaşmasında həm­vətənlərimizin də rolu az olmamışdır və bu sözlər bi­zim milli elmi yaradıcılıq ənənələrimiz və təfəkkür mədə­niy­yətimizlə sıx surətdə bağlıdır.

Əlbəttə, ədəbiyyatçı təəccüblənə bilər ki, görəsən niyə istəni­lən obrazın sözlə ifadəsinə imkan verən zəngin Azərbaycan dili alim­lərimizə azlıq edir? Bəlkə yazıçı­ları­mız, şairlərimiz milli dia­lekt­lərdən, şivələrdən istifadə et­mək­lə öz milli bədii dilimizi daha da inkişaf etdirdiyi ki­mi, başqa dillərdən söz almağa ehtiyac duy­ma­dığı kimi, alim­lərimiz də dilimizin geniş ehtiyatlarına müraciət et­sin­lər, axtarışlar aparsınlar, çətinlik çəksələr dilçilər, jur­na­list­lər kö­məyə gəlsin? Nəyə görə xüsusi elmi əsərlərdə iş­lədilən alınma söz­lər ədəbi dilə də keçir, bəziləri bu söz­ləri mətbuata, televiziyaya da gətirməkdən çə­kinmirlər?

Suallar, əlbəttə, məntiqi əsasdan məhrum deyil. La­kin bütün məsələ elm və bədii ədəbiyyatın fərqində, elmi di­lin spesifikasın­da­dır. Bu spesifika elmin ümumbəşəri xa­rak­terin­dən, vahid planetar ha­disə olmasından irəli gəlir.

Elm bütün dünya xalqlarının birgə səyi nəticəsində yaradılan vahid bütöv prosesdir. İngilislərin ayrı, ərəblərin ayrı, rusların ayrı elmi yoxdur. Eləcə də, müstəqil Azər­baycan elmi yoxdur. Elm hamı üçün ümumidir. Lakin onun yaradılmasında, inkişafında heç də hamı eyni rol oy­namamışdır. Müxtəlif dövrlərdə öz inkişaf səviyyəsin­dən asılı olaraq bu və ya digər xalqın, ölkənin, regionun elmə ver­diyi pay müxtəlif olmuşdur. Həm də böyük elm mə­bə­din­­də heç kimin xidməti unudulmamışdır. Müasir elmi bi­liyin məntiqi strukturuna və elmi dilin, terminlərin eti­ma­lo­giyasına nəzər salsaq, elmi yaradıcılıq yolunun tarixi, coğrafi və milli xəritəsini ayırd etmək çətin deyil. Yunan və latın mənşəli terminlər min illər keç­mə­sinə baxma­ya­raq, müasir elmi dilin əsasını təşkil edir ki, bu da antik elmin tarixi xidmətini düzgün əks etdirir. Orta əsrlərdə ərəb alimlərinin, islam mədəniyyətinin elmin inkişafına gös­­­tərdiyi bö­yük təsirin nəticəsidir ki, elmi dilin bey­nəl­miləl arsenalına bir sıra ərəb mənşəli terminlər daxil olmuş və bu gün də bütün dünya xalq­ları tərəfindən işlə­dil­məkdədir.

Biz beynəlmiləl elmi terminlərin əsasən saxlanması zərurə­tin­dən danışarkən, bunun heç də yalnız başqa xalq­ların elmin in­ki­şa­fı­na göstərdikləri xidmətə hörmət məna­sında başa dü­şül­mə­­sini is­tə­məzdik. Əlbəttə, bu da mühüm şərtdir. Lakin ən başlıcası odur ki, hər bir termin sa­də­­cə söz olmayıb bütöv nəzəri təlimdir, kon­sep­tual bir sistemin ifadəsidir. Termini əvəz etdi­yi­miz milli sözün isə heç şüb­hə­siz, öz ənənəvi məzmunu vardır. Bu məzmunun hə­min konseptual sis­­temlə üst-üstə düşməsi ehtimalı çox azdır. Ona gö­rə də, elmi dildə gəlişigözəl "tərcümələr" məz­mu­nun dəqiqliyinə xələl gətirir. Qondarma tərcümə elmi id­rakın adi şü­ur müstəvisinə kö­çü­rülməsinə uyğun gəlir. Bu isə könüllü surətdə elmdən uzaq­laşmaq, onu bə­sit­ləş­dir­mək və təhrif etmək olardı.

Əgər elmin gündəlik həyata getdikcə daha çox nüfuz etməsi sa­yəsində beynəlmiləl elmi ter­­minlər də elmi dil­dən danışıq dilinə ke­çirsə, kütləvi ədəbiyyata, mətbuata nü­fuz edirsə, bun­dan təşvişə düş­­mək lazım deyil. Bunu zəruri təbii proses kimi qəbul etmək la­zım­­­dır. Bey­nəl­mi­ləl elmi terminləri süni yolla tərcümə etmək, kə­nar­da oturub hazır elmi biliklərə milli don ge­yin­­dirmək iddiası istər-is­tə­məz vahid ümumbəşəri elm sistemindən imtina etməyə ekvivalentdir.

Biz beynəlmiləl elmi terminlərin əsasən saxlanması zərurə­tin­dən danışarkən bunun heç də yalnız başqa xalq­ların elmin inkişa­fında.... "Adət'', ''şəriət", "şahmat" və s. onlarca bu cür söz bir çox xalqların ədəbi dillərinə nə üçün tərcüməsiz daxil olub? Çünki sözlər eynilə saxlandıqda məna çalarını, həmin hadisənin tarixi spesifikliyini daha düz­gün əks etdirir, daha tutumlu olur, mənaca daha zəngin və daha konkret olur. Nə üçün biz istisna olunmaqla (doğurdanmı buna yalnız bizim dilin imkanları çatırdı?) az qala bütün dünya xalqları "perestroyka", "qlasnostğ" söz-lə­rini olduğu kimi işlətməyi üstün tutdular? Məhz həmin hadi­sə­lərin özünə­məxsusluğunu, spesifık rus təcrübəsi ol­du­ğunu nəzərə carpdırmaq üçün.

Avropalılar, ruslar artıq ədəbi dilə də sirayət edən "al­qo­ritm", "alqebra", "alkoqol", "kimya", "əlkimya", "neft", "benzol" söz­­lərinin qarşılığını niyə axtarmırlar? Çün­ki elmin tarixi, onun real inkişaf prosesi ilə elmi dil arasında sıx bir əlaqə vardır. Çünki sözlər elmi prosesin və ya tarixi təcrübələrin bətnindən dünyaya gəlir və onları dəyişəndə məna spesifikliyi itir.

Elmi dilin inkişafına mane olan ikinci əsas amil isə budur ki, jurnalist üslubu üçün düzəldilmiş dil qəliblərinin kortəbii surətdə elmi dilə tətbiq edilməsi dilin ifadə im­kan­larını süni surətdə məhdudlaşdırır, mürəkkəb məntiqi tə­fək­kür strukturlarının adek­vat ifadəsinə mane olur. Mü­rək­kəb cümlələrə və bir cümlədə, hətta bir abzasda eyni sözün bir neçə dəfə təkrar olunmasına qoyulan qadağanlar fikrin dəqiq ifadəsini çətinləşdirir. Forma "gözəlliyi" naminə məz­mun kobudlaşır, dəqiqliyini və incəliyini itirir.

Artıq "rəsmən" qərarlaşmış olan dil stereotiplərinə, məlumat­çı­lıq və «canlı təsvir» üslublarına hədsiz sədaqət göstərən dövri mət­buatımız "mühakimə" və "təhlil" üs­lublarını heç cür yaxına bu­rax­maq istəmir. Mətbuatın üzü­nü elmi terminlərə, elmi-fəlsəfi üs­luba və mürəkkəb cüm­lələrə bağlamaqla jurnalistlərimiz, na­şir­lə­ri­miz oxucu­larda elmi təfəkkürün, rasional düşüncənin inkişafına nə qə­dər zi­yan vurduqlarını, görünür, heç ağıllarına da gətirmirlər. Unu­­durlar ki, vahid üslub yaratmaq təşəbbüsü əslində fi­kir­lərin sol­ğunlaşmasma, rəngarəngliyin itməsinə səbəb olur. Unudurlar ki, hər müəllifə fikir azadlığı ilə yanaşı üs­lub azadlığı da verilməsə dil inkişaf edə bilməz. Əlbəttə, biz üslub plüralizminin dildə anarxiya kimi başa düşül­mə­sinin əleyhinəyik. Zira hər bir sahənin öz invariantları ol­duğu kimi, dilin də müəyyən prinsipləri, sabit qaydaları, in­variantları olmalıdır. Lakin bu ümumi prinsipləri kon­kret qəliblərlə əvəz etmək, mahiyyətləri qorumaq əvəzinə təza­hür­ləri mütləqləşdirmək mey­li ilə bağlıdır? İstər-is­təməz dilimizin əsl invariantlarının hələ də dəqiq müəy­yən­ləşdiril­mə­məsi ehtimalı ortaya çıxmırmı?

Elmi-fəlsəfi fikrin xalqdan, xalqın isə fəlsəfi tə-fəkkür və ra­sio­nal düşüncədən ayrı düş­mə­sinə aparan bu cür vəziyyətdən necə çıxmaq olar? Dar qəliblər, yersiz mü­hafizəkarlıq və qon­darma ter­min­lər hesabına dili inki­şaf etdirmək və bununla elmin, milli fəl­sə­fə­nin inkişafı üçün meydan açmaq olarmı? Əgər dil rasional idraka və ona müvafiq olan zəruri formalara bi­ga­nə qalırsa, elmi-fəlsəfi təfəkkürlə adi şüur arasında körpü salmaq, geniş xalq kütlələrinə mən­tiqi təfəkkür mədəniyyəti aşılamaq mümkündürmü? Xeyr. Əvvəlcə müəyyən səbəblər üzün­dən elmin geri qalması, milli fəlsəfi fikrin buxovlanması di­lin inkişaf ahəngini pozurdusa, ya­ran­­mış indiki vəziy-yət­də artıq ahəngi pozulmuş dil özü də elmi-fəlsəfi fik­rin inkişafına mane olan amillərdən birinə çevrilmişdir. Dilin məh­dudluğu təfəkkürə də çəpər cəkməyə başlamışdır.

Həm rusca, həm də Azərbaycanca sərbəst danışan adam üçün müəyyən bir mövqeni şərh etmək, məqalə yazmaq, elmi surətdə əsaslandırmaq görəsən hansı dildə asandır? Praktika göstərir ki, rus dilində. Niyə? Ona gö­rəmi ki, bizim dilimiz kasıb­dır? Xeyr. Ona görə ki, ruslar dil üçün dar-dar qəliblər düzəlt­mir­lər. Darvazanın ağzını gen açırlar və hətta alınma sözləri də cə­sa­rət­lə öz sözləri kimi işlədirlər. Ona görə ki, ruslar bütün fikirlər üçün eyni cümlə stereotipləri düzəltmirlər. Onlar bilirlər ki, əksinə, dil özünüqoruma instinktinin təsir dairəsin­dən kənara çıxa bil­mə­sə, onun həyati enerjisi azalır, rəqabət imkanları məh­dudlaşır. Bilirlər ki, öz qınına cəkilənlər məkhə məh­kumdurlar. Təbii inkişaf meylinə qarşı çıxaraq bir sözdə be­lə "güzəştə getmək" istəməyənlər bütövlükdə dilin möv­qeyinin zəifləməsinə səbəb olurlar.

Müasir dövrdə mütləq izolyasiya dil üçün ən təh­lükəli meyllərdən biridir. Dünyanın heç bir dili başqa dil­lər hesabına zənginləşmədən mədəniyyətin bütün sahələ­ri­ni dolğun surətdə əks etdirə bilməz. Çünki mədiəniyyət özü xalqların birgə səyi ilə inki­şaf edir. Müasir Avropa dillərinin və ya rus dilinin etimalogiyasına və hazırda hə­min dillərdə gedən proseslərə nəzər salsaq onların məhz başqa dillər hesabına, beynəlxalq terminlərin qəbul edil-mə­si sayəsində zənginləşdiyini görmək çətin deyildir. La-kin həmin dillər alınma üslub və sözləri üzvi surətdə vahid sistemə daxil etməyi, onları özününküləşdirməyi bacarır. Alınma sözləri tərcümə etmək yox, dil sisteminin özünü mürəkkəbləşdirmək üstün tutulur.

Deməli, başlıca vəzifə dilin genişlənməsinin, zəngin­ləşməsi­nin qar­şısını almaq deyil, bu zən­gin­ləşməni elmi əsaslarla təmin etmək, im­kan daxilində dilin özünəməxsus qanuna­uyğun­luq­larına riayət et­mək, onun spesifikasını nəzərə almaqdan ibarətdir. Lazım gəl­dik­­­də dildə ge­dən ye­ni prosesləri də əhatə etməklə onun struk­tu­ru­na, qa­nu­na­uyğunluqlarına yenidən bax­maq variantı istisna edilmə­mə­lidir.

Milli elmi dilin formalaşması və ədəbi dilin bey­nəl­miləl terminlər və elmi üslüb hesabına zən­ginləşməsi pro­se­sinə nəzarət etmək üçün təkcə müşavirələr, termi­no­lo­gi­ya komitələrinin ic­las­ları kifayət deyil. Bunun üçün həmin dildə elmi və fəlsəfi əsərlər yaradılmalıdır. Dilin gö­zəl­li­yi onun səslənmə xüsusiyyətləri və bədii ifadə imkanları ilə müəyyən olunduğu kimi, dilin tu­tu­mu da onun ifadə edə bildiyi fikrin dərinliyi və dəqiqliyi ilə müəyyən olunur. Tə­sadüfı deyil ki, Q.V.Hegel öz fəlsəfi əsərlərini həm də alman dilinin nailiyyəti və böyüklüyü kimi izan edir­di. Bə­li, Hegel fəlsəfəsinin yaranmasında yalnız alman təfək­kü­rü, onun fəlsəfi ənənələri deyil, həm də alman dilinin ver­diyi imkanlar müəyyən rol oynamışdır. Bir qədər sonra K.Marksın “Kapital”ı bu dilin böyük imkanlarmı daha bir səpgidə – siyasi iqtisad sahəsində də, nüma­yiş etdirdi. Q.V.Plexanovun, N.A.Berdyayevin, A.F.Losevin əsərləri rus dilinin də fəlsəfi təfəkkürü ifadə etmək potensialının necə bö­yük olduğunu göstərdi. Bu dilin həmin imkan sə­viyyəsinə yük­səl­məsi üçün, şübhəsiz ki, A.S.Puşkin, L.N.Tolstoy, F.M.Dostoyev­ski ənənələri kifayət deyildi. Bunun üçün həm də A.İ.Gertsen, N.Q.Cernışevski, V.Q. Belinski, V.S.Solovyov ənənələri lazım idi.

Bəs Azərbaycan dilinin elmi-fəlsəfi fikrin inki­şa­fın­da tarixən nə kimi rolu olub? Orta əsr­­lərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir də çox vaxt şeir qəlibinə salındığından, xüsusi elmi-fəlsəfı trak­­tatlar isə əsasən ərəb dilində yazıldığından Azərbaycan fəlsəfi dilinin formalaşması xeyli lən­­gimişdir. Lakin artıq XIX əsrdə uzaqgörən Azərbaycan mütəfək­kir­ləri bu problemə xüsusi əhə­­miyyət ve­rir­di­lər. Təsadüfi de­yil ki, Azərbaycan dilində fəlsəfi və elmi-tarixi əsər­lə­rin hələ təzə-təzə yazılmağa başladığı vaxtlarda M.F.Axundov bu dildə müvafiq üslubun qərarlaşması zə­­rurətindən və onun sə­ciyyəvi cəhətlərindən bəhs edən xüsusi əsər ("Tənqid risaləsi") yaz­mışdı.

