ELÇİn qarayev iRƏvan xanliğI (1747-1828) baki 2010

İ.Şopen,543-546.

İşğaldan sonra İrəvan şəhərində Cənubi Azərbaycandan, İrandan və Osmanlı dövlətindən köçürülmüş erməni əhalisi də yerləşdirilmişdi. Belə ki, şəhərdə İran və Cənubi Azərbaycandan 366, Osmanlı ərazisindən isə 11 köçürülən erməni ailəsi yaşayırdı. Şəhərə köçürülmüş erməni ailələri demək olar ki, bütün məhəllələrə paylanmışdı. Onlar əsasən şəhərin mərkəzi hissəsində yerləşdirilmişdi. İran və Cənubi Azərbaycandan köçürülən 231 erməni ailəsi İrəvanın «Şəhər», 87-si «Təpəbaşı», 48-i həmin vaxta qədər heç bir erməni ailəsinin yaşamadığı «Dəmirbulaq» məhəllələrində, Osmanlı ərazisindən köçürülən 8 ailə «Şəhər», 3-ü isə «Təpəbaşı» məhəllələrində yerləşdirilmişdi. Ümumilikdə, şəhərə köçürülən erməni əhalisinin sayı 1763 nəfərdən ibarət idi.

Kənd əhalisi. İrəvan xanlığı əhalisinin əksəriyyəti kəndlərdə yaşayırdı. Bəzi mənbə və tarixi ədəbiyyatda xanlıq əhalisinin ümumi etnik və say tərkibi haqqında statistik rəqəmlər göstərilsə də, Rusiya işğalına qədər kəndlərdə yaşayan əhalinin sayı haqqında məlumata rast gəlmədik. Kənd əhalisinin sayı haqqında yalnız işğaldan sonra 1829-1832-ci illərdə həyata keçirilən kameral siyahıyaalınma əsasında konkret rəqəmlər söyləmək mümkündür. Kənd əhalisinin etnik və say tərkibinin ümumi mənzərəsini izləmək baxımdan məhz kameral təsvir böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Kameral təsvirdə İrəvan xanlığının ərazisində 831 kənd qeydə alınmışdı. Lakin bunlardan 310 kənd tamamilə dağıdılmışdı. Dağıdılmış kəndlərin sayahısı aşağıdakılardır:

1.Qırxbulaq mahalında- Kürəcik, İynədüz, Güllücə, Qaraceyran, Tecirəbək, Bozaklı, Qaraqala, Qatırçay və yaxud Heydərgöl, Ərzap, Norinus, Damcılı, Kitikən və yaxud Kətikut, Quyulu, Qızqala, Tezxarab, Babacur, Damagirməz, Dəlləkli, Kankan, Göykilsə, Yaycı, Qızılqala, Çobangərəkməz, Azaklar, Əkikənd və yaxud Muradtəpə, Ərzini (26 kənd);

2.Zəngibasar mahalında- Həsənağa, Sinnik, Qaracalar, Ozanlar, Dərcan, Yeniköy, Cəfərabad (7 kənd);

3.Gərnibasar mahalında- Məsimli, Taytan, Bayraməliqışlağı, Qulaqsız, Zöhrablı, Qurdkəndi, Şəfiabad, Kirbozavənd, Başqərni, Mürzük, Heyranısuliya, Burduq, Kerkəc, Gilanarsufla, Moll Əhməd, Qaqavuz, Şəhriyar, Şoğaib, Heyranıs Sufi, Kərpicli, Abdallar, Qurbanqala ulya, Qurbanqala sufi, Ərtiz, Yappa, Əlimərdan, Əliqırağı, Ellicə, Buralan, Sultantəpə, Əzizli, Əlisərgi, Qalakənd, Qarahacılı, Xıdırlı, Adətli, Taraşköy, Əliqızıl, Bulaqbaşı, Bayraməli kəndi, Purça, İmamverdiqalası, Tərəkəmələr (43 kənd);

