ƏLİyev rəhman mərdan oğlu

Şəkil 4. Malların mədaxilinin, məxaricinin və mal qalıqlarının "Hərəkəti" 

dialoqu  

Bu  tənzimləmədən  sonra,  "OK"  düyməsi  basırıq  və  onun  nəticəsi  olaraq  ek-

randa  malların qrupları  üzrə təsnifləşdirilməsi  və  malların  hərəkətinə  aid cədvəldə 

əks  edilən  ikinci  "Hərəkəti"i  dialoqu  açılır.  Bu  dialoqun  ikinci  forması  şəkil  4-də 

göstərilib. 

Həmin  dialoqun  sol  pəncərəsində  isə  verilən  malların  qruplar  üzrə 

təsnifləşdirilir,  malların  adları,  ölçü  vahidləri  və  təsnifatı  əks  edilən  məlumatlar 

bazasını  açmaqla  yaradılır.  Həmin  məlumatlar  bazası  "Hərəkəti"  dialoqunun  

verilən  "Malın  adı"  xanasının  sağ  künc  hissəsində  olan  üç  nöqtə  düyməsini 

basmaqla  açılacaq.  Bu  məlumatlar  bazası  "Mallar"  adlı  dialoqunda  yerləşir.  Eyni 

dialoqun sol pəncərəsində mallar qrupları üzrə təsnifatı, sağ pəncərədə isə seçilmiş 

müəyyən  bir  qrupa  aid  olan  malların  adları  və  ölçü  vahidləri  verilmişdir. 

Məlumatlar bazasında müəyyən bir malın adnı və ölçü vahidini daxil edilməsi üçün 

sol  pəncərədə  görsənən  həmin  mala  uyğun  qrupu  seçmək  və  sonra  kursoru  sağ 

pəncərəyə  keçirmək,  həmin  dialoqun  yuxarısında  alətlər  panelindəki  "Yeni"  yəni 

ağ  vərəq  formasında  olan  işarəsini  seçməliyik.  Bundan  sonra  ekranda  "Malın 

77 

 

qeydiyyatı"  adlı  dialoqu  açılır  və  burada  malın  adı  klaviatura  vasitəsilə  daxil 

olunur,  ölçü  vahidləri  isə  həmin  məlumatlar  bazasından  seçirik.  Ondan  sonra  isə 

"OK"  düyməsini  basırıq,  yeni  yazılan  sətirdə  "Mallar"  dialoqu  cədvəli  hissəsinə 

əlavə edirik. 

 

Şəkil 5. Malların qalıqları "Qalıq" dialoqu (ikinci formada). 

 Mallar  qruplar  üzrə  təsnifatına  yeni  qrup  əlavə  etmək  lazımdırsa,  o  zaman 

kursoru  yeni  daxil  olunacaq  qrupdan  bir  pillə  yuxarı  qrupun  üzərində  saxlayırıq, 

sonra  isə  "Yeni"  işarəsini  seçmək  lazımdır.  Bundan  sonra  təsnifatda  yeni  qrup 

yaranacaq,  ancaq  bunun  adı  mal  qrupuna  uyğun  deyl.  Bu  səbəbdən  də  alətlər 

panelində  "Dəyişmək"  işarəsi  seçilməli,  yeni  yarandılmış  qrupa  uyğun  ad  seçilir. 

Bundan  sonra  "OK"  düyməsini  basırıq  və  dialoqu  bağlayırıq.  Ondan  başq 

"Hesabat"  bölməsində  dialoq  mallar  üzrə  təsnifatı  əks  olunan  pəncərə  açıb-

bağlanması  üçün  dialoqun  alətlər  panelin  olan  "Budaqlanma"  işarəsi  seçilir. 