Azərbaycan elmi və fəlsəfi dilinin nə vaxt, necə for­ma­laşması problemi çox ciddi problemdir və onun müs­tə­qil surətdə araş­dı­rıl­ma­sına böyük ehtiyac vardır. Lakin təəs­süf ki, bu sahədə xüsusi xid­mətləri olan M.F.Axun­do­vun haqqında cildlərlə əsərlər yazılsa da, onun məhz fəl-səfi dilimizin inkişafında rolu lazımınca işıqlan­dı­rılmamış, Azərbaycan fəlsəfi dilinin çox mühüm qaynaqlarından biri müstəqil tədqiqat obyektinə çevril­məmişdir. Bəlkə bu onun­la əla­qədardır ki, sonralar milli dildə oricinal fəlsəfi əsərlər yara­dıl­ması prosesi davam etdirilmə­miş, stalinizm fəlsəfi dilin milli tə­fək­kür tərzi ilə birləşməsinə mane ol­muşdur. Nəticədə, sxemə salın­mış fəl­səfə, hansı dildə ya­zıl­masından asılı olmayaraq, həmin dilin inkişafına heç bir təkan verə bilməmişdir.

Belə bir şəraitdə dilin inkişafına ancaq klassik fəlsəfi ədəbiy­ya­tın tərcüməsi müsbət təsir göstərə bilər. Lakin təəssüf ki, dünya elmi-fəlsəfi irsinin, hətta klassik Azər­baycan fəlsəfi fikrinin heç ən na­dir inciləri də hələ in­di­yə­dək dilimizə tərcümə olunmamışdır. Azər­baycan ədəbi di­li­nin pozulmaqda olan daxili ahəngini bərpa etmək üçün bu sahədə operativ tədbirlər görülməsinə böyük ehtiyac var­­dır. Həm də bu iş mühüm olduğu qədər də çətindir və onun yerinə yetirilməsi xüsusi dövlət qayğısı tələb edir. Bəs res­pub­li­kamızda bu istiqamətdə nə kimi addımlar atı­lıb? Təəssüflənməli hal­dır ki, belə bir şəraitdə res­pub­li­ka­mızda Azərbaycan dilinin in­ki­şafı və xalqın ümumi mə­dəni tərəqqisi naminə görülən tədbirlər ye­nə yalnız ədə­bi əlaqələrin, bədii tərcümənin daha mütəşəkkil təş­ki­linə yö­nəldilir, bu sahədə xüsusi Mərkəz yaradılır, elmi-fəlsəfi tər­­cümə problemi isə yenə də yaddan çıxır, diqqətdən ya­yınır və da­ha pis halda bədii tərcümənin əlavəsinə çevrilir. İnanmaq istər­dik ki, son illərdə res­publikamızda Azər­bay­can dilinə göstərilən diq­qət və qayğının birtərəfli mən­zərə­sini tamamlamaqla, onu ayrı­seç­kilikdən azad etmək üçün elmi-fəlsəfı dilimizin də inkişafı üçün xüsusi tədbirlər müəyyən ediləcəkdir. Və nəzərə alınacaqdır ki, bu prob­lem tam halda yalnız ümumiyyətlə elm və fəlsəfənin in­kişafı kontekstində həll edilə bilər.

Son vaxtlar dilin fəlsəfi məsələlərinə diqqət artmış və bəzi fəl­sə­fi cərəyanlar tərəfindən bütöv­lük­də fəlsəfənin dil problematikası çərçivəsinə salınması cəhdləri dünya fəl­­səfi fikrində geniş yayıl­mışdır. Lakin təəssüf ki, Azər­bay­can fəlsəfi fikri dünyada gedən proseslərlə nəinki ayaq­­laşa bilmir, hətta müasir təlimlərin vaxtında Azər­bay­can dilinə çevrilməsi və şərhi məsələsində də geri qalır.
Milli elmi-fəlsəfi dilimizin inkişafı üçün ilk növbədə azər­bay­canlı alimlərin və filo­­sof­la­rın oricinal tədqiqat nü­mu­nələrinə böyük eh­tiyac vardır. Necə ki, Dantenin, Şeks­pirin, Dray­ze­­rin, Tolstoyun Azər­baycan dilinə tərcü­mə­ləri milli bədii dilin inkişafındakı rolu baxımından M.F.Axun­dovun, C.Cabbarlının, M.S.Ordubadinin, Sə­məd Vurğu­nun orijinal bədii yaradıcı­lı­ğı ilə müqayisə oluna bil­məz, elə­cə də xarici dillərdə yazılmış elmi-fəlsəfi kitabların Azər­­bay­can dilinə tərcüməsinin dilin inkişafına təsiri bu dilin öz daxili po­ten­sialı hesabına meydana gə­lən, milli dil­lə milli təfəkkürün vəh­də­ti­nin ifadəsi olan orijinal təd­qi­qat əsərlərinin yerini verə bilməz.

Lakin bununla belə elmi-fəlsəfi dil bədii dildən fərq­li olaraq milli çərçivələr daxilində deyil, daha çox ümum­bəşəri elmi-fəlsəfi fikir prosesinin təsiri altında formalaşır. Fundamental elmi əsərlər təkcə müəllifin mən­sub olduğu mil­lətin yox, bütün bəşəriyyətin intellektual sər­və­tinə çev­rilir. Burada aparıcı olan ümumbəşəri elmi təfəkkürdür ki, o da ilk dəfə bu elmi yaradan xalqın dilində ifa­də olunur, həmin dilin qəlibinə salınır. Başqa xalqlar isə ori­ji­nal­da deyilmiş fikirləri ilkin dil qəlibindən çıxardaraq öz dil qə­lib­lə­rinə salmaq və müstəqil yaradıcılıqla yox, tərcümə ilə bağlı «baş sındırmaq» məcburiyyətində qalırlar.

Ancaq tərcümələr sayəsində inkişaf etmək istəyən dillər kə­nar təsirlərə məruz qalır, təbii inkişaf meyl­lə-rin­dən, immanent xü­su­siyyətlərindən uzaqlaşmış olur və nə­ti­cədə dildə özgələşmə pro­sesi gedir. Lakin əgər ancaq söz­lər yox, həm də elmi mətnin ümu­mi ruhu milli dilə çev­rilirsə və milli dilin potensialı buna imkan ve­rir­sə, – ancaq bu zaman dil özgələşmədən xilas ola bilər və milli el­mi dil üslubu formalaşmış olar. Bunun üçün isə əsas yük, ağırlıq mər­kəzi dilin üzərinə yox, elmi-fəlsəfi fikir prosesinin üzərinə düşməlidir.

Azərbaycanda nəinki dilçilər, heç fəlsəfəçilər də ümu­mi dil­çi­lik, dilin fəlsəfəsi sahəsində müa­sir tə­ləblər sə­viy­yəsində elmi təd­qi­qat aparmadığından, dilşünas­ları­mız bu sahədə dərslik ya­zarkən an­­caq rus mənbələrinə istinad etmək məcburiyyətində qalırlar. Lakin Rusiyada da dil­şünaslıq əsa­sən öz məcrasında inkişaf etdi­yin­dən müasir fəlsəfi tədqiqatlarla əlaqə ya­ra­dıl­ma­mışdır. Düzdür, «ümu­­mi dilçilik» məsələləri, «dilin mahiyyəti», «dil və nitq», «dil və tə­fək­kür» kimi problemlər əsa­sən fəlsəfi ədə­biy-ya­ta istinadla işıq­landırılır, lakin burada başlıca ola­raq klas­sik fəlsəfi irs nəzərə alı­­nır. Halbuki, XX əsrin ikinci yarısında dilin fəlsəfi məsələləri bi­la­­vasitə fəlsəfənin apa­rıcı tədqiqat isti­qa­mətlərindən birinə çev­ril­miş və bu tə­məldə tənqidi ra­sio­nalizm, analitik fəlsə­fə, linqvistik ana­liz, struk­turalizm, hermenevtika və s. təlimlər inkişaf tap­mış­dır. Lakin filosoflar bu prob­lem­lə dilçilik kontekstində deyil, məhz fəl­səfənin əsas mə­sə­lə­si kimi məşğul olduq­la­rından, gö­rü­nür, dilçi­lə­rin bu prosesə müdaxiləsi o qədər də asan de­yil. Hər halda dil­şü­nas­lığın rus dilli mən­bə­lə­rin­də bu baryer keçilmədiyindən, Azər­baycan dil­şü­nas­ların­dan bunu gözləmək sadəlövhlük olardı.

Azərbaycanda fəlsəfi fikrin də səviyyəsi ən azı yarım əsr geri qaldığından fəlsəfi fikirlə dilşünaslıq ara­sında müəyyən bir paritet əmələ gəlmişdir. Həm də etiraf etmək lazımdır ki, bu paritet hərdən bir pozulursa, onu yenə də fəlsəfəçilər yox, dilçilər pozur, çünki fəlsəfəçilər bu mövzuya daha az müraciət edirlər.

Azərbaycan dilinin müasir mərhələdəki inkişaf yolu milli-elmi fəlsəfi dil üslubunun formalaşmasından keçir.

ELM HAQQINDA ELM

• 
  Bilik və fəaliyyət
  
• 
  Söz, zəka, qüvvə, yoxsa iş-əməl?
  
• 
  Zehni bilklərdən elmə, əməli biliklərdən texnologiyaya tarixi keçid
  
• 
  Elm və onun inkişaf yolu
  
• 
  Texnika və texniki tərəqqi
  
• 
  Elmi-texniki tərəqqinin hüdudu varmı?
  
• 
  Elmi-texniki tərəqqi hara aparır?
  

Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilov (1952)

Fəlsəfə elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü

Səlahəddin Xəlilov: həyat və yaradıcılığından sətirlər

1952-ci ildə Borçalı mahalında, Sarvanda anadan olmuş­dur.
1966-1967-ci illərdə Gürcüstanda müxtəlif fənlər: fizi­ka, riya­ziy­yat, kimya və ədə­biy­yat üzrə keçirilən res­pub­lika olimpiadaları­nın hamısında qa­li­b olmuş ye­ganə məktəbli kimi Maa­rif nazirli­yi­nin xü­susi diplomuna layiq görül­müşdür.
1968-ci ildə orta məktəbi qızıl medalla bitirərək, BDU-nun fizika fakültəsinə daxil olmuşdur.
1971-ci ildə Lenin təqaüdünə layiq görülmüşdür.
1972-ci ildə BDU nəzdində “Respublika Gənc fiziklər mək­­təbi”ni yaratmış və iki il ona rəhbərlik et­miş, prof. Xudu Məmmədov, prof. Hüseyn Çən­­dirli və s. tanınmış alimlərlə birlikdə bu mək­təbdə dərs demişdir.
1973-cü ildə tələbə ikən BDU-nun Elmi Əsərlərində nəşr etdirdiyi məqa­lə­də “istiqamətlənmiş inkişaf” , “istiqamətlənmiş zaman” və “təcilli tərəqqi” kons­ep­siya­sını irəli sür­müş­dür.
1973-cü ildə BDU-nun fizika fakültəsini fərqlənmə diplo­mu ilə bitirmiş, təyinat üzrə universitetin mo-lekulyar fizika kafedrasında sax­lanmış, aspi­ran­turaya isə fəlsəfə ixtisası üzrə qəbul olun­muşdur.
1974-1976-cı illərdə çap etdirdiyi məqalələrdə və na­mi­zəd­­lik dissertasiyasında Xudu Məm­­mə­dovla paralel surətdə ölkəmizdə elm­şü­naslığın əsa­sını qoymuşdur.
1976-cı ildə “Elmi-texniki tərəqqinin sistem-struktur təh­lili” mövzusunda namizədlik işi müdafiə edə­rək fəlsəfə elmləri namizədi dərə­cə­sini al­mış­dır.
1981-ci ildə ADPU-da “Fəlsəfə, elm və həyat” klubunu

yaratmışdır.

1987-ci ildə “Elmi-texniki tərəqqi: problemlər, perspektiv­lər” adlı kitabına görə Ümumittifaq Bilik Cə­miy­yətinin mükafatına layiq görülmüşdür.
1988-ci ildə Azərbaycan Gənc Cəmiyyətşünaslar Birliyi­nin sədri seçilmişdir.
1990-cı ildə “Elmi-texniki tərəqqinin məntiqi-qnoseoloji tədqiqi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, ADPU-nun fəlsəfə kafedrası­nın professoru və müdiri vəzifəsinə seçilmiş­dir.
1991-ci ildə Azərbaycanda özəl təhsil sisteminin əsasını qoy­muş, ilk ingilisdilli özəl gim­na­­­ziyanı, hu­ma­nitar liseyi və ilk özəl uni­ver­sitetlərdən biri olan Azərbaycan Univer­si­tetini təsis et­mişdir.
1992-ci ildə Yusif Məmmədəliyev adına mükafata layiq gö­rülmüşdür.
1994-cü ildə Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzinin əsasını qoy­muş və indiyə qədər ona rəhbərlik edir.
1996-cı ildən Beynəlxalq Rektorlar Şurasında Azərbayca­nı təmsil edir.
1997-ci ildə “İpək Yolu” beynəlxalq elmi və ictimai-siyasi jurnalını təsis et­miş və 2005-ci ilə qədər onun baş redaktoru olmuşdur.
1998-ci ildə “İstedadlar Klubu”nu təsis etmiş və Respubli­ka­nın istedadlı gənc alim və tələbələri üçün el­mi-intellektual mühit yaratmışdır.
1999-cu ildə Beynəlxalq “Who is who?” ensiklopediya­sı­na daxil edilmişdir.
2000-2005-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məc­li­si­nin deputatı olmuşdur.
2002-ci ildə Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının (AFSEA) İdarə Heyətinin sədri seçilmişdir.
2003-cü ildən “Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər” jurnalının baş redaktorudur.
2004-cü ildə Oksford Universitetində “3-cü minillikdə təhsilin perspektivləri” mövzusunda plan-layihə hazırlamaq üçün müəyyən edilmiş “dünyanın 40 görkəmli təhsil eksperti” sırasına daxil edilmişdir.
2006-cı ildən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının Rəyasət He­yə­tinin üzvüdür.
2007-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvüdür.
2009-cu ildən AMEA-nın Fəlsəfə, Politologiya və Sosio­lo­­giya elmləri üzrə Problem Şurasının səd­ri­dir.
Prof.Dr. S.Xəlilov həmçinin İSESKO-nun İslam Dünyası Universitet­lə­ri Federasiyasının təmsilçisi, Ameri­ka Fəlsəfə Cəmiyyə­ti­nin, Avropa Təhsil Şurasının, Avropa Elm Fəlsəfəsi Təş­ki­la­tının, bir sıra xarici öl­kə Akademi­yalarının üzvü, ABŞ-da təsis olunmuş “Şərq-Qərb: fəlsə­fələr arasında kör­pü” bey­nəlxalq təşkila­tının həmsədridir.
Azərbaycanda və xarici ölkələrdə 37 kitabı və 400-dən çox elmi məqaləsi nəşr olunmuşdur. Dəfələrlə ölkəmi­zi Dünya fəlsəfə konqreslərində, Beynəlxalq Metafizika konqreslərində, Elmin tarixi, məntiqi və metodologiyası üzrə beynəlxalq forumlarda təmsil etmişdir.
Əsas elmi tədqiqat istiqamətləri: elmşünaslıq, idrak nəzəriyyəsi, Şərq və Qərb siviliza­si­­yaları, fəlsəfi kompa­ra­ti­vistika, Əbu Turxan fəlsəfəsi, fenomenologiya.