4.Vedibasar mahalında- Reyhanlı, Şirazlı, Qaralar, Saray, Çatqıran, Qarabağlar sufi, Qarabağlar ulya, Talasavan, Şahablı, Zəncirli, Pünüt, Şorsu, Daşnov, Həsənqala, Vəlican, Köşəhli, Abbasabad, Əliqızıl, Muradabad, Əliabad, Əliqırıq, Günlük, Baxçacıq, Xamud, Qızılverən, Zimmi, Musacıq, Hand, Qazançı, Xosrov, Haxıs (33 kənd);

5.Şərur mahalında- Hacıqara, Qalacıq, Fərhadarxı, Boşqışlaq, Daşarx ulya, Örtülü məzrə, Şaban məzrə, Kürkçi Bayat məzrə, Yovşan məzrə, Kabud məzrə, Dəhnəkənd və yaxud Dəmirçiqışlağı (11 kənd);

6.Sürməli mahalında- Vəlican, Talasavan, Abbasabad, Sərhəngabad, Rəsullu, Zəagan, Atlıca, Hacıabbas, Saxsalı, Qaraçılı, Mərhava, Çıraxlı, İstinax çıraqlı, Uruşmuş, Ərgöv, Göyumus, Qurqan, Qaraçay, Əliməlik, Zor, Əlikeçən, Quşçu, Karvansaray, Asma, Quyuca, Çıraxçı, Sarıhasar, Muça (28 kənd);

7.Dərəkənd-Parçenis mahalında- Qaraqoyunlu, Kiti, Sürməli, Aşıq Hüseyn, Qarabulaq, Qaraqala, Çaldağ, Qaziqoparan (8 kənd);

8.Saatlı mahalında- Xəlilqışlağı, Ərmən kövşəni, Sufilər, Mirzəxan, Başqışlağı (5 kənd);

9.Talın mahalında- Aylanlı, Siçanlı, Nadirxanlı, Pirmələk, Sutökülən, Ağakiçik, Məzarcıq, Pirtikən, Qaraqala, Çiçəkli, Püsəgən, Çartəpə, Müstüklü, Qoruq, Parakənd, Daşqala, Çorsulu, Bəbirli, Sadıqlı, Zərincə, Aşağı Dəmirçili, Sabunçular, Kiçikyataq, Balaşbəy qulu, Böyükqızıl qul, Göyərçin (27 kənd);

10.Sərdarabad mahalında- Cəfərxan Rəncbəri, Teymurxan kəndi və yaxud Dövlətabad, İtköy, Qatırabad və yaxud Əbdülabad, Artaşad (Fəthabad), Rəhimabad və yaxud Molla Bədəl və yaxud Səfiabad, Keçili, Xam (8 kənd);

11.Körpübasar mahalında- Teymurxan Kolani, Ağdəmir, Qaraqışlaq, İnəkli, Çobani, Arpahəvəsik, Haçabağ, İlançalan, Anberd (9 kənd);

12.Abaran mahalında- Qotur, Tezxarab, Şabanlı, Xaçbulaq, Köhnə Qəzənfər, Bitli, Əmirli, Yarbaş, Məmişkəndi, Qarabulaq, Hamamlı, Kürdəli, Cancik, Cilligöl, Şahqulu olan, Porsuqlu, Camışlı, Əyri budaq, Muncuqlu, Pəmbək, Günbəz, Sibitağ (22 kənd);

13.Dərəçiçək mahalında- Ada Göyçə, Kiçik Ördəkli, Alapapaq, Barat, Qonaqgirməz, Eşşəkquduran, Çobangölü, Keğaç, Maman, Aydın, Şəhərbaşı, Misxana, Sutökülən, Çiçəkli, Pirpalıd, Zeynalağa (16 kənd);

14.Göyçə mahalında- Buğdatəpə, Hacımumu xan, Allahverdibəy, Üçtəpə, 2 kəndin adı unudulub, Kərimkəndi, 4 kəndin adı unudulub, Yuxarı Altuntaxt, Aşağı Altuntaxt, Dəmirçi Poqos, burada 5 kəndin adı unudulub, Ağrıca, Atdaş, Axsaqtovuz, Karvansaray, 1 kəndin adı unudulub, Qasımbaşı, Mədinə, burada 6 kəndin adı unudulub, Baş Gözəldərə, Xan Çingizoğlu, 5 kəndin adı unudulub, Qızılkilsə, 5 kəndin adı unudulub, Böyükağa, 9 kəndin adı unudulub, Ağkilsə, 2 kəndin adı unudulub, Göyçə, Sultanəli, Satanağac, Karvansaray, Ağrığa, 2 kəndin adı unudulub, Kərimağa kəndi, Dəli Harutyun, Qəmasar (67 kənd) (415,509-517). İrəvan xanlığının mahallarından yeganə Seyidli-Ağsaqqallı mahalında dağıdılmış kəndlər qeydə alınmamışdır.