Proqramda  malların  qalıqları  barəsində  miqdarı-məbləği  göstəricilərinə  uyğun 

məlumatları  almaq  üçün  "Hesabat"  bölməsində  göstərilmiş  "Qalıq"  elementini 

seçirik.  Ekranda  müəyyən  bir  tarixə  malların  qalıqları  barəsində  dialoqunu 

formalaşdırmaq  üçün  "Qalıq"  dialoqunu  açılıq.  Burada  tarixini,  malsatanı  və  ya 

malalanların  adılarını  və  malların  adlarını  silmək  üçün  xanalar  mövcuddur. 

78 

 

Nəzərdə  tutlan  tənzimləməni  apardıqdan  sonra  isə,  "OK"  düyməsini  basırıq, 

seçilən  malların  qruplar  müvafiq  tarixə  malların  qalıqlarını  və  həmçinin  malların 

qruplar  üzrə  təsnifatını  əks  edirən  növbəti  "Qalıq"  dialoqu  açılır.  Qeyd  olunan 

dialoqun görünüşü şəkil 5-də göstərilib. Malların qalıqlarının formalaşması prinsipi 

bundan  başqa  verilən  dialoqa  oxşar  olduğuna  görə  onları  ətraflı  şərh  etməyə 

ehtiyac duymuram.  

 

Şəkil 6. "Gəlir" dialoqu  

Qeyd  edək  ki,  müəssisədə  müəyyən  bir  tarixə  qalıq  barəsində  cədvəlin 

müxtəlif  məqsədlərdə  istifadə  edilə  bilər.  Malların  satışının  tənzimlənməsi, 

malların  tədarükü  barəsində  qərarların  qəbul  olunması,  inventarizasiya  aparılmaq 

və  ya  idarəetmə  məsələlərinin  belə  məlumatlardan  istifadə  olunması  tələb  olunur. 

Buna  görə  də  malların  qalıqları  barəsində  məlumatlar  əks  olunan  cədvəllər 

mütəmadi  çap  olunur,  mühasibat  və  idarəetmə  uçotu  sənədlərinə  əlavə  olunması 

lazımdır.  Bu  tip  cədvəlləri  çap  etmək  üçün  "Qalıq"  dialoqunda  olan  alətlər 

panelindən "Lupa" işarəsini seçirik, cədvəli nəzərdən keçiririk və sonra  printerdən 

çap olunacaq. 

Bu  proqramda  malların  satışını  və  satışıjndan  əldə  olunan  gəlirin  və  ya 

ziyanın  barəsində  məlumatlar  almaq  üçün  "Hesabat"  bölməsindən  olan,  "Gəlir" 

elementi  seçilməlidir.  O  zaman  biz  ekranda  malların  satışı  barəsində 

79 

 

formalaşdırılan  məlumatların  parametrlərin  silmək  üçün  nəzərdə  tutulan  "Gəlir" 

dialoqunu açırıq.  

 

Şəkil 7. "Məlumat" dialoqu 

Qeyd  olunan  dialoqda  hesabat  dövrü,  məxaric  sənədlərinin  nömrəsi,  maddi-

məsul  şəxsləri,  malsatanlar-malalanlar  və  malların  adını  seçilən  xanalar 

mövcuddur.  Orada  lazım  olan  tənzimləmə  işi  aparılandan  sonra,  "OK"  düyməsi 

basılır,  ekrandan  seçilən  maddi-məsul  şəxsin  tələb  olunan  hesabat  dövrünə  aid 

malların  satışı  və  satışının  nəticələri  barəsində  məlumatların  əks  olunmuş  "Gəlir" 

dialoqu açılır. Həmin dialoq iki hissədən ibarət olur, sol pəncərədə malların qruplar 

üzrə təsnifatı, sağ pəncərədə isə ayrı-ayrı mallara uyğun alışlar, satışlar, gəlirlər və 

ziyanlar  barəsində  məlumatlar  cədvəlində  əks  olunur.  "Gəlir"  dialoqun  görünüşü 

şəkil  7-də  göstərilib.  Bu  "Hesabat"  bölməsindən  olan  "Məlumat"  elementi 

seçiləndə,  ekranda  mallar  və  eynən  də  taraların  mədaxili  və  məxarici  barəsində 

ümumi  məlumatlar  formalaşdıran  eyniadlı  dialoqu  açılır.  Həmin  dialoqun  birinci 

formasında  əks  olunan  məlumatların  parametrini  daxil  edilməsi  üçün  müvafiq 

xanalar  nəzərdə  tutulur.  Bu  xanalarda  isə  tənzimlənmə  prosesinin  aparılmasından 

sonra, "OK" düyməsi basılan zaman, "Məlumat" dialoqunun növbəti forması açılır 

və həmin dialoqun görünüşü şəkil 7-də göstərilmişdir. 