S. Xəlilov. ELMI-TEXNIKİ TƏRƏQQİ:

BU GÜN VƏ SABAH ^*


Giriş
Təqdim olunan əsərdə məqsəd elm və texnikanın tə­rəq­qisi sahəsində baş verən mühüm dəyişikliklərin və nisbi müstəqil elmi-texniki fəaliyyət sahəsinin formalaş­ma­sı hadisəsinin vahid, bütöv mənzərəsini yaratmaqdır ki, bu da elmi-texniki tərəqqinin müxtəlif konkret aspektlərdə öyrənilməsindən alınan nəticələrin sistemli tədqiqat meto­du əsasında nəzərdən keçirilməsini tələb edir.

Müasir sistem nəzəriyyəsi baxımından hər bir bütöv hadisə müəyyən bir sistemin inkişaf prosesini və ya bu prosesin müəyyən şərtlərlə sərhədlənən məhdud hissəsini əks etdirir. Buna müvafiq olaraq, elmi tərəqqi "elm" siste­mi­nin, texniki tərəqqi "texnika" sisteminin, elmi-texniki tə­rəqqi isə "elm-texnika" sisteminin formalaşması və in­ki­şafı prosesinə uyğun gəlir.

Ayrıca "elm" və "texnika" sistemləri ilə yanaşı "elm-texnika" sisteminin formalaşması yeni keyfiyyətli hadi­sə­dir və onun "elm" və "texnika" sistemləri ilə olan qarşılıqlı əlaqəsi və ümumi cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi müasir dövrdə elmi-nəzəri fikir qarşısında duran ən aktual prob­lem­lərdən biridir.
Texniki tərəqqinin müəyyən mərhələsində elm və tex­nika arasındakı qarşılıqlı təsir, əlaqə elə nizamlı və mün­təzəm bir formaya düşmüşdür ki, bu əlaqənin qaydalı surətdə tənzim olunması üçün yeni bir sosial sistemə eh­ti­yac doğmuşdur. "Elm-texnika" sistemindən və elmi-tex­ni­ki tərəqqidən də məhz bu vaxtdan (XIX əsrin axırları) baş­la­yaraq danışmaq mümkündür. Lakin elmi-texniki tərəqqi artıq formalaşmış bütöv bir hadisə kimi nisbətən son dövr­lərə aid olsa da, onun kökləri çox qədimdir.

Elmin mənşəyi onun hələ bir sosial sistem kimi for­ma­laşmadığı qədim dövrlərdə, b.e.ə. III-I minilliklərdə əv­vəlcə Şərqdə, sonra isə Yunanıstanda əldə olunmuş bi­lik­lərdə axtarıldığı kimi, elmi-texniki tərəqqinin mənşəyi də məhz həmin dövrlərdə məlum biliklərin tətbiqi ilə bağlı olan ilkin fəaliyyətdə axtarılmalıdır.

Bu problem çox az tədqiq olunmuş, fəlsəfi ədəbiy­yat­da demək olar ki, öz əksini tapmamışdır. Elmi-texniki tə­rəqqinin bütöv elmi konsepsiyasının indiyədək yaradıl­ma­masının səbəblərindən biri də, bizcə, budur. Yaranmış boşluğu müəyyən dərəcədə aradan qaldırmaq və sonrakı tədqiqat üçün təbii-tarixi zəmin hazırlamaq üçün elmi-tex­niki tərəqqinin mənşəyi, bilik və fəaliyyətin dialek­ti­kası, tarixi inkişaf prosesində onlar arasında münasibətlərin də­yişilməsi qanunauyğunluqları tədqiq olunmalıdır. Elm və texnika bir sistem kimi formalaşarkən onlar arasında olan əlaqələrin mürəkkəbləşməsi də məhz bilik və fəaliyyətin il­kin münasibətlərinin qanunauyğun davamı kimi nəzərdən keçirilir.

Hazırda zehni əmək sahəsində çalışan işçilərin bö­yük bir qismini elmi-texniki işçilər təşkil edirlər. Elmi iş­çi­lərdən fərqli olaraq elmi-texniki işçilərin əsas funksiyası yeni bilik əldə etməkdən deyil, əldə edilmiş bilikləri tətbiq et­məkdən, başqa sözlə texnikada özgələşdirməkdən iba­rət­dir. Deməli, qlobal aspektdə götürüldükdə elmi-texniki iş el­­mi işin davamıdır, onun istifadə oluna bilməsi üçün zə­ruri mərhələdir.

Elmi-texniki fəaliyyətin təşkili və idarə olunması müasir dövrün ciddi problemlərindən biridir və istehsalın proq­nozu və planlaşdırılması ilə sıx surətdə əlaqədardır. Müasir inkişaf mərhələsində nəinki təkcə istehsalın, elmi-tex­niki fəaliyyətin özünün də uzun dövr üçün plan­laşdırıl­ması problemi ortaya çıxır. Elmi-texniki fəaliyyətin dəqiq elmi əsaslar üzrə planlaşdırılması üçün isə ilk növbədə ümu­miyyətlə "elm-texnika" sisteminin mövcud vəziyyəti, onun tarixi inkişaf yolu, quruluşundakı spesifik cəhətlər və yaxın gələcək üçün perspektivləri müəyyənləşdirilmiş ol­ma­lıdır. Bununla əlaqədar olaraq "elm-texnika" sisteminin strukturunu və tərkib elementlərini müəyyənləşdirmək la­zım gəlir.

Elmi-texniki tərəqqinin öyrənilməsi üçün ilk növ­bə­də "elm-texnika" sisteminin təhlil edilməsi tamamilə zə­ru­ri bir tələbdir. İndiyə qədər elmi-texniki tərəqqinin həqiqi əhatə dairəsinin müəyyənləşdirilməməsi, onun elmi-tex­ni­ki inqilabla müxtəlif hadisələr kimi qarşı-qarşıya qoyul­ma­sı elm ilə texnika arasındakı əlaqənin, "elm-texnika" sis­te­minin lazımınca tədqiq olunmaması nəticəsidir. Elmi-tex­ni­ki tərəqqinin əsil mahiyyəti yalnız ona "elm-texnika" sis­teminin əmələ gəlməsi və inkişafı prosesi kimi baxarkən ay­dınlaşdırıla bilər.

Məlumdur ki, müasir dövrdə elmi-texniki inqilabın ma­­hiyyətinin tədqiqinə geniş yer verilir və müxtəlif müəl­lif­lər bu məsələyə müxtəlif mövqelərdən yanaşırlar. Bu möv­qelərdən hər biri elmi-texniki inqilabın müəyyən bir cə­hətini əks etdirsə də, onu bütövlükdə izah edə bilmir və birtərəfli xarakter daşıyır. Bu cür birtərəfli yanaşmalara və müx­təlif müəlliflərin mövqeləri arasındakı uyğunsuzluğa səbəb ümumiyyətlə elmin, texnikanın və elmi-texniki tə­rəq­qi hadisəsinin sistemli öyrənilməməsi, elmi-texniki tə­rəqqinin nisbi müstəqil elmi və texniki tərəqqi hadisələ­rin­dən fərqləndirilməməsidir.


Bilik və fəaliyyət
İnsanın mənəvi aləmini təşkil edən müxtəlif şüur for­maları içərisində ona ən çox yad olan bilikdir. Xüsu­sən, bilavasitə insanın özü ilə, öz fərdi həyatı və taleyi ilə bağlı olmayan biliklər. Əslində bilik dedikdə, insa­nın öz həya­tı­nın deyil, onu əhatə edən obyektiv gerçəkliyin inikası nə­zər­də tutulur. İnsanın öz fərdi həyatını əks etdirən, onun öz başına gələn hadisələrin inikası olan şüur forması artıq baş­qa anlayışla ifadə olunur – xa­tirə hesab edilir. Əlbəttə, bu fərqləndirmə yalnız insana doğma və ya yad olan hadi­sələrin fərqləndirilməsindən irəli gəlmir. Həm də təkcə ilə ümumi arasındakı fərqi ifadə edir. Belə ki, xatirə hafizədə biliklər şəklində deyil, təsəvvürlər şəklində saxlanır. İnsan öz başına gəlmiş hadisələri qavradığı, bilavasitə yaşadığı kimi də yadında saxlayır və ona görə də, xatirə həyatın ikinci – mənəvi mövcudluğudur, həm də maddi həyatdan fərqli olaraq zamanın dönməzliyi qanununa tabe olmayan və istənilən vaxt bərpa oluna bilən, yenidən baş verən bir mövcudluğudur. Xa­tirə “acı” və ya “şirin”, “solğun” və ya “al-əlvan” ola bi­lər, insanın vaxtilə keçirdiyi hissləri ye­ni­dən təkrar et­dirə bilər. Bilik isə cansız və neytraldır, in­sa­nın duyğu­ları ilə bilavasitə bağlı deyil və məhz bu mənada in­sana yaddır.

Bəs insanın öz həyatı ilə bağlı hadisələr fikirdə ümu­miləşdirilmirmi? Təsəvvürlər, hissi obrazlar müvafiq an­layışlarla birləşmirmi və bundan müvafiq biliklər ha­sil ol­murmu? Real mənəvi həyatda nə hissi obrazlar anlayış­lar-dan, nə də anlayışlar hissi obrazlardan tam təcrid olunur. Necə deyərlər, hissi və rasional həmişə vəhdətdə olur və bir-bi­rini tamamlayır. Lakin istər duyğu və təsəvvürlər, is­tər­sə də anlayış və mühakimələr müəyyən nisbi müs­tə­qil­li­yə ma­likdir və məhz bu müstəqillik sayəsində biz on­la­rı fərq­ləndirir, idrakın müxtəlif pillələri kimi qiymətlən­diri­rik. İnsanın şəxsi həyatını təşkil edən hadisələr iki qru­pa ayrıla bilər: birincisi, yalnız bir dəfə və ya çox na­dir hal­larda baş verən – unikal hadisələr, ikincisi, müntəzəm su­rət­də və şəraitdən asılı olaraq tez-tez baş ve­rən, təkrar­lanan hadisələr. İkincilərə habelə zahirən müxtəlif görün­mə­yinə baxmayaraq, bir sıra əsas əlamətlə­rinə görə üst-üs­tə düşən hadisələr də daxildir.

Əlbəttə, heç bir əlamətinə görə heç vaxt təkrarlan­ma­yan, tamamilə bənzərsiz hadisələr olmur. Lakin insan öz həyatında təkrarlanmayan, əsasən bənzərsiz olan unikal ha­disələri ikinci dərəcəli əlamətlərinə görə başqa hadisə­lərlə müqayisə etməyə ehtiyac duymur. Ona görə bu ha­di­sə­lə­rin hissi obrazları – xatirələr hansı isə əlamətlərin atıl­ma­sı, başqalarının isə ümumiləşdirilməsindən iba­rət olan id­raki əməliyyata məruz qalmır, öz hissi bütövlüyünü, kon­kretliyini saxlamış olur.

Təkrarlanan hadisələrin isə hər birini bütün konkret­liyi və təfərrüatı ilə yadda saxlamağa ehtiyac yoxdur və bu, mümkün də deyil. Çünki insan həyatının çox böyük qismi məhz təkrarlanan hadisələrdən təşkil olunur. Ona görə də, təfərrüat atılır, hissi obraz diqqətəlayiq olmayan əla­mət­lərdən azad olunur, təkrarlanan əsas əlamətlər isə ümu­mi­ləşdirilir – anlayışlar əmələ gəlir və hadisə anla­yış­lar sistemi ilə şərh olunur. Deməli, gündəlik həyatın zəruri tər­kib hissəsi olan təkrarlanan hadisələr bütöv hissi ob­raz­lar şəklində yadda saxlanılmır – xatirəyə çevrilmir. Ümu­mi­­­ləşmiş şəkildə, anlayışlar vasitəsilə hafizədə saxlanmış hadisələr, daha doğrusu, müəyyən qrup hadisələrin “can­sız­laşmış” sxemi, insanın hissi halına təsir etmir.

Anlayışlarla yalnız düşünmək olar, onlardan təsir­lən­­mək mümkün deyil.

İnsanın ixtisası, peşəkar fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, gündəlik zəruri ehtiyacdan irəli gələn və bütün adamlar üçün harada isə ümumi olan adi həyat hadisələrinin mə­nim­­sənilməsi “adi şüur” deyilən id­rak formasına uyğun­dur. Elmi idrak, bədii idrak və fəl­səfi təfəkkür kimi pro­fessional idrak formaları ilə ya­naşı adi şüur da gerçəkliyi dərk etməyin mühüm üsulların­dan biridir. Lakin onun bir mühüm keyfiyyət fərqi vardır. Adi şüur professional idrak sahəsi olmayıb bütün adamla­rın idraki fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Hər bir adamın nəinki fərdi həyatı və məişət fəaliyyəti, habelə istənilən sahədəki ixtisas fəaliyyəti istər-istəməz ilk növbədə adi şüura istinad edir.

Adi şüurun məhsulu olan biliklər çox vaxt adi bilik­lər adlandırılır. Bu biliklər insanların gündəlik prak­tik fəaliy­yətinin ümumiləşmiş inikası kimi yaranır və tarixən insanlarda ümumiləşdirmə qabiliyyətinin forma­laşması sa­yə­sində meydana çıxan ilk bilik növüdür. Yuxa­rıda qeyd etdiyimiz kimi, hissi obrazlarla düşünməkdən (məntiqə­qə­dərki təfəkkür), şüurun xatirə və hissi təxəyyül forma­sın­dan anlayışlarla düşünməyə, şüurun bilik forma­sına keçil­məsi ilk növbədə insanların gündəlik zəruri həyat fəaliy­yətini (əmək bölgüsünə məruz qalmayan fəa­liyyəti) əhatə edir. İlk anlayışlar hadisə və şeylərin məhz bu zəruri fəaliyyət zamanı ortaya çıxan əlamətlərinin ümu­miləşmiş fikri inikaslarından ibarət olur. Şeylər ara­sındakı əlaqələr anlayışlar arasındakı əlaqə kimi inikas edir və ilk biliklər yaranır. Hamı üçün ümumi olan zəruri həyat fəaliyyətini əks etdirdiyinə görə, “adi həyatın” inikası olduğuna görə bu biliklər də adi bilik­lər hesab edilir. Lakin insanların fəaliyyət dairəsi ge­nişləndikcə bu biliklər “adi bilik“ dairə­sindən kənara çıxır. İnsan-Təbiət münasibətlərinin ağırlıq mərkəzi getdikcə daha çox dərəcədə təbiət tərəfə meyl edir. Bu qar­şılıqlı təsir nəticəsində insan müntəzəm impuls alır və onun fəaliyyəti adi fərdi həyatın zəruri ehtiyacla­rın­dan kənara çıxır. “Adi bilik“ getdikcə daha çox dərəcədə adi­liyini itirir. Daha doğrusu, insan fəaliyyətinin bir növ özəyini təşkil edən adi biliklərlə yanaşı onun daha geniş miq­yasda fəaliyyətini təmin edən, nisbətən başqa xarak­terli biliklər yaranır. Bu biliklər insanın fərdi həyatı üçün bilavasitə lazım olmayıb cəmiyyətə xidmət edir. Həmin ada­mın özünə də artıq bilavasitə deyil, cəmiyyət vasitəsilə, cəmiyyətin bir üzvü kimi xidmət edir.

İnsan ilkin formalaşma dövründə əsasən özü üçün ya­­şamaqdan uzaqlaşaraq getdikcə daha çox dərəcədə cə­miy­yətin bir üzvünə çevrilir, şəxsiyyət kimi formalaşır. Bu­ dəyi­şiklik onun maddi fəaliyyətində təzahür etdiyi kimi, yi­yə­ləndiyi biliklərin xarakterində və miqyasında da tə­zahür edir.