Ümumiyyətlə İrəvan xanlığında əhalinin yaşadığı 521 kənd var idi. 1829-1832-ci illərdə həyata keçirilən kameral siyahıyaalma əsasında mahallar üzrə kəndlərdə yaşayan yerli əhalinin say dinamikasını və etnik tərkibini əks etdirən 5.2 cədvələ nəzər salaq:

Cədvəl 5.2

Qırxbulaq mahalı üzrə

Sayı	Kəndlər	Azəri türkü				Ermənilər
		ailənin sayı	Adamın sayı			ailənin sayı	adamın sayı
			kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun
1	Oxçaberd	12	33	40	73	--	--	--	--
2	Məngüs	11	34	26	60	--	--	--	--
3	Cüvriş	--	--	--	--	22	54	49	103
4	Kamal	13	21	16	37	--	--	--	--
5	Tutiyə	10	21	15	36	--	--	--	--
6	Zar	20	49	40	89	--	--	--	--
7	Cadqıran	4	10	9	19	--	--	--	--
8	Kəmris	--	--	--	--	6	15	14	29
9	Ağazor	3	13	14	27	9	20	22	42
10	Başkənd	--	--	--	--	--	--	--	--
11	Şahab	--	--	--	--	--	--	--	--
12	Ərəmus	--	--	--	--	--	--	--	--
13	Dizək	--	--	--	--	1	2	2	4
14	Ərinc	--	--	--	--	33	100	92	192
15	Avan	--	--	--	--	--	--	--	--
16	Çalmakçı	--	--	--	--	80	197	181	386
17	Kanakir	2	10	5	15	58	214	172	386
18	Qətran	6	14	14	27	--	--	--	--
19	Putkin	--	--	--	--	18	51	41	92
20	Məgüb	--	--	--	--	--	--	--	--
21	Ellər	--	--	--	--	18	44	44	88
22	Yelqovan	--	--	--	--	17	46	36	82
23	Yekun	81	205	178	383	262	743	653	1396

Zəngibasar mahalı üzrə

Sayı	Kəndlər	Azəri türkləri				Ermənilər
		ailənin sayı	adamın sayı			ailənin sayı	adamın sayı
			kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun
1	Şinqovit-Bayat	16	39	36	75	-	-	-	-
2	Çarbaq	7	17	14	31	-	-	-	-
3	Şinqovit	-	-	-	-	11	25	23	48
4	Noraqovit	-	-	-	-	28	82	76	158
5	Behbudabad	-	-	-	-	-	-	-	-
6	Uluxanlı	311	970	767	1737	-	-	-	-
7	Aşağı Necili	45	203	208	411	-	-	-	-
8	Yuxarı Necili	20	86	69	155	-	-	-	-
9	Hacı İlyas	75	250	195	445	-	-	-	-
10	Qalalı	-	-	-	-	35	77	73	150
11	Ağcaqışlaq	14	33	37	70	-	-	-	-
12	Şirabad	-	-	-	-	51	103	112	215
13	Arbat	50	139	125	264	-	-	-	-
14	Haçıpara	75	182	144	326	-	-	-	-
15	Göykümbəz	4	12	9	21	8	18	14	32
16	Sarvanlarxaraba	7	17	12	29	-	-	-	-
17	Dəmirçi şöllü	46	196	142	338	-	-	-	-
18	Qaraqışlaq	23	84	67	151	-	-	-	-
19	Verməzyar	11	33	28	61	-	-	-	-
20	Donuzyeyən	42	188	167	355	-	-	-	-
21	Sarvanlar ulya	28	85	67	153	-	-	-	-
22	Reyhanlı	12	49	31	80	-	-	-	-
23	Əbdülkəndi	17	50	35	85	-	-	-	-
24	Seyidkəndi	20	59	54	113	-	-	-	-
25	Sarıcalar	18	59	48	107	-	-	-	-
26	Şöllü Mehmandar	69	228	178	406	-	-	-	-
27	Yekun	910	2979	2434	5413	133	305	298	603