80 

 

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR 

Hazırda  hər  bir  sənaye  müəssisəsi  yuxarıdan  verilən  göstərişlərə  əsasən 

deyil,  öz  imkanlarını  və  daxili  ehtiyat  mənbələrini  nəzərə  alaraq  illik  məhsul 

istehsalını və bunun satışını planlaşdırır. 

Məhsul istehsalı və satışı prosesinin çox məsuliyyətli bir məqam olmasını 

nəzərə alaraq bunun üzərində daim uçot və audit nəzarətinin həyata keçirilməsi 

ciddi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  bir  vaxtda  nəinki  istehsal  edilən  və  satılan 

məhsulların  uçotunun  aparılmasına  diqqət  artırılmalıdır,  yeni  zamanda  məhsul 

istehsalının  və  satışının  gələcəkdə  həcminin  daha  da  artırılması  imkanlarının 

aşkar  etdirilməsinə  xüsusi  fikir  verilməlidir.  Sənaye  müəssisələrində  məhsul 

istehsalının  və  satışının  artırılması  ilə  yanaşı  həm  də  onların  keyfiyyətinin 

yüksək olmasına və rəqabət davamlılığına xüsusi diqqət yetirilməlidir. 

Yuxarıda  qeyd  edilənlarla  yanaşı  həm  də  məhsul  istehsalına  və  satışına 

çəkilən  xərclərin  mümkün  kimi  azaldılmasına  və  bu  yolla  məhsulun  maya 

dəyərinin mümün kimi ucuz başa gəlməsinə ciddi səy göstərilməlidir. 

Müəssisədə uçot işlərinin yüksək səviyyədə qurulmasını təmin etmək üçün 

və  bu  sahədəki  nöqsanları  aşkara  çıxarıb  aradan  qaldırmaq  üçün  daxili  audit 

xidmətindən  istifadə  olunmasına  geniş  yer  verilməlidir.  Apardığımız  tədqiqat 

işləri göstərir ki, məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar əməliyyatların uçotu və 

auditinin  gələcəkdə  daha  təkmilləşməsinə  nail  olmaq  üçün  bir  sıra  tədbirlər 

hazırlanıb  həyata  keçirilməlidir.  Bunlara  əsas  etibarı  ilə  qrup  halında 

aşağıdakıları aid etmək olur: 

1 – sənaye müəssisələrində məhsul istehsalı uyğun əməliyyatların uçotunun 

hazırki səviyyəsini yüksəltmək məqsədi ilə istehsal edilən məhsulun ilk uçotunu 

düzgün qurmaq, baş  vermiş əməliyyatları vaxtında  və tam halda ilk sənədlərlə 

rəsmiyyətə salmaq və uçotda dəqiq əks etidirmək. 

2 – istehsala çəkilən məsrəfləri düzgün müəyyən etmək və məhsulun maya 

dəyərinə daxil edilməsini təmin etmək. 

81 

 

3  –  hazır  məhsulun  anbar  uçotunu  nümunəvi  təşkil  etmək  və  bunun 

uçotunun mexanikləşmə səviyyəsini yüksəltmək. 

4  –  məhsulun  (hazır  sənaye  məhsulunun)istehsal  maya  dəyərini  düzgün 

müəyyən etmək və bu sahədə nöqsanlara yol verməmək. 

5 -  məhsul satışı uyğun əməliyyatların vaxtında rəsmiyyətə salınmasını və 

uçotda düzgün əks etdirilməsini təmin etmək. 