İnsana onsuz da yad olan biliklər onun fərdi həyat dai­rə­sindən kənara çıxdığına görə daha da yadlaşır. Digər tərəfdən, bu biliklər onu daha çox cəmiyyətin bir üzvü edir, onu cəmiyyətlə daha möhkəm bağlayır. Nə qədər pa­radoksal görünsə də, insanın ictimai varlıq kimi, cə­miy­yətin bir üzvü kimi formalaşması və deməli, cəmiyyətin özü­nün əmələ gəlməsi məhz İnsan-Təbiət münasibət­ləri­nin genişlənməsi, insanın təbiətə daha çox nüfuz etməsi ilə bağlıdır.

Tarixən insan (onun ilk əcdadı) təbiətin ayrılmaz tər­kib hissəsi kimi mövcud olmuş, onun başqa hissələrindən prinsipial surətdə seçilməmişdir. Hələ həmin dövrdə in­sanın əcdadları sürü halında yaşamış, bir-biri ilə müəyyən qarşılıqlı əlaqədə olmuşlar. Lakin bu, təbiətin özünə xas olan bir hadisədir və insanın ictimai mahiyyə­tini burada axtarmaq düzgün olmazdı.

Təbii-tarixi inkişafın sonrakı pilləsində insanın özü­nü təbiətdən ayırması prosesi başlanır. Bu mərhələdə hələ şəxsiyyət yoxdur, biososial varlıq yoxdur, yalnız bio­loji varlıq var. Lakin bioloji təkamülün ən yüksək pillə­sində, ilk şüur komponentlərinin obyektiv gerçəkliyi məq­sədə­uy­ğun surətdə dəyişdirmək, gerçəkliyə məqsədli münasi­bət bəsləmək üçün artıq kifayət etdiyi vaxtda insanın for­ma­laşması prosesi başlanır və bu proses eyni zamanda in­sanın təbiətdən ayrılması və özünü ona qarşı qoyması pro­sesi ilə üst-üstə düşür.

Təbiətlə qarşılıqlı təsir prosesində, öz zəruri maddi ehtiyaclarını ödəmək naminə fəaliyyət göstərərkən insan əvvəlcə təbiəti özünün davamı kimi, sonrakı dövrdə isə özündən fərqli, əks tərəf kimi dərk etməyə başlayır. İnsan nə qədər ki, özünü təbiətdən ayıra bilmir, onun tə­biət haq­qındakı təsəvvürləri də hissi obraz və hissi tə­xəyyüllə məh­dudlaşır. İnsan-təbiət münasibətlərinin tari­xən ilkin inikasları olan bu hissi mənzərələr müəyyən di­namikaya malik olsa da, gerçəkliyi məhz olduğu kimi, obyek­tiv məz­mununa adekvat olaraq əks etdirmir. İnsan özü, onun xa­tirələri, təsadüflərlə bağlı olaraq hadisələrə verdiyi şərti mə­nalar, rəmzləşdirmə obyektiv məzmuna elə sirayət edir ki, obyektiv olanı subyektiv olandan ayırmaq hətta müa­sir intellektual səviyyədən yanaşdıqda belə, çox çətin olur. Özünü təbiətdən ayırmağı bacaran, anlayışlarla, məntiq qa­­nunlarına uyğun olaraq düşünən müasir insan üçün əcdadla­rın məntiqəqədərki sinkretik düşüncə tərzini duy­maq həqi­qətən çətindir. Duymaq çətindir, lakin başa düşmək olar. Zira məntiq (burada dialektik məntiq nəzərdə tu­tulur) açarı məntiqəqədərki qapılara da düşür.

Bizə çatan qədim xalq yaradıcılığı abidələrinin, ən çox mifologiyanın təhlili göstərir ki, obyektiv məzmunlu biliklərin əmələ gəlməsi, məntiqi düşüncə tərzi, uzun sü­rən keçid dövrünün məhsuludur. Keçid dövründə öz tale­yini, öz şəxsi hiss və arzularını, rəmzi mənaları real hadi­sə­lərin real obrazları ilə birləşdirmək meyli tədri­cən azalır. Hadisələr onlara geyindirilmiş bər-bəzəkli geyimlərdən azad edilir və onlar bütün çılpaqlığı ilə, sadə, nisbətən sö­nük, lakin öz rəngində görünür. Təbiət daha insanın da­vamı kimi götürülmür, müstəqillik əldə edir. İnsan özünü təbiətdən, təbiəti özündən ayırır. Mənəvi ilə maddinin get­dikcə daha aydın sezilən nisbi bölgüsü başlanır. İnsanların mənəvi aləmi durulduqca burada nə isə başqa bir şeyin deyil, məhz maddi aləmin ob­razının əks olunduğu ay­dın­laşır. Nə zaman ki, hissi obraz­lar hələ ümumiləşməmiş və anlayışlar şəklinə düşmə­mişdi, dünya insan nəzərində bir xaos idi. Anlayışların formalaşması dünyada mövcud olan qaydalılığı, ahəngi mənəvi aləmə köçürməyə imkan verir. İnsanın mənəvi aləmi durulduqca maddi dünya da onun gö­zündə Xaosdan Kos­mosa, müəyyən qayda üzrə “düzül­müş” sistemə çevrilir.

İnsanın təbiəti özündən ayırması, obyektiv gerçək­li­yi yalnız şəxsi ehtiyacları baxımından deyil, ümumiyyətlə in­sanın, insanların, cəmiyyətin ehtiyacları baxımından öy­rənməsi, əldə olunan “şəxssiz” biliklərin hamı üçün ümumi olan məntiqi formalara salınması və sözlərlə ifadə olun­­ması – bütün bunlar bioloji varlıqdan biososial var­lı­ğın, şəxsiyyətin yaranması yolunda ciddi addımlar idi. An­layışların əmələ gəlməsi ilə sıx bağlı surətdə nitqin ya­ranması və onun insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi çı­xış etməsi – insanın ictimai varlıq kimi formalaşma­sına cid­di təkan verir. İnsan-təbiət münasibətlərindən cəmiy­yət-təbiət münasibətlərinə keçid sinkretik təfəkkür­dən mən­tiqi təfəkkürə keçidlə həmahəng surətdə baş verir. Be­lə ki, insan həm də təbiətin bir hissəsi olduğu üçün tə­biətə münasibətdə bəzən özünü ondan ayırdığı halda, bəzən də ayırmır; sinkretiklik – fərdiliklə ümumiliyin, hissi­liklə mən­­tiqiliyin, emosionallıqla rasionallığın, obraz­ılıqla praqmatikliyin vəhdəti, bəzən qaydasız, xaotik bir­liyi də buradan irəli gəlir. Cəmiyyət isə insanların bio­loji varlığını əhatə etmir və təbiətin bir hissəsi kimi deyil, onunla pa-ralel surətdə mövcud olan və buna görə də yeri gəldikdə onunla qarşılaşdırıla bilən, onunla əks­lik təşkil edən müs­təqil tərəf kimi çıxış edir. Ona görə də cəmiyyətin bir üzvü kimi, sosial bir varlıq kimi, şəx­siyyət kimi insanın şüuru təbiəti insandan kənarda, “insansızlaşdırılmış” halda, həqi­qətdə (burada ancaq elmi həqiqət nəzərdə tutulur) olduğu kimi əks etdirir. Biliklərin ta­rixi də bu vaxtdan başlanır.

İnsanların fəaliyyət dairəsi genişləndikcə biliklə­rin əhatə dairəsi də genişlənmiş olur. Müxtəlif fəa­liyyət sa­hə­lərinə uyğun olaraq müxtəlif bilik sahələri yara­nır. İnsan­ların hamısı üçün ümumi və zəruri olan maddi fəaliyyətin nəticəsi kimi əmələ gələn adi biliklər və ya məişət bilik­ləri, heç şübhəsiz, bilik sahələri içərisində tarixən ən qə­dimidir. Sonrakı bilik sahələri insanlar arasında əmək böl­gü­sü sayəsində əmələ gəlir və heç də bütün adamlara de­yil, fəaliyyət sahəsindən asılı olaraq yalnız müəyyən qrup adamlara mənsub olur. Biliklərin bu ilk for­malaşma döv­rün­də əmək bölgüsü və ixtisaslaşma yalnız maddi fəaliy­yət sahələrini əhatə edir; bu dövrdə bilik əldə edil­məsi hə­lə müstəqil bir məqsədə çevrilmir və yalnız məq­sədəuyğun maddi fəaliyyətin zəruri tərkib hissəsi kimi çı­xış edir. Bi­liklər hələ məxsusiləşməmiş, idrakın müstə­qil obyektinə çevrilməmişdi.

Hələ eramızdan altı əsr əvvəl böyük Çin mütəfəkkiri Konfutsi dərk olunmuş və dərk olunmamış biliyi fərqlən­dirərək deyirdi: “Əsl bilik – bildiyin şeyi bildiyini, bil­mə­diyin şeyi isə bilmədiyini bilməkdir”. Müasir adam üçün az qala tavtologiya kimi görünən bu müdrik kəlam qədim dövrdə biliklərin çox vaxt qeyri-müstəqil şəkildə, maddi fəaliyyətə bağlı, onun əlavəsi kimi, asılı surətdə mövcud olduğunu, əsl bilik sahiblərinin isə biliyi fəaliyyətdən ayı­raraq müstəqil surətdə, “xalis” şəkildə mənimsədiyini gös­tərir. K. Marks və F. Engels şüurun formalaşmasında mad­di fəaliyyətin tarixən nə kimi bir rol oynadığını gös­tərərək yazırlar: ”İdeyaların, təsəvvürlərin və şüurun ha­sil edilmə­si əvvəlcə bilavasitə insanların maddi fəaliyyə­tinə və mad­di ünsiyyətinə, real həyat dilinə bağlıdır. Tə­səvvürlərin əmələ gəlməsi, təfəkkür, insanların mənəvi ünsiyyəti bu­ra­da onların maddi fəaliyyətinin hələ bilava­sitə məhsu­lu­dur”. “Maddi ünsiyyət”, “real həyat dili” de­dikdə heç də nitq nəzərdə tutulmur. Nə qədər ki, fikir fəa­liyyətdən ayrıl­mamışdı, nitq də hələ müstəqil surətdə möv­cud ola bil­məz­di. Lakin bu zaman fikrin, biliyin müstəqil­ləşməsi və nit­qin formalaşması üçün artıq real zəmin var idi. “İbtidai insan sürüsündəki” ünsiyyət müasir insanlar arasındakı ün­siyyətdən, intellektual ünsiyyətdən keyfiyyətcə fərqli olsa da, sonuncunun formalaşması üçün zəruri ta­rixi mərhələ idi.

K. Marksın dediyi kimi, insanlar fəaliyyətə heç də xa­rici aləmin predmetlərinə nəzəri münasibət bəsləməkdən başlamırlar. Hər bir heyvan kimi onlar da yemək, içmək və s. bu kimi tələbatdan başlayır, hansı isə münasibətdə “da­yanmayaraq” fəal təsir göstərirlər və bu təsir sayə­sində xarici aləmin predmetlərinə yiyələnərək öz ehti­yac­larını ödəyirlər. Bu prosesin təkrarlanması sayəsində bu pred­met­lərin insanların tələbatını ödəmək qabiliyyəti on­ların beynində həkk olunur”. Beləliklə, biliklərin əmələ gəlməsi insanların (onların ilk əcdadlarınının) öz tələ­batını ödəmək üçün xarici aləmə fəal maddi təsiri ilə bağlı idi. Lakin o dövrdə insan hələ özünün xarici aləmə münasibətini xarici aləmdən ayıra bilmirdi. İnsa­nın əldə etdiyi onun özünə bəl­li deyildi, ona yalnız qeyri-aşkar şə­kildə, təbiətə fəal tə­si­rinin tərkib hissəsi kimi mənsub idi. Necə ki, insan özü-nü təbiətdən, təbiəti özündən tam ayıra bilmirdi, onun bi-lik­ləri də bir şüur hadisəsi kimi maddi fəaliyyətdən tam ay­rılmamış, müstəqil şüur faktına çevrilməmişdi.

Bununla belə, bu dövrdə insanların fəaliyyəti yalnız maddi fəaliyyətlə məhdudlaşmırdı. İnsanların təbiətə təsiri artıq məqsədəuyğun təsirə keçirdi. Fərdi maddi tə­ləbatın ödə­nilməsinə yönəlmiş və “sınaq-səhv” metoduna əsas­la­nan ilkin fəaliyyət forması getdikcə daha çox dərə­cədə nə­ticəsi qabaqcadan məlum olan fəaliyyətlə əvəz olu­nurdu. Yüz min illər ərzində davam edən bu proses əslində əmə­yin formalaşması və təkmilləşməsi prosesi idi. Lakin in­sanların şüurlu maddi fəaliyyəti hələ şüurun maddi fəaliy­yətdən ayrılmasına, müstəqil mövcudluğuna dəlalət et­mir; bu dövrdə şüur maddi fəaliyyətlə bağlı olmaqdan başqa, həm də əsasən bu fəaliyyətin özünü inikas etdirirdi. İnsa­nın maddi fəaliyyətindən kənarda, ondan asılı olma­dan möv­cud olan obyektiv gerçəklik hələ idrak obyektinə çev­­rilməmişdi. Zehni və fiziki əmək hələ tam ayrılma­mışdı.

Şüurun əmələ gəlməsi tarixi insanın bir insan kimi formalaşması tarixi ilə üst-üstə düşür və milyon illərlə ölçülür. Lakin, göründüyü kimi, bu müddət ərzində əsasən şüurun maddi fəaliyyətdən azad olması – müstəqilləşməsi pro­sesi getmişdir; onun nisbi müstəqillik tarixi isə qə­dim sivilizasiyaların yaranması dövründən başlanır və yalnız min illərlə ölçülür. Deməli, şüurun praktika ilə vəhdətdə möv­cudluğu tarixi onun nisbi müstəqillik tarixinə nəzərən müqayisə olunmaz dərəcədə qədimdir.

Mənəvi “xalis” şəkildə, nisbi müstəqil surətdə möv­cud olana qədər uzun müddət, milyon il tərtibində olan bir dövr ərzində maddi ilə qırılmaz əlaqədə, praktik fəaliyyə­tin tərkib hissəsi kimi mövcud olmuşdur. Ən başlıcası isə budur ki, bu vəhdət, əlaqəli mövcudluq tarixən artıq ke­çilmiş və sıradan çıxmış hadisə deyil. İnsan orqaniz­mində, beyinin struktur və funksiyalarında köklü iz burax­mış olan bu hadisə insanın həm bioloji, həm də sosial möv­cud­lu­ğunun mühüm şərtidir. Praktik fəaliyyətdən ayrıl­mış, əmək bölgüsü sayəsində özü müstəqil fəaliyyət sahəsinə çev­rilmiş aşkar şüur forması nəinki insanın maddi eh­ti­yac­la­rını ödəmir, hətta onun cəmiyyətin bir üzvü kimi fəaliy­yə­tini tam tənzim etmək üçün də kifayət deyil.

Qeyri-aşkar şüurun mühüm formalarından biri olan qeyri-şüurilik nəinki praktik fəaliyyətdə, müasir insanın mə­nəvi fəaliyyətində də təzahür edir.