Gərnibasar mahalı üzrə

Sayı	kəndlər	Azəri türkü				Ermənilər
		ailənin sayı	Adamın sayı			ailənin sayı	adamın sayı
			kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun
1	Ağhəmzəli	45	118	114	232	-	-	-	-
2	Cəbəçili	19	72	63	135	-	-	-	-
3	Qaratəpə	6	26	19	45	-	-	-	-
4	Qaradağlı	26	70	58	128	-	-	--	-
5	Xarratlı	31	95	88	183	-	-	-	-
6	Boğamlı	30	123	120	243	-	-	-	-
7	İmamşahlı	5	17	14	31	-	-	-	-
8	Qaraqoyunlu	13	38	34	72	-	-	-	-
9	Göyləsər ulya	24	62	59	121	-	-	-	-
10	Toxanşahlı	-	-	-	-	-	-	-	-
11	Şeyxzadəli	61	250	224	474	-	-	-	-
12	Tamamlı	-	-	-	-	-	-	-	-
13	Qarahəmzəli	11	33	22	55	-	-	-	-
14	Çiyadamlı	34	96	70	166	-	-	-	-
15	Başnəli	8	14	16	30	-	-	-	-
16	Uğurbəyli	13	46	41	87	-	-	-	-
17	Çiləxanlı	29	79	76	155	-	-	-	-
18	Böyük Dəlilər	10	27	19	46	-	-	-	-
19	Kiçik Dəlilər	-	-	-	-	-	-	-	-
20	Novruzlu	1	4	3	7	-	-	-	-
21	Qəmərli	31	88	79	167	-	-	-	-
22	Darğalı	22	69	56	125	-	-	-	-
23	Yuva	5	18	15	33	-	-	-	-
24	Məsimli	10	34	28	62	-	-	-	-
25	Bəycivazlı	22	57	45	102	-	-	-	-
26	Axund Bozavənd	20	55	47	102	-	-	-	-
27	Artaşat	-	-	-	-	-	-	-	-
28	Qurbanqulu və yaxud Torpaqqala	12	22	18	40	-	-	-	-
29	Təpəbaşı	1	3	2	5	-	-	-	-
30	Dvin	15	32	19	51	-	-	-	-
31	Ayazlı	7	21	22	4	-	-	-	-
32	Qulaməli Bozavənd	18	50	36	86	-	-	-	-
33	Doqquz	27	65	62	127	2	6	2	8
34	Yamancəli	10	26	18	44	-	-	-	-
35	Mehrablı	-	-	-	-	-	-	-	-
36	Ağcaqışlaq	-	-	-	-	11	26	19	45
37	Cənnətli	13	27	32	59	-	-	-	-
38	Ağbaş	-	-	-	-	21	38	54	92
39	İpəkli	5	11	11	22	-	-	-	-
40	Göyləsər sufla	1	3	2	5	-	-	-	-
41	Arpava	8	19	16	35	-	-	-	-
42	Qaravəli	16	53	49	102	-	-	-	-
43	Aratan	14	52	47	99	-	-	-	-
44	Emincə	11	26	19	45	-	-	-	-
45	Aralıx	20	44	48	92	-	-	-	-
46	Ciflik	5	17	14	31	-	-	-	-
47	Sirboğan	4	10	9	19	-	-	-	-
48	Bayburt	19	54	42	96	-	-	-	-
49	Gilyanar	28	79	64	143	-	-	-	-
50	Körpüqulağı	26	64	65	129	-	-	-	-
51	Göl	11	38	24	62	-	-	-	-
52	Koxt	6	24	16	40	-	-	-	-
53	Yekun	753	2231	1945	4176	34	70	75	145