6 – satılmış məhsullar uyğun əməliyyatların uçotunun düzgünlüyünü təmin 

etmək,  satılmış  məhsulların  tam  maya  dəyərinin  dəqiq  hesablaqmasına  nail 

olmaq. 

7  –  məhsul  istehsalı  və  satışı  ilə  əlaqədar  əməliyyatların  auditinin 

keyfiyyətini  daha  da  yüksəltmək  və  bu  məqsədlə  daxili  audit  xidmətinin 

yaradılmasından daim bəhrələnmək. 

82 

 

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 

1. 

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 1996, 62 s. 

2. 

Azərbaycan Respublikasının vergi məcəlləsi. Bakı, 2008, 295 s.  

3. 

Azərbaycan Respublikasının əmək məcəlləsi. Bakı, 2007,270 s. 

4. 

«Azərbaycanda  mülkiyyət  barəsində»  Azərbaycan  Respublikasının 

qanunu II Biznesmenin bülleteni № 16, 2001, 19- s. 

5. 

«Azərbaycan  Respublikasının  soial-iqtisadi  inkişafının  sürətləndirilməsi 

tədbirləri barəsində» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2003-cü il 

tarixli fərmanı. «Azərbaycan» qəzeti. 24 noyabr, 2003. 

6. 

«Azərbaycan  Republikası  regionlarının  sosial-iqtisadi  inkişafı  Dövlət 

Modulu (2004-2008-ci illər). «Respublika» qəzeti. 12 fevral, 2004. 

7. 

Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  «Kiçik  sahibkarlıq  sub-

yektlərində  sadələşmiş  uçotun  aparılması  qaydaları»nın  təsdiq  edilməsi  barəsində 

13 yanvar 2003-cü il tarixli qərarı II Maliyyə və uçot, 2003, № 3, s. 32-39. 

8. 

Azərbaycan 

Respublikasında 

mühasibat 

uçotunun 

beynəlxalq 

standartlara  uyğunlaşdırılınası  problemləri  /  Elmi-praktiki  konfransın  materialları. 

Bakı, 1997, s. 3-107. 

9. 

Azərbaycan  Respublikasında  mühasibat  uçotu,  iqtisadi  təhlil  və 

statistikanın beynəlxalq standartlara  uyğunlaşdırılmasmın  əsas  istiqamətləri  Elmi-

praktiki konfransın materialları. Bakı, 1999, s. 3-154. 

10.  Abbasov  A.R.  Sahibkarlıq  fəaliyyəti:  növləri,  təşəkkülü  və  inkişaf 

problemləri. Bakı, 1998, 212 s. 

11.  "Kiçik  sahibkarlıq  subyektlərində  sadələşdirilmiş  uçotun  aparılması 

Qaydaları"nın  təsdiq  edilməsi  barəsində  Azərbaycan  Respublikasi  Nazirlər 

Kabinetinin Qərari Bakı şəhəri, 18 yanvar 2003-cü il № 9 

12.  "Şəffaflığın  artırılması  və  korrupsiyaya  qarşı  mübarizə  uyğun  Milli 

Strategiyanın  təsdiq  edilməsi  barədə"  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin 

sərəncamı,  28  iyul  2007-ci  il,  JN»  2292  //  Azərbaycan  Respublikasının 

Qanunvericilik Toplusu, 2007, JY2 7, maddə 728, s. 1985- 2015. 

83 

 

13.  A.Kərimov. “Mühasibat ucotu, vergilər” Bakı-2014.  

14. 

Abbasov i.m., Məmmədov i.a., Cabbarov a.s. “Mühasibat uçotu (sahələr 

uyğun)” - dərslik. Baki, 2017 - 424 s

. 