Şüur çox zəngin və çoxcəhətli olduğundan onun ta­ri­xi inkişaf yolunun bütöv mənzərəsini yaratmaq çox çə­tin­dir. Bizi əsasən biliklərin genezisi maraqlandırır və şüurun yolunu da məhz biliyin məntiqi və tarixi strukturunu ay­dın­­laşdırmaq məqsədilə nəzərdən keçiririk. Həm də şüu­run bilavasitə mövcudluğunu, nisbi müstəqilliyini, bilik­dən kənarda başa düşmək mümkün deyil. Burada məhz dar mənada şüurun, fərdi praktikanın spesifikasından, sub­yektin xüsusiyyətlərindən azad olmuş, məzmunca obyek­tiv­ləşmiş və nisbi müstəqillik qazanmış şüurun mövcud­lu­ğun­dan söhbət gedir. İnsanın maddi fəaliyyəti ilə bila­vasitə bağlı olan, ondan ayrıla bilməyən şüur da bilik şək­lin­də mövcud ola bilməz. İnsanın şəxsi həyatı ilə, emo­sional-psixoloji vəziyyəti ilə bilavasitə bağlı olan şüur da bilik şəklində mövcud ola bilməz. Yalnız “şəxssizləşmiş”, subyektiv amillərdən azad olmuş və maddi fəaliyyətə nə­zərən nisbi müstəqillik əldə etmiş şüur – həqiqətən biliklər şək­lində ifadə olunur. Bilik xatirədən, təəssüratdan, hissi ob­razdan, qeyri-şüuri şüur aktlarından və s. fərqli olaraq məntiqi təfəkkürün nəticəsi kimi ortaya çıxır və an­la­yışlarla, terminlərlə ifadə olunur. Söz, dil nisbi müstəqil şüurun, “xalis” şüurun – biliyin məddiləşərək insandan, fərd­dən kənara çıxmasına, başqaları üçün də an­laşıqlı ol­masına, cəmiyyətin istifadəsinə verilməsinə, ictimai məz­mun kəsb etməsinə imkan verir.

Beləliklə, biliklərin yaranması üçün şüur uzun sürən (milyon il tərtibində) inkişaf yolu keçmişdir. Biliyin tarixi hər cür şüur formasının deyil, məhz məntiqi tə­fəkkürün ta­rixi ilə üst-üstə düşür. Bəs “həqiqi şüur”dan əvvəl, şüurun ilk primitiv formaları dövründə, “sürü şüuru” dövründə in­sanların (insanların əcdadlarının) praktik fəaliyyəti nə ilə tən­zim olunurdu və insanlar ara­sındakı ünsiyyət (dilə­qə­dərki ünsiyyət) nəyin hesabına hə­yata keçirdi?

Praktik fəaliyyət maddi və mənəvi komponentlərə par­­çalanmadığı dövrdə insanlar arasındakı ünsiyyətdə təc­rü­­bənin ötürülməsi, praktik fəaliyyətin öz bütövlüyündə “mə­nimsənilməsi” əsas rol oynayır. Bu zaman fəaliyyət haq­­qındakı bilik fəaliyyətdən ayrılmadığından onu dil va­si­təsilə başqasına təqdim etmək, təsvir etmək, öyrətmək də mümkün deyil. Başqası həmin fəaliyyəti, hərəkəti əsasən təqlid yolu ilə və şəxsi “sınaq-səhv” metodu əsasında mə­nimsəyir. Təqlid yolu ilə başlanan ilkin hərəkətləri “yaxşı” nəticəyə gətirdikdə təkrar olunur və əməli vərdiş­lər yara­nır.

Hələ beyin özünü aşkar şəkildə büruzə verməmiş əl fəaliyyətə başlayır. İnsanın gerçəkliyə şüurlu münasibəti bilik şəklinə düşməzdən və dillə ifadə olunmazdan əvvəl əllə ifadə olunur. Əl şüurluluğun ilk təzahür vasitəsinə çev­rilir. Nitqin formalaşması əlin formalaşmasından sonra baş verir və əslində ondan bir nəticə kimi hasil olur.

Bu dövrdə əlin xüsusilə böyük rol oynaması, müs­təs­na əhəmiyyət kəsb etməsi nə ilə əlaqədardır? Doğru­danmı tə­kamül nəticəsində əldə bu qədər fiziki və bioloji də­yi­şikliklər yaranmış, əl nə isə yeni keyfiyyətli bir şeyə çevrilmişdi? Bu dövrdə – insanın şüurlu insana (homo sa­piens) çevrilməsi prosesi şəraitində əlin kəsb etdiyi yeni mahiyyət, şübhəsiz ki, onun məzmun və formasındakı müəy­­yən dəyişikliklər sayəsində mümkün olmuşdu. Lakin sağlam düşüncənin əksinə olaraq, heç də bu dəyişikliklər yeni mahiyyəti deyil, yeni mahiyyət bu dəyişiklikləri şərt­ləndirirdi. Əlin kəsb etdiyi yeni funksiya onun təkmil­ləş­mə­sini tələb edirdi və eyni zamanda təkmilləşmə üçün şə­rait yaradırdı. Yeni mahiyyətli əl əməyin məhsulu idi. “Sağ­lam düşüncə”yə görə əmək özü əlin sayəsində müm­kün olur. Bu, doğrudan da belədir. Lakin dialektik düşün­cə əlin də məhz əmək sayəsində yarandığını dərk etməyə im­kan verir.

Əl bioloji təkamülün sadəcə olaraq əlin özündəki tə­zahürünün nəticəsi deyil. Əl bioloji təkamülün sosial amil­lərlə birləşməsindən hasil olur. Yeni mahiyyətli əl, əmək or­qanı olan əl, daha sadəcə olaraq əl deyil, əl ilə be­yinin vəh­dətidir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, şüur əmələ gəldiyi ilk dövrlərdə, “sürü şüurundan” “xalis şüura” qədər davam edən çox uzun müddət ərzində insanın maddi fəaliyyəti ilə vəh­dətdə, ondan ayrılmaz şəkildə mövcud olmuşdur. Bu dövr­də yüksək təşəkküllü materiyanın yeni keyfiyyəti müstəqil möv­cud ola bilmədiyindən (bilik və dil hələ yox idi) əldə və əl vasitəsilə təzahür edirdi. Deməli, əlin kəsb et­diyi yeni ma­hiyyət onun beyinlə birləşməsindən irəli gə­lirdi. Bu yeni mahiyyəti əlin öz məzmun və formasındakı, quruluşundakı dəyişikliklərlə izah etməyin birtərəfliliyi, çatışmaz­lığı da məhz bununla izah olunur. Əl müstəqil su­rətdə deyil, son dərəcə mürəkkəb bir orqanizmin üzvlə­rin­dən biri kimi yeni mahiyyət kəsb edir. İnsan orqanizminin yüksəldiyi yeni keyfiyyət pilləsi, beyinin inkişafı, şüurun maddi fəa­liyyətlə sintez halında da olsa artıq meydana gəlməsi – praktikanın yaranması və s. heç şübhəsiz, yalnız əlin yeni mahiyyət kəsb etməsi ilə məhdudlaşmır. Beyinlə kardinal əlaqədə olan digər orqanlar da dəyişir, yeniləşir və öz yeni funksiyaları ilə beyinin daha da inkişaf et­məsinə təkan verir. Nitqin təkmilləşməsi eşitmə orqanının müvafiq surətdə daim təkmilləşməsinə təsir etdiyi kimi, beynin də inkişafı, birlikdə bütün hisslərin təkmilləşmə­si­nə səbəb olur.

Əlin özü duyğulardan birinin (lamisə - toxunma) da­­şı­yı­cısı olsa da, onun başlıca səciyyəsi insanın maddi fəa­liyyətində oynadığı rolla bağlıdır. Hiss orqanlarının – duy­ğu üzvlərinin maddi fəaliyyətdə icraçılıq funksiyası yoxdur. Onlar insanın gerçəkliyə fəal, dəyişdirici müna­si­bətində bilavasitə iştirak etmir. Duyğu üzvləri insandan ger­çəkliyə doğru yox, gerçəklikdən insana doğru yönəlmiş bir prosesin icraçılarıdır. Bu proses insanın gerçəkliyi seyr et­məsi prosesidir. İdrak məhz seyrlə başlanır.

İdrak seyrlə başlanır, lakin seyrdən yaranmır. İdrak pro­sesinə gətirib çıxaran ilkin proses – praktikadır. Prak­ti­kanın ən ibtidai forması, ilk pilləsi isə insanla­rın bilavasitə öz təbii ehtiyaclarını ödəməyə yönəldilmiş fəaliyyətidir. Bu pillədə maddi və mənəvi praktikanın strukturuna müs­tə­qil məqamlar kimi daxil olmur; onlar hələ ayrılmayıblar. Bu dövrdə insanın harada isə instinktiv, harada isə məq­sə­d­əuyğun maddi fəaliyyətini bilavasitə həyata keçirən ye­ga­nə vasitə, orqan əldir. Əl bir hiss orqanı kimi formalaş­maz­­dan əvvəl məhz bir fəaliyyət orqanı kimi for­ma­laş­mışdır. Lakin praktika sayəsində, insanın instink­tiv məq­sə­də­uyğun əməli fəaliyyəti prosesində bu prosesi mümkün edən beyin özü və onunla birlikdə duyğu üzvləri, hiss or­qanları da inkişaf edir. Fəaliyyətlə yanaşı, ondan prin­si­pial surətdə fərqli olan yeni mahiyyətli hadisə – seyr baş­lanır.

İdrak iki başlanğıcdan qida alır: maddi fəaliyyət və seyr. Məhz bu iki başlanğıc idrakı bir tərəfdən praktika­nın məhsulu kimi, digər tərəfdən, obyektiv gerçəkliyin inikası kimi başa düşməyə imkan verir. Praktika və inikas, fəaliy­yət və seyr dilemması idrak nəzəriyyəsinin daimi prob­le­minə çevrilmişdir. Metafizik təfəkkür bu iki tərəfi vəh­dət­də götürə bilmədiyinə görə, onları qar­şılaşdırmış və on­lar­dan yalnız birinə üstünlük verməyə çalışmışdır. Əslində isə fəaliyyət, praktika idrakın əsasını, mənbəyini heç də yal­nız tarixən təşkil etmir, həm də bütün sonrakı dövrlərdə idrak prosesi ilə sıx surətdə bağlıdır. İdrakın sonrakı in­ki­şaf yolunda onun praktika ilə əlaqəsi daha mürəkkəb və çoxcəhətli olur, bu əlaqənin yeni çalarları açılır. Lakin bizi hələlik biliklərin yal­nız genezisi və idrakın tarixi inkişaf yolunun ilk pil­lələri maraqlandırdığından burada fəaliyyəti məhz idrakın əsası kimi nəzərdən keçirəcək və onun seyr ilə tarixən nə kimi bir nisbətdə olduğunu müəyyən­ləş­dir­mə­­yə çalışacağıq.

Əgər vərdişlərə əsaslanan praktik fəaliyyət, əlin “şüurlu”, instinktiv-məqsədəuyğun hərəkətləri bilavasitə insanın təbii ehtiyaclarını ödəməyə yönəldilmişdirsə, seyr müəyyən müstəqilliyə malikdir və insanın maddi tələba­tından bilavasitə asılı olmadan ümumiyyətlə təbiətə, ger­çəkliyə reaksiya şəklində meydana çıxır. Bu cəhət sonralar əmək bölgüsü üçün, zehni əməklə fiziki əməyin ayrılması üçün mühüm şərt kimi çıxış edir. Əgər bir insan miqya­sında bölgü prinsipcə mümkün olmasa idi, fəaliyyət və seyr iki nisbi müstəqil başlanğıc kimi formalaşmasa idi və bir-birindən getdikcə daha çox dərəcədə ayrılmasa idi, nə­hayət, hiss orqanları və seyrin inkişafı sayəsində yeni keyfiyyətli fəaliyyət ortaya çıxmasa idi, cəmiyyət miqya­sında bölgü də prinsipcə mümkün olmazdı.

Seyr özlüyündə heç də o saat biliklərin yaranmasını və nitqin əmələ gəlməsini tə’min etmir. Getdikcə təkmil­ləş­məkdə olan hiss orqanlarının verdiyi informasiya hələ ümumiləşdirilə bilmir və məntiqi formalara salınmır. Lakin hər bir hissi təsir müəyyən siqnal kimi qəbul olunur və insan həmin siqnala müvafiq reaksiya verir. Birinci siqnal sisteminin yaranması və yüksək dərəcədə inkişaf etməsi instinktiv-məqsədəuyğun fəaliyyətin də müvafiq su­rətdə təkmilləşməsinə səbəb olur.

Seyr maddi fəaliyyəti təkmilləşdirdiyi kimi, fəaliy­yət də seyrə konkret istiqamət verir, onu daha məqsəd­yön­lü edir. Hiss orqanları insan fəaliyyəti ilə bağlı olan cə­hət­ləri getdikcə daha mükəmməl surətdə inikas etdirir. Seyr ilə fəaliyyət arasındakı qarşılıqlı təsir, əlaqə onların hər iki­sinə inkişaf impulsu verir. Bununla yanaşı, seyrin hüdudları fəaliyyətə xidmət dairəsi ilə müəyyən olunmur. İnsan seyr prosesində heç bir xüsusi reaksiya yaratmayan, onun mənafeyinə bilavasitə təsir etməyən və bu mənada ney­­tral olan informasiya da alır ki, onun tədricən yığılması gələcəkdə fəaliyyətlə bilavasitə bağlı olmayan biliklərin ya­ranması üçün mənbə rolunu oynayır.

Şüurun nisbi müstəqillik əldə etməsində, biliklərin və nitqin yaranmasında məhz neytral seyrin rolu olmuşdur. Seyr özünə maddi fəaliyyətdən fərqli olan ikinci çıxış yolu tapır. Bu yol məntiqi təfəkkürdən və onun nəticəsi olan bi­liklərdən keçir və dil, nitq vasitəsilə maddi dünyaya gə­ti­rib çıxarır. Biliklər sözlə ifadə olunduqdan sonra yal­nız ayrıca bir fərdə mənsub olaraq qalmır – ictimailə­şir. Bu mərhələ­də biliklərin ictimai sintezi və tətbiqi yeni səviyyəli və ye­ni mahiyyətli praktika doğurur. Mənəvi və maddini özün­də üzvi surətdə birləşdirən və bir fərd miqyasında həyata ke­­çən praktika indi getdikcə daha böyük ictimai miqyas alan mürəkkəb proseslə – praktikadan baş­lanan və çox­pil­ləli idrak yolunu keçərək yenə də praktika ilə tamamlanan halqayla və daha doğrusu, spiralvari hərə­kətlə əvəz olunur. İdrak mərhələsindən yeni keyfiyyətli praktika mərhələsinə keçid prosesi isə müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqi ilə bağ­lıdır.

Maddi fəaliyyətdən doğan, ondan ayrılmayan və yal­nız təcrübə şəklində yeni nəslə ötürülən əmək vərdişləri müa­sir dövrdə də istehsal prosesində mühüm yer tutur, bi­lava­sitə icraçılıq işinin, fəhlə əməyinin əsasını təşkil edir. Lakin ictimai istehsal yalnız bilavasitə icraçılıq fəa­liy­yəti ilə məhdudlaşmır. Onun çox mühüm xüsusiyyət­lərindən bi­­ri fəaliyyətlə bilavasitə bağlı olmayan müstəqil biliklərin fəaliyyətlə birləşdirilməsidir. Bu proses müasir dövrdə el­mi-texniki tərəqqi sayəsində həyata keçir və onun funk­sional səciyyəsini vermək üçün mühüm rol oy­nayır. Lakin el­mi-texniki tərəqqinin daha mükəmməl mən­zərə­sini ya-rat­maq, onun funksiyalarını və mahiyyətini daha dəqiq müəy­­yənləşdirmək üçün bir daha keçmişə qayıtmaq, “müs­təqil şüurun”, biliklərin maddi fəaliyyətlə əlaqəsinin inkişaf yolunu izləmək lazım gəlir. Nəinki yalnız elmi-texniki tərəqqinin, elm və texnikanın genezisi də məhz bu yoldan başlanır.

Söz, zəka, qüvvə yoxsa, iş-əməl?
İlk başlanğıc əməl­dir, işdir.

İ. Göte
Sözü işə çevirmk, işi sözə

çevirməkdən qat-qat çətindir.

M. Qorki
Müasir mənada elm ancaq intibah dövründən baş­la­yaraq formalaşmışdır. Antik dövrdə elmi biliklərin əldə edilməsinə uyğun gələn mənəvi fəaliyyət bir tərəfdən fəl­sə­fə ilə, digər tərəfdən isə, sənətkar əməyi ilə qırılmaz su­rətdə bağlı olduğundan xalis elmdən və ya hətta elmi bi­lik-dən danışmaq çətindir.

Lakin elmin mənşəyinin məhz bu iki istiqamətdə: fəl­səfə və praktika ilə bağlı fəaliyyətdə axtarılması ta­mamilə qanunauyğundur. Hətta ilk yaxınlaşmada müasir dövr­də elmin əsas struktur pillələrini təşkil edən nəzəri və empirik pillələr də bu iki istiqamətin davamı kimi qiy­mət­ləndirilə bilər. Lakin əslində bu pillələr yalnız elm sosial institut kimi formalaşdıqdan sonra – yeni dövrdə əmələ gəl­mişdir.

İnsanların maddi fəaliyyəti ilə deyil, daha çox də­rə­cədə seyrlə əlaqədar olaraq, deduktiv surətdə meydana çı-xan, dünya haqqında ümumiləşmiş təsəvvürlərin bir hissə-si kimi formalaşan biliklər xüsusi elmlərə, fənlərə aid olmayıb, fəlsəfəyə aid idi. Koqnitiv biliklər hələ elmi bi-liklər səviyyəsinə yüksəlməmişdi. Digər tərəfdən də, əməli fəaliyyətlə əlaqədar yaranan biliklər hələ müstəqil­ləşmə­miş, biliklə bacarıq bir-birindən ayrılmamışdı. Deməli, alim və sənətkar bölgüsü də hələ ola bilməzdi. Ona görə də qədim yunanlar sofist (müdrik) dedikdə həm də sənət­karları (məsələn, dülgər, dulusçu və s.) nəzərdə tuturdular. O dövrdə bölgü bilavasitə faydalı işlə məşğul olan, tətbiqi məsələləri həll edən sofistlərlə dünyanı yalnız kənardan seyr edən, müdrikliyi yalnız sevən adamlar – filosoflar ara­­sında aparılırdı.

Elm tarixinin tədqiqi göstərir ki, elmin praktik məq­sədlərə xidmət edən sistem kimi formalaşması, əsasən XVII-XVIII əsrlərə təsadüf edir. Yaranmaqda olan kapita­lizm cəmiyyəti sənayeni inkişaf etdirmək məqsədilə elm­dən istifadə olunmasına təkan verir. Elmin inkişaf etdiril­məsində daha təkcə elm adamları deyil, həm də istehsal müəssisələrinin sahibkarları və onların mənafeyini mü­da­fiə edən dövlət özü maraqlı olur.

Cəmiyyət elmi məhz onun praktik istifadə imkan­la­rı­na görə inkişaf etdirir, bu məqsədlə müxtəlif sosial insti­tutlar fəaliyyət göstərməyə başlayır. Elm getdikcə daha çox dərəcədə fərdi hadisədən və ya kiçik qruplar miq­ya­sından böyük sosial sistemlər miqyasına keçir, ümum­cə­miyyət hadi­səsinə çevrilir.

Elm dövlət miqyasında təşkil olunmuş ictimai hadisə kimi formalaşmazdan qabaq da elmi fəaliyyət var idi. Ay­rı-ayrı adamlar bu zaman elmlə öz daxili mənəvi eh­ti­yac­la­rını ödəmək üçün məşğul olurdular. Qədim yunanların bə­ziləri elmlə məşğul olsa da, onun tətbiqi ilə, praktik mə­sə­lələrlə məşğul olmağı özlərinə yaraşdırmır mənsub ol­duqları yüksək ictimai təbəqənin əxlaqi meyarlarından çıxış edirdilər. Nəzəri fikir sahiblərinin təcrübəyə hə­qarətli münasibəti o dərəcədə kəskin idi ki, məsələn, Aris­totel qa­dının dişlərinin sayının kişininkinə nisbətən az olduğunu iddia etmiş, lakin onları saymağı heç ağlına da gətir­mə­mişdir. Aristotelin törəmə nəzəriyyəsi və sürətin qüvvə ilə mütənasib olması haqqındakı nəzəri müddəası da nə onun özü tərəfindən, nə də xələfləri tərə­findən yoxlanmamış, iki min ildən artıq kor-koranə su­rətdə qəbul edilmişdir.

Orta əsrlərdə elmin geri qalması, sxolastika hüdudla­rını keçə bilməməsi onun praktika ilə əlaqəsinin zəif­li­yin­dən irəli gəlir ki, bu də o dövrün ümumi mənəvi atmo­sferi, hakim əxlaq normaları ilə izah olunmalıdır. Kübar ailədən çıxmış adamlar bu cəmiyyətin mənəvi meyarlarına uyğun olaraq praktik məsələlərlə məşğul olmağı özlərinə sığış­dı­ra bilmirdilər. Bu dövrdə ixtiralar da çox vaxt “təhsil gör­məmiş və hakim sxolastikanın təsirinə düşməmiş sadə iş­çilər, sənətkarlar tərəfindən edi­lirdi”.¹ Kübar cəmiyyətinin nümayəndələri əmək adamlarına yuxarıdan aşağı baxdıq­ları kimi, məqsədəuyğun əməli fəa­liyyətin məhsulu olan ye­niliklərə də həqarətlə baxırdılar. İnsan ağlının açdığı yol­ları keçmədən, birbaşa mənəvi yetkinlik zirvəsinə çat­maq əxlaqı ağıldan nəinki yüksək tutmaq, hətta ona qarşı qoy­maq, əməli fəaliyyətdən ayrılmış abstrakt etiketləri ya-ratmaq və bunları mütləqləşdirmək – aristokratiyanın mə­nəvi və sosial süqutunun əsas səbəblə­rindəndir. Orta əsr­lərdə hökm sürən cəngavərlik psixolo­giyası və aristokrat mə­nəviyyatının rasional biliyə və praktikaya münasibəti Don Kixotun yel dəyirmanına münasi­bətində öz əksini ob­razlı surətdə çox gözəl tapmışdır.

Aristokratiya tərəfindən qəbul edilməyən praktik elm burjuaziyanın mənəvi xüsusiyyətlərinə və maddi ehti­yacla­rına tamamilə uyğun gəlirdi. Elmin məhz kapitalizm cə­­miyyətində intensiv surətdə inkişaf etməsinin, bütöv so­sial sistem kimi formalaşmasının əsas səbəblərindən biri də məhz bu idi.

İntibahla açılan yeni dövr ilk çağlarda antik mədə­niy­yətin yenidən canlanması təsirini bağışlasa da, tez­liklə burjua mədəniyyətinə qapı rolunu oynadı. Kapitalizm cə­miyyəti mənəvi etalonlarla təcrübi biliyin, ağlın qar­şılaş­dı­rılmasında ikinci qütbü seçdi; ülvi toxunulmaz olan heç bir hiss, heç bir əxlaqi norma ilə hesablaşmadan rasional dü­şün­cənin, empirik elmin açdığı geniş yola çıxdı və sürət götürdü. Mənəvi meyarla elmi-praktik meyar, hissi ilə ra­sional arasındakı ziddiyyət indi də ikincilərin mütləq­ləş­dirilməsi nəticəsində kəskinləş­məyə başladı, adət-ənənə­nin hökmranlığı öz yerini pulun, iqtisadi amillərin hökm­ran­lığına verdi. Uzaqgörən adamlar bu ziddiyyətdə Avro­pa­nın süqutunun başlanğıcını gördülər. Rasional düşün­cə­yə, elmi-praktik fəaliyyətə və onun gətir­diyi yeniliklərə düş­­mən münasibətdən irəli gələn Don Ki­xot faciəsi mə­nəvi saflığa, insanın hisslərə etinasızlıqdan irəli gələn bur­jua faciəsi ilə əvəz olundu. Əlbəttə, burada yenə də bədii obraza müraciət etmək yerinə düşərdi. Lakin Don Kixotun faciəsi təbii real olsa da, kapitalizm cəmiyyətinin və bur­jua təfəkkür tərzinin ziddiyyətləri bir burjua fərdiyyətinin faciəsində tam mə­nasilə ifadə oluna bilmir. Təkcə ona gö­rə yox ki, böyük faciələr yalnız zəngin mənəviyyatlara sığışa bilər, həm də ona görə də ki, burjuaziyanın utilitar-praktik təfəkkür tərzi əslində onun bütün nailiyyətlərinin başlıca hərəkət­verici qüvvəsidir. Nəyi isə qurban vermə­dən nəyə isə nail olmaq mümkün deyil. Burjua cəmiy­yə­ti­nin sənaye sahəsindəki sürətli yürüşü də orta əsrlərin mə­nəvi-əxlaqi normala­rını tapdayıb keçmək hesabına müm­kün olmuşdu.

Kapitalizm cəmiyyətinin müəyyən mənada mütə­rəq­qi xa­rakter daşıdığı ilk əsrlərdə onun məhsuldar qüvvə­lə­rin inkişafı üçün açdığı geniş imkanlar və bu imkanları şər­tləndirən yeni təfəkkür tərzi, təbii ki, həmin dövrün fəl­səfi fikrində də öz əksini tapmışdı. Bununla yanaşı, bilik­lərin utilitar-praktik istifadəsinə üstünlük verən bu yeni təfəkkür intibah dövrünün düşüncə tərzi simasında həm də mə­nəvi sələfə malik idi. İntibah dövrünün mənəviyyatı feo­dal cəmiyyətinin təfəkkür tərzindən köklü surətdə fərq­lənməklə bərabər, antik dövrün mənəviyyatını da sadəcə təkrar etməyərək, praktik fəaliyyətə münasibət mə­sələ­sin­də ona nisbətən xeyli qabağa getmişdi.

Məhz intibah dövründə elm ilə praktikanın qarşı­lıqlı əlaqəsinə olan zərurət tam mənası ilə dərk edilmiş, onların bir-birini tamamlanmasına dair dahiyanə fikir­lər söylən­miş­di. Özünün çoxsahəli şəxsi fəaliyyəti ilə fəlsəfə və in­cə­sənətin, elm və praktikanın vəhdətinə par­laq nümunə olan Leonardo da Vinçi təcrübəni dəqiq biliyin atası hesab edir, praktikadan doğmayan elmləri əsassız və qüsurlu sa­yırdı. Böyük mütəfəkkir, eyni zamanda elmin də prak­ti­ka üçün mühüm şərt olduğunu nəzərə alaraq yazırdı: “Elm­­siz praktikaya aludə olan adam gəmini sükansız və kom­passız idarə etmək istəyən kapitana bənzər; o hara üzdüyünü özü də bilməz”.¹

Yeni dövr fəlsəfəsində elminmi praktika üçün, prak­ti­­kanınmı elm üçün həlledici olmasına dair sual intibah döv­ründə qərarlaşmış olan vahid mövqeyi haçalanmasına gətirib çıxardı. Daha doğrusu, elmin praktika üçün rolunun qiymətləndirilməsində yekdillik əldə olunsa da, praktika­nın, təcrübənin elmin inkişafında rolu iki müxtəlif möv­qe­dən şərh edilməyə başlandı.

F. Bekon tərəfindən əsası qoyulan birinci istiqamət-empirizm fəlsəfəsinə görə, hər cür elmi bilik yalnız təc­rü­bə yolu ilə, praktikadan əldə edilə bilər. Antik dövrdə və Orta əsrlərdə təcrübəyə olan böyük etinasızlıqdan sonra ona belə xüsusi diqqət verilməsi əlbəttə, təqdirəlayiq ha­disə idi. Lakin F. Bekon və onun davamçıları şüurun fəal xa­rakterini nəzərə almır, intuisiyanın idrakda rolunu araş­dırmırdılar. Daha dəqiq məlumat əldə etmək üçün təcrü­bə­ni təkmilləşdirmək tələbi irəli sürüldüyü halda, bu təcrübə­nin nəticələrini zəka işığında nəzərdən keçirmək tələbi qo­yulmurdu və əksinə, zəkaya həqiqi bilik əldə edilməsi üçün maneə kimi baxılırdı. F. Bekon yazırdı: “... Zəkaya qa­nad yox, qurğuşun bağlamaq lazımdır ki, onun sıçrayış və uçu­şunun qarşısını almaq mümkün olsun”.² Zəkanın özü insa­nın bütün əvvəlki təcrübələrinin yekunu kimi, onun mənəvi və maddi həyatının vəhdətindən hasil olan nəticə kimi qə­bul edilmirdi.

R. Dekart və onun davamçıları olan rasionalist filo­sofların mövqeyinə görə isə, ayrı-ayrı təcrübi faktlardan çıxış edərək qəti və ümumi hökmlər vermək məntiqi ba­xım­dan qüsurludur. Bir hadisənin yüz və ya min dəfə eyni cür təkrar olunması bizə belə düşünməyə tam əsas vermir ki, yüz birinci və ya min birinci dəfə də bu hadisə məhz hə­min cür təkrar olunacaq. Bu hökmü yalnız müəyyən eh­ti­malla vermək olar. Tam yəqinlik məziyyətinə malik olan qəti elmi bilik­lər isə ancaq zəkanın məhsulu tərəfindən iş­lənib hazır­lanmış və induktiv metodu rəhbər tutan empi­rizmi müsbət cəhətləri ilə birlikdə inkar edirdi.

Bu iki fəlsəfi təlim arasındakı bütün ciddi fərq­lərə bax­mayaraq, onlar hər ikisi yeni dövrün-yaranmaqdan olan kapitalizm cəmiyyətinin hakim təfəkkür tərzinə uy­ğun olaraq elmin praktik rolunu əsas tutur, məhz pozitiv elmi bilikləri, utilitar-praktik məqsədlərə xidmət edən tə­lim­ləri inkişaf etdirməyi lazım bilirdilər. Elmi bi­liklərin mən­bəyi məsələsində empirizmə qarşı çıxan R.Dekart onun istifadəsi məsələsində praktik tələbləri rəhbər tutaraq yazırdı:” Mücərrəd fəlsəfə əvəzinə praktik fəlsəfə yarat­maq olar və onun köməyi ilə odun, suyun, hava­nın, ulduz­la­rın, göylərin və bizi əhatə edən bütün digər cins­lərin qüv­və və təsirlərini aydın surətdə, ustaların öz sənətlərini bildiyi kimi öyrənmək olar. Bu zaman biz bu qüvvələrdən onların tətbiq oluna bildiyi bütün sahələrdə istifadə edər və beləliklə, təbiətin əsl sahibkarı və ha­kimi ola bilərdik”.¹ Bu­rada bircə onu dəqiqləşdirmək la­zımdır ki, R.Dekart “prak­tik fəlsəfə” dedikdə əslində “tətbiqi elmləri” nəzərdə tutur. “Elm“ yox, “fəlsəfə” de­yilməsi o dövrdə elmlərin fəl­səfədən hələ tam ayrılma­dığını göstərir.