15.  Abbasov  Q.Ə.  İdarəetmə  uçotunun  təşkilinin  nəzəri-metodoloji  və  praktiki 

problemləri: Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı. 2013, 55 s., S.202 

16.  Əliyev  H.H.,  Salahov  Ə.S,  Amerika,  Rusiya  və  Azərbaycan  ölkələrində 

mühasibat  uçotu  sisteminin  fərqli  və  oxşar  prinsipləri.  “Maliyyə  və  uçot"  jurnalı. 

Bakı, 2012 

17.  Financial Accounting Standards,  

www.fasb.org

 

18.  Q.Ə.Abbasov  “Sıfırdan başlanan mühasibat ucotu”, Bakı- 2013;  

19. Qasımov 

S.M.  Azərbaycanda  Beynəlxalq  Maliyyə  Hesabatları 

Standartlarına  keçidlə  əlaqəli  yaranan  problemlər  və  onların  həlli  yolları 

//"Maliyyə və uçot” jurnalı, (185), Bakı, 2015 

20. S.Səbzəliyev  və  Q.Ə.Abbasov    “Xidmət  sahələrində  mühasibat    uçotu”- 

Bakı-2015 

21. Salahov  Ə.S.  Milli  Mühasibat  Uçotu  Standartları  ve  kompüter 

mühasibatının  bəzi  prinsipləri  barəsində  //  “Kooperasiya”  elmi-nəzəri  jurnalı, 

2(17), Bakı, 2008. s.78-84 

22. V.Quliyev,S.M.Səbzəliyev  “İdarəetmə uçotu”, Bakı-2014;  

23. Бурменкo  Т.Д.,  Даниленкo  II.IL,  Туренкo  Т.А.  Сфера  услуг: 

экoнoмика: учебнoе пoсoбие. Мoсква, Кнoрус, 2014. 328 с. c.151 

24. 

Ивашкевич  В.Б.  Управленческий  учет  в  инфoрмациoннoй  системе  пред-

приятии // Бухгалтерский учет. 2017, № 4., c.104

 

25. Cəfərov  A.,  Kərımzadə  K.,  Audit  işinin  necə  təşkil  etməli?,  Bakı. 

İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi, 2009. 

26. Daxili  audit.  Ali  məktəblər  üçün  dərs  vəsaiti.  Bakı:  Nağıl  Evi,  2008, 

s.6, 64. 

27. Daxili  audit.  Novruzov  Vahid  və  başqaları.  Tədris-praktika  vəsaiti. 

Bakı: Nağıl Evi, 2002, s.5. 

28. Daxili  audit:  reallıqlar  və  perspektivlər  II  Beynəlxalq  konfransın 

84 

 

materialları/. Bakı: Nağd Evi, 2012, s.8, 9,12, 16 

29. Əhmədov  İ.B.,  İsmayılov  M.H.,  Muxtarova  P.E.,  Allahverdiyeva  C.C. 

Audit. Praktikam. Bakı, “Mütərcim”, 2015. 

30. Hacıyev  R.Ş.,  Səbzəliyev  S.M.  Auditin  əsaslan.  Bakı,  ADİU-nun 

nəşriyyatı,2003 

31. 31.Hüseynov Ə.M, Maliyyə nəzarətinin hüquqi əsaslan. Bakı, 2000. 

32. Musayev A. Vergi sisteminin iqtisadi problemləri. Bakı, 2004. 

33. Namazova Cəmilə, Kazımov Rahib. Praktiki audit. Bakı: 2012, s,118. 

34. Sadıqov  M.M.,  Bədəlov  Q.  və  b.Maliyyə  resursları  və  maliyyə  bazan. 

Bakı, 2003. 

35. Səbzəliyev  S.M.,  Süleymanov  S.M.,  Cəfərov  E.O.  Kommersiya 

təşkilatlan  üçün  Milli  Mühasibat  Uçotu  Standartlarının  tədrisinə  aid  tədris-

metodik vəsait. Bakı. Tədris işçisi, 2010. 

36. S.M,  Səbzəliyev  -  Maliyyə  hesabatı:  formalasması  və  təkmilləsməsi 

problemləri. Baku, “Elm”, 2003.