Klassik alman fəlsəfəsində mühüm terminlərdən biri kimi işlədilən “praktik zəka” anlayışı isə utilitar-praktik fəaliyyəti ifadə etməkdən çox uzaqdır. O dövrdə Al­ma­ni­ya­da ictimai münasibətlərin mürəkkəbliyinə və da­xili zid­diyyətlərinə uyğun olaraq praktika anlayışı da, bir tə­rəf­dən, yeni dövr əks etdirirdisə, digər tərəfdən, orta əsr fəl­sə­fəsi xüsusi Şərq fəlsəfəsi fikrinin ənənələrinə uyğun olaraq əxlaq, ədəb mənasında işlədi­lirdi. Daha doğrusu, prak­tik zəka yalnız insanın təbiətə fəal münasibəti ilə məh­dudlaşdırılmır, insanın özünə olan dəyişdirici təsir, özü­nü­tərbiyə problemi də nəzərə alınırdı. Həm də ikinci bi­rin­ciyə nisbətən daha yüksək məziyyətli hadisə hesab olunur, fəlsəfi tədqiqat obyekti ol­mağa daha çox layiq bilinirdi.

Utilitar-praktik fəaliyyətin əsasən hakim kəsildiyi, po­zitiv elmlərin formalaşdığı və sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə (XVII-XVIII əsrlər) Qərbi Avropa gerçəkliyi ilə Kan­tın praktik zəka təlimi arasında ciddi əlaqə tapmaq çətindir. Bu təlimin kökləri Şərq gerçəkliyi və orta əsr­lərin Şərq fəlsəfəsi zəminində daha aydın surətdə üzə çı­xır.

Orta əsrlərdə nəzəri-elmi biliklə praktik fəaliyyət ara­sındakı ayrılıq Şərq üçün də səciyyəvi olmuşdur. Lakin Şərqdə bu iki tərəf arasındakı münasibət daha mürəkkəb və çoxcəhətli idi. Məsələ burasındadır ki, əgər o dövrün Şərq ədəbiyyatına, ictimai-fəlsəfi fikrinə nəzər salsaq, bili­yin əməllə bağlılığı probleminə geniş yer verildi­yini gö­rə­rik.

Elmin-biliyinmi, yoxsa işin-əməlinmi ilkin və əsas olması problemi o dövrdə Şərq fəlsəfi fikrinin mərkə­zində dayanır. İslam dinində bilik çox vaxt inamla, əqidə ilə bağ­­landığından ilkinlik bir qayda olaraq biliyə veri­lirdi. Zi­ra dini mövqeyə görə belə qəbul olunurdu ki, əməl, fəaliy­yət insanlara xas olduğu halda, bilik Allahın insan qəlbinə saldığı işıqdır.¹ Qeyd etmək lazımdır ki, burada bilik heç də yalnız etiqad mənasında işlənmir. Dini ayin­lərin icra edilməsi biliyə yox, əmələ aid edilir, lakin yenə də bilik ondan yüksək tutulur. Abidə nisbətən alimə üs­tünlük verilir.²

O dövrdə Şərqdə bilik - əməl alternativinin həllində icti­mai fikir heç də yalnız islam dinindən çıxış et­mirdi. Orta əsr alimləri bilik və əməlin dialektikasını açmağa və biliyin, elmin əhəmiyyətini və üstünlüyünü məntiqi yolla və konkret misallar, hədislər, hekayətlər vasitəsilə isbata yetirməyə çalışırdılar.

Yeni dövrdə biliyin yoxsa gücün, kəlamın yoxsa əməlin əsas olmasına dair mübahisələr orta əsr Şərq fəl­sə­fəsin­dən Qərb ictimai fikrinə keçir. Neçə əsrdən sonra hə­min sualı İ.Götenin qəhrəmanından eşidirik.

İnsan həyatının əsasını təşkil edən, bəşəri inki­şaf üçün ilk başlanğıc rolunu oynayan hadisə nədən iba­rətdir? Bu sual üzərində dərin düşüncələrə dalan Faust il­kinliyi gah sözə, gah zəkaya, gah də qüvvəyə verir. Lakin nə­ha­yət, işin, əməlin üzərində dayanır.

İnsan yalnız təbiətə fəal münasibəti sayəsində, əməli fəaliyyət prosesində başqa insanlarla ünsiyyətə girir - söz yaranır. Lakin insan sözlə fikrini, düşündüklərini ifadə edir. Deməli, söz ağıldan, zəkada əvvəl gələ bilməz. Ağıl əmr edəni dil bəyan edər, - deyən Xaqani də ağıllı sözdən əv­vəl hesab edir, dili fikrin ötürülməsi üçün vasitə sayırdı. Dil, söz həm də fərdi fikirlərin ictimailəşməsinə və ümumictimai hadisə olan elmin yaranmasına xidmət edir.

İnsanın əqli qabiliyyətlərinin ilk inkişafı isə yal­nız məqsədəuyğun əməli fəaliyyətin, əməyin nəticəsidir. Ger-çəkliyə fəal, dəyişdirici münasibət bəsləmədən, təkcə seyr sayəsində hadisələrin, şeylərin mahiyyətini dərk etmək, dün­yanın sirlərinə bələd olmaq mümkün deyil. Deməli, zəka seyrlə yanaşı, həm də əməli fəaliyyətin məhsuludur.

İnsanın ağlı, düşüncə qabiliyyəti nə qədər çox inki­şaf etsə, gərçəklik haqqında o qədər dəqiq, düzgün bilik əldə edir, hiss orqanlarının verdiyi zahiri məlumatla ki­fa­yətlənməyərək daxili, sabit, zəruri əlamətləri üzə çıxa­rır, ümumilərin nə dərəcədə əlaqəli olduğunu öyrənir. Ayrı-ayrı konkret hadisələr, təkcələr arasındakı əlaqə adi şüur səviyyəsində də üzə çıxarıla bilər, elmi bilik isə, Feyer­baxın dediyi kimi, ümumilər arasındakı əlaqəni əks etdi­rir.

Biliklərin əsasında əməli fəaliyyət dayansa da, bilik də öz növbəsində fəaliyyət meydanını genişləndirməyə xid­­mət edir. Lakin hər bir konkret fəaliyyət üçün müəyyən kon­kret biliklər tələb olunur. Esxil deyir ki, əsas məsələ çox bilməkdə deyil, lazım olanı bilməkdədir. Bizim kris­tallo­qrafiya müəllimimiz, görkəmli alim Xudu Məm­mə­dov öyrə­dirdi ki, alim olmaq üçün yadda saxlamaqdan da­ha çox, yaddan çıxarmağı bacarmaq lazımdır. Başqa sözlə, elmi fəaliyyət biliyə seçki ilə yanaşılmasını, müəyyən bir fikrin, ideya­nın aydınlaşması, kristallaşması üçün zəruri olan ən mühüm biliklərin ön plana çəkilməsini, xüsusi müstəviyə köçürülməsini tələb edir. Fikrin müəyyən prob­lemə fokus­lanmasına mane olan, həmin anda “yaddan çı­xarılmalı” olan biliklər isə başqa bir problemin həlli za­manı ön plana çəkilir və s.

Çox pulu olan, lakin ondan istifadə etməyi bacar­ma­yan adamlar olduğu kimi, çox biliyi olan, lakin lazım gəl­dikdə onu saf-çürük edərək müəyyən istiqamətə yönəldə bil­məyənlər də var. Çox bilmək hələ alim olmaq deyil. Elmi xidmət hər bir alimin ümumi bilik xəzinəsindən nə qədər pay götür­məsi ilə deyil, bu xəzinəyə nə qədər pay ver­məsi ilə müəyyən olunur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, biliklər iki yerə bölünür. Bilavasitə insanların maddi fəaliyyətinə xidmət edən biliklər (əməli biliklər) olduğu kimi, ancaq aralıq mərhələ vasitəsi ilə tətbiq olunan biliklər də vardır. “İn­san­sızlaşdırılmış” dünyanın obyektiv qanunauy­ğuluqla­rını əks etdirən koqnitiv biliklərdən praktikada isti­fadə etmək üçün bir fərdi fəaliyyət miqyasından kənara çı­xan xüsusi sosial mexanizm, xüsusi qüvvə tələb olunur. De­məli, yeni bilik əldə etmək insanın güc-qüvvəsini öz-özünə artırmır. Əksinə bu biliyin qüvvəyə çevrilməsi üçün ilkin qüvvə, xü­susi maddi vəsait, fəaliyyət lazımdır.

Bəzən maddi fəaliyyət imkanı məhdud olduqda, güc-qüvvə çatmadıqda insanın ən nəcib arzu və niyyəti həyata keçmə­miş qalır. Müdrik adam gücsüz olduqda dünyadakı ahəng po­zuntularını duyur, dərk edir, amma onları aradan qal­dıra bilmir. Dünyanı məqsədəuyğun şəkildə dəyişmək üçün nə et­mək lazım olduğunu bilir, lakin buna qüvvəsi çat­mır. Bu, müdrik adamın faciəsidir. Başqa birisinin isə maddi im­kanı, gücü-qüvvəsi var, lakin nə etmək lazım ol­duğunu bil­mir, daha doğrusu, onun lazım bildiyi əsl hə­qiqətdən çox uzaqdır. Buna baxmayaraq, güclü olan “haqlı” çıxır. Bu - nadan adamın xoşbəxtliyidir.

Orta əsr Şərq fəlsəfəsində müdrik adamın faciəsi na­da­nın xoşbəxtliyindən üstün tutulur. Maraqlıdır ki, bu ideya əxlaqi baxımdan deyil, həm də ümumiyyətlə fay­da­lı­lıq baxımından irəli sürülür: “Bilik əməlsiz də faydalı ola bilər, halbuki biliksiz (elmsiz) əməlin faydası yoxdur”. Burada biliyin, elmin təkcə məhsuldar qüvvə yox, həm də so­sial-mədəni sərvət olması fikri çox gözəl ifadə olunmuş­dur. Elmə arxalanmayan fəaliyyətin puçluğu ideyası Fü­zu­li­nin məşhur misralarında öz poetik tərənnümünü belə tap­mışdır:
Elmsiz şer əsası yox divar olur,

Əsassız divar qaətdə bietibar olur.
Şərq fəlsəfəsi hər bir işin elm, bilik əsasında görül­məsini zəruri sayır. Yüz ölçüb bir biçmək hikmətini əsas gö­türür. Zira güclə görülə bilməyən işlər bilik və fərasətlə gö­rülə bilər. Əl-Qəzali yazırdı: “Fəlsəfənin həqiqi məqsədi xoşbəxtliyə aparan yolu göstərməkdir ki, o da elm və əməlin birləşdiyi nöqtədən keçir”.¹

Sual oluna bilər ki, elm ilə əməl arasındakı əlaqənin həlli kimi mühüm bir problem orta əsr Şərqində düzgün həll olunmuşdusa, bəs nəyə görə sonrakı dövrlərdə Şərq ölkələri elmi-texniki tərəqqi sahəsində geri qaldı?

Nəzərə almaq lazımdır ki, əvvəla, Şərqdə elm, bilik dedikdə daha çox dərəcədə humanitar sahələr: fiqh, əxlaq nə­zəriyyəsi, didaktika və s. nəzərdə tutulurdu. “İnsan­sız­laşmış” dünyanın deyil, insan dünyasının öyrə­nilməsinə üs­tünlük verilirdi. Məhz bu cəhət elmlə, fəl­səfə ilə poezi­ya­nın məqsədini yaxınlaşdırdığından çox vaxt sinkretik for­malar yaranır, fəlsəfi və elmi fikir­lər də poeziyada ifadə olunurdu. Poeziya fikri insana bila­vasitə çatdırmaq üçün çox əlverişli idi. Təbiət haqqın­dakı fikirləri, zehni bilikləri əməli fəaliyyətə tətbiq edərək təbiət qüvvələrinin praktik istifadəsi şəklində insanların ixtiyarına vermək başqa cür düşüncə tərzi tə­ləb edirdi.

O dövrdə elm, əlbəttə, müstəqil surətdə də inkişaf edir, elmi traktatlar yaranırdı. Lakin belə əsərlər də tət­biq üçün vasitə olmaqdan daha çox özlüyündə dəyərə malik olan müstəqil bir sərvət kimi qiymətləndirilirdi. Elm bir növ özü özünün məqsədinə çevrilmişdi.

Əməl dedikdə isə, ilk növbədə insanın insani fəa­liyyəti: əxlaqi keyfiyyətləri, özünü insanlar arasında necə aparması, mövcud cəmiyyətdə qərarlaşmış olan mənəvi nor­malara nə dərəcədə əməl etməsi nəzərdə tutulurdu. An­layışın əhatə dairəsi məhdudlaşdırılmışdı. Şərq fəlsəfəsi alimi-biəməlləri ifşa edir və yalnız o adamları həqiqi mə­nada müdrik hesab edir ki, sözü ilə əməli düz gəlsin. Tə­sadüfi deyil ki, Sədi öz dediklərinə əməl etməyən alimi əlində çıraq gəzdirən kora bənzədir. Elm nuru ilk növbədə alimin öz mənəvi dünyasını işıq­landırmalı, onun əməllə­ri­nə düzgün istiqamət verməlidir.

Lakin bəşəriyyətin keçdiyi tarixi yol əslində elm və biliyin əxlaqla, insani keyfiyyətlərlə çox az əlaqədar ol­duğunu isbat etmişdir. İnsan nəinki ümumiyyətlə elmlərə, hətta etikaya, əxlaq haqqındakı biliklərə nə qədər mükəm­məl yiyələnirsə-yiyələnsin, bu hələ onun real əxlaqı haq­qında, insani keyfiyyətləri haqqında heç nə demir. İnsanı tərbiyə etməyin yolları daha mürəkkəbdir. O dövrdə isə (bə­zən elə indi də) elm, bilik əxlaqi-mənəvi kamilliyin əsas açarı hesab edilirdi.

XIV əsrdə Marağalı Əvhədi yazırdı:
Nursuz göz kimidir ürək,

Nadan insanlıqdan uzaqdır gerçək.
Elmdə əsas məqsəd dünyanı dəyişdirmək deyil, in­sa­nı dəyişdirmək, onu daha kamil etmək idi. İnsanı dəyiş­mək üçün ilk növbədə dünyanı, mühiti dəyişmək lazım ol­duğu nə­zərdən qaçırılırdı.

İnsan ən çox mənəvi gücü ilə fəxr edir, maddi gücü isə arxa plana keçirir, ona bəzən həqarətlə baxırdı. Kobud fiziki qüvvəyə bu cür münasibətə əlbəttə, müəyyən mə­nada haqq qazandırmaq olar. Belə qüvvə insana xas olsa da, əslində yaddır. O həm də fərdi məhdudiyyət üzündən art­mır, öz-özünü inkişaf etdirmir və ən başlıcası, sükansız (ağıl qüvvə üçün sükan olmalıdır) hərəkət edir və son nəticədə özü özünə qarşı çevrilir. Horatsinin dediyi kimi, hikmətlə birləşməyən kobud qüvvə öz məxsusi ağırlığı altında məhv olmağa məhkumdur. Əksinə, hikmətə istinad et­dikdə qüvvə qüdrətə çevrilir. H.Cavid gözəl demişdir:

Qüvvə üstündə varsa əqli-səlim,

Sana həp kainat olur təslim!
Yaxud S.Vurğun “İnsan”-da deyir:
Olmazmı qılıncda ağıl tədbiri,

Ağılda bir qılınc kəsəri ola?
Kobud qüvvənin hikmətlə, qılıncın tədbirlə cilovlan­ması ideyası müasir dövrdə, nüvə müharibəsi təhlükəsinin dünyanı bürüdüyü bir şəraitdə, xüsusi aktuallıq kəsb edir. Burada həmçinin yeni təfəkkürün əslində qədim köklərə ma­lik olduğu, lakin məhz bu gün qlobal miqyas kəsb etdiyi aş­kara çıxır. Lakin çox təəssüf ki, antik dövr və orta əsr fəlsəfəsi bilik və əməlin, hikmətlə qüvvənin qarşılıqlı münasibətini ümumən düzgün işıqlandırsa da, bu ideyanı çox vaxt bir fərdin fəaliyyət dairəsinə tətbiqlə məhdud­laşdırırdı. Böyük ictimai miqyaslarda, dövlət miqyasında elmin maddi qüvvəyə çevrilməsi imkanları nəzərdən keçi­rilmirdi.

Şərq fəlsəfəsində hər hansı bir qüvvənin biliklə tən­zim olunması, idarə edilməsi ideyası ilə yanaşı, bi­liyin özü­nün qüvvə kimi çıxış etməsi ideyası da irəli sürülürdü. İnsanı bütün canlıların ən qüdrətlisi edən fi­ziki qüvvə deyil, biliyin qüvvəsidir. Sözün geniş mənasında azadlıq qazanmaq, nəinki təbiətdə, həm də öz üzə­rində hökmran olmaq üçün zərurətləri dərk etmək, elmlərə vaqif olmaq lazımdır. Hələ XII əsrdə böyük Nizami insanın əsl qüdrət və qüvvətini elmlə əlaqələndirərək deyirdi:

Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz.
Bu misralar F.Bekonun məşhur “bilik – qüvvədir” afo­­rizmindən 5 əsr əvvəl yazılmışdı. Lakin o dövrdə məh­suldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi belə bir ideyanın bö­yük miqyasda həyata keçirilməsinə imkan vermirdi. Ona görə bu ideyanın da məhz bir fərd miqyası üçün irəli sürüldüyünü ehtimal etmək lazım gəlir. Elm həqiqətən F. Bekon dövründən (hətta bir qədər sonra) və məhz Qərb ölkə­lərində ümumictimai miqyaslı maddi bir qüvvə kimi çıxış etməyə başlamışdır.

Orta əsr Şərq təfəkkür tərzi ayrı-ayrı istisnalara bax­ma­yaraq, elmlə istehsal arasında sərhəd çəkirdi. Elmə nəinki nisbi müstəqil, hətta özü-özünün məqsədi olan tam müstəqil bir sahə kimi baxıldığından, o, maddi həyatın tə­ləblərindən getdikcə daha çox uzaqlaşırdı. Məqsəd elmi qa­nadlandırmaq idi. Qərb intibahının və daha sonra kapi­talist ictimai-iqtisadi münasibətlərinin məhsulu olan “el­min qanadlarına qurğuşun bağlamaq”, “onu yerə endir­mək” hikməti Şərqin təfəkkür tərzinə uyğun gəlmirdi. Nə­ticədə elm mövcud texniki inkişaf səviyyəsinə nəzərən xey­li qa­bağa getdiyindən onun qoyduğu problemlərlə ger­çək tələbat və real texniki imkan arasında böyük məsafələr ya­ranırdı. Kimyanı əlkimya, astronomiyanı astrologiya əvəz edirdi. Nəzəri fikrin məhsulları praktikadan qidalan­mır, prakti­kada yoxlana bilmirdi. Nəzəri təbiətşünaslıq öz dövrünə görə elə yüksək səviyyəyə çatmışdı ki, Nəsirəddin Tusi he­sablamalar əsasında Amerika qitəsini kəşf edirdi, am­ma onu əməli olaraq kəşf etmək üçün müvafiq texniki in­ki­şaf səviyyəsi və dünyəvi işgüzarlıq atmosferi yox idi. Mövcud təfəkkür tərzinə müvafiq olaraq buna bəlkə heç ma­raq da göstərilmirdi.

Burada biz “təmənnasız elm”, dünyəvi məqsəd­lər­dən uzaq olan elm ideyası ilə qarşılaşırıq. Belə ideya bizim dövrün təfəkkür tərzinə, elmə olan utilitar-praktik müna­sibətə uyğun gəlməsə də, ayrı-ayrı alimlər tərəfindən bə­zən indi də irəli sürülür. XX əsrin elm korifeylərindən biri olan A. Eynşteyn əsl elm adamını belə səciyyələndirir:

- Elm məbədi mürəkkəb quruluşa malikdir. Buraya gə­lən adamlar da, onları bura gətirən mənəvi qüvvələr də müxtəlifdir. Bəziləri elmlə intellektual üstünlük hissi­nin təsiri ilə məşğul olurdular. Bu mənada elm idman ki­midir, hansı sahədə isə üstünlüyün üzə çıxmasına - şöhrətə xidmət edir. Başqaları isə öz fikirlərinin məhsullarını uti­litar məqsədlərə həsr edirlər. Əgər Allahın göndərdiyi mə­lək hər iki kateqoriyaya mənsub adamları məbəddən uzaq­laşdırsa idi, onda məbəd kəskin surətdə boşalmış olardı. Lakin burada yenə də tək-tük adam qalmış olardı. Bunlar həmin adamlardır ki, onlarsız elm məbədi mövcud yük­səkliyə qalxa bilməzdi. Onlar maddi dünyanın cari qay­­ğı­larından uzaqlaşaraq elm məbədinə tam təmənnasız gəlmiş adamlardır”.¹

A. Eynşeteynin göstərdiyi hər üç kateqoriyanın nü­ma­­yəndələrinə elm aləmində indi də rast gəlmək müm­kün­dür. Lakin müasir dövrün hakim təfəkkür tərzi elədir ki, böyük əksəriyyəti məhz ikinci kateqoriyada olan alimlər tutur. Antik dövrdə, heç şübhəsiz, birinci, orta əsr Şər­qin­də isə üçüncü kateqoriyadan olan alimlər əksəriyyət təşkil edir­dilər.

Antik dövrdə insanların fiziki imkanları ilə yanaşı, əqli imkanları da bir növ yarış obyektinə çevrilmişdi. Lakin bəzən bu imkanlar bir-birindən ayrılır, ya yalnız fiziki qabiliyyətlərə, ya da yalnız əqli qabiliyyətlərə xüsusi üstünlük verilirdi. Bu bölgü özünün klassik forma­sını Sparta və Afina məktəblərində tapmışdı.

Qədim Yunanıstanda əqli qabiliyyətləri üzə çıxar­ma­ğın, onları müqayisə etməyin xüsusi üsulları da forma­laş­mış­­dır. Canlı mübahisə elmin normativləri sırasına daxil ol­muşdur. Tamaşaçılar qarşısında fikirlərin toqquş­ması səh­­nələri ənənəyə çevrilmişdir.

Lakin antik dövrdə əqli qabiliyyətlərin yarışı elmin yeganə motivi deyildi. Biz həmin dövrün təfəkkür tərzi üçün səciyyəvi olduğuna görə bu cəhəti ön plana çəkirik. Əslində qədim yunan mədəniyyəti elmi fəaliyyətin bütün sonrakı dövrlər üçün səciyyəvi olan müxtəlif motivlərini ya aşkar şəkildə, ya da rüşeym halında özündə saxlayırdı. Orta əsr Şərqinin hakim təfəkkür tərzi də antik fəlsəfənin təsirindən kənarda qalmamışdır.

Böyük yunan filosofu Pifaqorun apardığı maraqlı bir müqayisədə o dövrdə elmə və fəlsəfəyə münasibət çox gö­zəl görünür. Pifaqor adamları məqsəd və fəaliyyətinə gö­rə üç qrupa bölür və onları obrazlı surətdə səciy­yə­lən­dir­mək üçün Olimpiya oyunlarına gələnlərlə müqayisə edir. Bu-rada bir qisim adamlar öz fiziki imkan və qa­bi­liyyətlərini nü­mayiş etdirərək yarışırlar. Digərləri buraya ticarət məq­sədilə gəlirlər. Üçüncülər isə yalnız müşahidə edirlər. Pifa­qora görə, həyatda da belədir. Kimlərsə şöh­rətin, kimlərsə var-dövlətin qulu olur. Lakin elələri də var ki, yalnız kə-nar­dan seyr edirlər və yeganə məqsədləri hə­qiqəti aşka-ra çıxarmaq­dır. Bu üçüncüləri Pifaqor filosof adlandırırdı. Burada fəlsəfə həm də “təmənnasız elm” mə­nasında başa düşülür. Son məqsəd əldə olunan bilik­lərdən hansı sahədə isə isti­fadə etmək yox, həqiqətin özüdür. İnsan həqiqətə qovuşanda mənən saflaşır. Dün­ya­nı, təbiəti dəyişmək məq­sədini qarşıya qoymasa da, heç olmazsa dün­yanın, təbiətin ahəngini dərk edir və bu ahəngə uy­ğun­laşmaq im­kanı əldə edir. Burada Heraklitin məşhur “tə­biətlə həm­ahənglik” prinsipi yada düşür...

Lakin insan hər cür istiqamətli fəaliyyətin subyekti ol­duğundan dəyişdirilmiş insan mənəviyyatı istər-istəməz dün­yanın da dəyişdirilməsinə gətirir. Lakin bu tarixi pro­ses birdən-birə həyata keçmir. Təməli qədim Şərqdə qo­yu­lan, antik dövr və orta əsr Şərq təfəkkür tərzinin süzgə­cin­dən keçən bilik-əməl problemi yeni dövrdə yeni çalar­larla zənginləşərək bir sıra müvəffəqiyyətlər gətirsə də, özü­­nün tam elmi həllini hələ də tapmamışdır. Tarixi və­rəq­ləmək və onun dərslərini nəzərə almaq bu problemin həlli üçün mü­hüm şərtdir.

Bütün bu deyilənlərdən sonra bir daha orta əsr Şər­qində bilik və əməl probleminin necə həll olunması məsə­ləsinə qayıtsaq görərik ki, məsələnin bu gün üçün düzgün sa­yı­lan həlli elmi biliyə üstünlük və müstəqillik veril­məsi, o dövr üçün hələ tez idi. Elmin texniki tərəqqini qa­baq­la­ması yalnız XX əsr üçün səciyyəvi olan bir hadisədir və ək­sər tədqiqatçılar elmi-texniki inqilabın mahiyyətini məhz bununla izah edirlər.

Elmi yalnız mədəni sərvət kimi başa düşmək, ondan heç bir maddi səmərə və tətbiq gözləməmək, ona tam tə­mən­nasız münasibət bəsləmək ayrı-ayrı adamlara xas ola bi­lər, lakin dövlət belə mövqedən çıxış edə bilməz. Alimə ola bilsin ki, yalnız hikmət, dövlətə isə həm də güc la­zım­dır.

Şərqin ənənəvi təfəkkür tərzini müasir dövrdə dövlət siyasəti miqyasında təbliğ edən mütəfəkkirlərə hələ də rast gəlmək mümkündür. Görkəmli hind filosofu və siyasi xa­dimi M. Qandi elmdən maddi qüvvə mənbəyi kimi, texniki tərəqqi naminə istifadə etməyin ardıcıl əleyhdarı olmuş­dur. O, bu mövqeyi hər cür zorakılığa qarşı mübarizə pro­qramına uyğun olaraq seçmişdir. Onun fikrincə, insanlara qüvvət deyil, şəfqət lazımdır. Zorakılığın qarşısını zo­ra­kı­lıqla almaq mümkün deyil.

Lakin bəşər tarixi, həyat təcrübəsi göstərir ki, zora­kılıq əleyhinə uğurla mübarizə apara bilmək üçün də güclü olmaq lazımdır. XX əsrin böyük mütəfəkkir şairi H. Cavid ənənəvi Şərq fəlsəfəsini real həyat mövqeyindən nəzərdən keçirərək zorakılıq ideyası ilə yanaşı maddi təməldən ay­rılmış həqiqət ideyasını da tənqid etmiş, bütün yaradıcı­lığı boyu kitabla qılıncın, həqiqətlə gücün vəhdəti ideya­sını bə­dii şəkildə tərənnüm etmişdir. Ən başlıcası isə budur ki, H. Cavid yaradıcılığında bu ideya orta əsrlər üçün səciy­yəvi olan fərdi bilik və əməlin vəhdəti ideyasın­dan fərqli ola­raq bir şəxs miqyasından kənara çıxır, ic­timai qrup, xalq, ölkə miqyasında irəli sürülür.

Elə hadisələr vardır ki, onlar yalnız böyük miqyas şə­raitində həyata keçir. Sənət əsərləri çox vaxt fərdi yara­dıcılığın məhsulu olduğu halda, elm K. Marksın dediyi ki­mi, ümumcəmiyyət hadisəsidir. Elmdən praktikada isti­fa­də edilməsi də ancaq böyük ictimai miqyaslarda həyata ke­çirilə bilər. Sosializm cəmiyyətində elm yalnız dövlət miq­yasına yüksəldikdə real qüvvəyə çevrilir. Ona görə də elm adamının nisbi müstəqilliyini və şəxsiyyət bütöv­lü­yü­nü təmin etmək də müvafiq dövlət siyasəti tələb edir.

Sənətkarla onun əsərinin “istehlakı” – mənimsənil­mə­si arasındakı sosial məsafə nisbətən qısadır, ona görə də sənət adamının sərbəstlik dərəcəsi nisbətən yüksəkdir. Elm, texnika və təhsil sahələrində isə bu məsafə böyük ol­duğundan burada ciddi sosial-mənəvi problemlər ortaya çı­xır.

Bu gün elmi-texniki tərəqqi sahəsindəki nailiyyətləri ilə bütün dünyanı heyrətləndirən Yaponiya Şərq və Qərb düşüncə tərzinin üzvi surətdə birləşməsinə nail olan əsr­lər boyu formalaşmış əxlaq-məişət ənənələrini istehsa­latda uğurla tətbiq edə bilən yeganə ölkədir. Dövlətin iqti­sadi siyasəti ilə xalqın ənənəvi təfəkkür tərzi arasın­dakı zid­diyyət minimuma endirilmişdir.

Dövlət iqtisadiyyatı elmi əsaslarla idarə etməyə çalı­şır. Bu elmi əsaslar özü hələ tam formalaşmamışdır. Onu istehsal sahəsində çalışan bütün adamlara, geniş xalq küt­lə­lərinə çatdırmaq isə daha çətin bir vəzifədir. Əgər belədirsə, onda ictimai psixologiyanın real vəziyyəti ilə də hesablaşmaq lazım gəlir.

Elm qlobal hadisədir. Hər yerdə, hamı üçün vahid bir elm var. İstehsal müəssisələri isə konkretdir, özünə­məx­sus xüsusi şəraitə malikdir. Burada sosial mühit də, mənəvi iqlim də özünəməxsus ola bilər. Deməli, elmin praktik tət­biqi hadisəsi hansı pillədə isə yenidən cəmiyyət miqyasın­dan fərdi miqyasa enir, fərdin düşüncə tərzi, biliyi, fi­ziki imkanları, əməli iş qabiliyyəti ilə səciyyələnir.

Elmi-texniki tərəqqi insandan başlanır, insanla da qur­tarır. İstər-istəməz sual ortaya çıxır ki, bu prosesin baş­lanğıcında və sonundakı insanlar bir-birindən nə ilə və hansı istiqamətdə fərqlənirlər? Bunlardan hansı elmi-tex­niki tərəqqinin təsirinə daha çox məruz qalır? Bu pro­sesdə iştirak edənlər nə qazanır və nə itirirlər?

Elmi-texniki tərəqqi prosesində insan öz fiziki və əq­li qabiliyyətini həm bilavasitə, həm də süni vasitələrlə tək­milləşdirmək imkanı əldə edir. Əgər təbiət qüvvələrin­dən istifadə insanın maddi güc və qüdrətini artırırsa, müasir ki­bernetikanın nailiyyətləri insanın intellektual im­kanlarını genişləndirir. Hər iki qabiliyyətin sayə­sində insa­nın əməli iş imkanları da artır və obyektiv gerçəkliyi, tə­biəti məq­sə­dəuyğun surətdə dəyişdirmək üçün daha böyük pers­pek­tivlər açılır.