Ə. A.ƏLBƏndov

                            

 

15.3. MĐQDARĐ ANALĐZ. ANALĐZĐN  KĐMYƏVĐ METODLARI

 

 

Miqдари  анализин  гаршысында  дуран  мягсяд  мцхтялиф 

маддя-лярин  вя  материалларын  мигдари  t

ərkibini мцяййян ет-

мякдир. Bu m

əqsədlə tətbiq olunan miqdari analiz metodları 

kimyəvi və fiziki-kimyəvi (instrumental) metodlara ayrılır. 

Miqdari  analz  nümunənin  götürülməsi,  onun  analiz 

üçü

n 

ha-zırlanması, 

analizin 

aparılması, 

analiz 

nəticələrinin  işlənməsi  və  hesablanması  əməliyatlarını 

ö

zündə birləşdirən ardıcıllıqla aparılır. 

Анализин  кимйяви  методларынын  ясасында  кимйяви  реак-

сийалар дурур. Кимйяви методлара гравиметрик (чяки) вя титри-

метрик  (щяъми)  методлар  дахилдир.  Кимйяви  методлар  ян 

гядим  методлар  олмасына  бахмайараг  щал-щазырда  эениш 

йайылмыш  вя  кимйяви  анализ  практикасында  мцщüм  рол 

ойнайыr.         

Гравиметрик анализ. Qravimetrik analizdə ən çox tətbiq 

olunan  metod  çökmə reaksiyalarına  əsaslanan  metoddur. 

Bu  metodda  тяйин  олунан  компонент  (məsələn, 

Ba

2+

-

 

569

inlarını) müvafiq reagentin (məsələn

, Na

2

SO

4

-ün) vastəsilə 

практики щялл олмайан бирляшмя шяклиндя 

(BaSO

4

)

 чюкдцрцlцr. 

Чюкцнтцнц мящлулдан айырыб, йуйуб вя кюзяртдикдян (бязи 

щалларда  гурутдугдан)  сонра  аналитик  тярязидя  чякирляр. 

Чюкцнтцнцн  чяки  формасынын  кимйяви  формулу 

(BaSO

4

)

  вя 

кцтляси ясасында тяйин олунан компонентин мигдарı щесаб-

ланыр.  

Bir  çox  hallarda  közərtmə  prosesində  çöküntu 

(məsələn, 

CaC

2

O

4

)

  parçalanaraq 

(CaC

2

O

4

=CaO+CO

2

↑

)

 

tərkibini  dəyişir.

 

Belə  hallarda  çöküntünün  çökmə  və  çəki 

formaları bir-birindən fərqlənmiş olur.

 

 

Titrimetrik  analiz.Титриметрик  анализ  тяйин  олунан 

маддянин  верилмиш  мигдары  иля  реаксийанын  баша  чатмасы 

цчцн  тяляб  олунан  дягиг  гатылыглы  реаэент  мящлулунун 

щяъминин юлчцлмясиня ясасланыр. 

Титрлямя.  Tяйин  олунан  маддя  мящлулу  цзяриня  дягиг 

гатылыглы  реаэент  мящлулуnun  щисся-щисся  ялавя  едилməsi 

просесı титрлямя адланыр. Реаксийанын сонуна йахын титрлямя 

дамъы-дамъы  апарылыр.  Титрлямянин  сону  мящлула  ялавя 

едилмиш  индикаторун  рянэ  дяйишмяси  вя  йа  системин  диэяр 

хассяляри ясасында мцяййян олунур. 

Титрлямяйя  сярф  олунан  реаэент  мящлулунун  щяъминя 

(

R

V

),  нормаллыьына (

R

N

) вя титриня (

R

T

) ясасян тяйин олунан 

маддянин грамларла вя йа фаизля мигдари щесабланыр. 

Титриметрик  анализдя  тятбиг  олунан  дягиг  гатылыглы 

мящлуллары  standart,  titrli,  işçi  məhlullar  və  ya  titrant 

адландырырлар. Стандарт мящлулларын гатылыглары нормаллыг вя йа 

титрля  ифадя  олунур  (bax  8.1).  Титрлямя  сöзц  дя  титриметрик 

анализдя  стандарт  мящлулларын  гатылыьынын  титрля  ифадясиндян 

эениш истифадя олунмасы иля баьлыдыр.  

Титриметрик  анализдя  тятбиг  олунан  ясас  синиф 

реаксийалара 

туршу-ясас, 

оксидляшмя-редуксийа, 

комплексямяляэялмя  вя  чюкмя  реаксийалары  дахилдир.  Бу 

 

570

реаксийалара  мцвафиг  олараг  титриметрик  анализ  ашаьыдакы 

методлара тясниф олунур. 

Turşu-əsas titrləmələri.

 

Бу методун ясасында 

 

H

+

 + OH  = H

2

O 

tənliyi  üzrə  эедян  туршу-ясас  гаршылыглы  тясири  дурур. 

Стандарт  туршу  мящлуллары  иля  титрлямякля  ясасларын 

(алкалиметрийа),  стандарт  ясас  мящлулларынын  кюмяйи  иля 

туршуларын (асидиметрийа) мигдарыны тяйин етмяк мцмкцндцр. 

Turşu-əsas  metodu  ilə  həmçinin  hidroliz  edən  duzları, 

məsələn,  karbonatları,  hidrokarbonatları,  tetraborarları  və 

s. təyin etmək olar. 

Titrləmənin ekvivalent nöqtəsi (və ya titrləmənin sonu) 

tur-şu-əsas indikatorları (bax 8.8. Turşu-əsas indikatorları) 

vasitəsilə müəyyən edilir. 

Okсидляшмя-редуксийа 

титрлямяляри. 

Бу 

метод 

оксидляшдириъи  maddələrin  titirli  məhlullarının  vasitəsilə 

reduksiyaedicilərin 

və 

ya 

reduksiyaedicilərin 

titirli 

məhlullarının 

vasitəsilə 

oksidləşdiricilərin 

təyininə 

ə

saslanır.  Oksidləşdiricilərin  titirli  məhlulu  kimi  praktikada 

ə

n  çox  kalium  permanqanat  KMnO

4 

(permanqanato-

metriya), kalium bixromatın (bixromatometriya), yod (I

2 

-nin 

KI-də  məhlulundan)  (yodometriya)  məhlullarından,  reduk-

siyaedicilərin  titirli  məhlulları  kimi  isə  natrium  tiosulfat 

Na

2

S

2

O

3

.5H

2

O, hidrazin N

2

H

4

 məhlullarından istifadə olunur 

və s. 

Permanqanatometrik  titrləmə  turş  mühitdə  (əsasən  sulfat 

turşusu mühitində) aparıldığından bənövşəyi rəngli MnO

4

-

 ionl-

arı  təyin olunan reduksiyaedici ilə təsirdə olaraq rəngsiz Mn

2+

 

ionlarına  çevrilir.  Odur  ki,  titrləmənin  sonunu  bir  damcı  artıq 

düşən kaliumpermanqanat məhlulunun təsirindən məhlulun sol-

ğun gülü-qırmızı rəngə boyanması ilə müəyyən edirlər. Məsələn, 

nitritləri təyin etdikdə reaksiya aşağıdakı tənlik üzrə gedir: 

 

2KMnO

4

 + 5KNO

2

 + 3H

2

SO

4

 = 2MnSO

4

 + K

2

SO

4

 + 5KNO

3

+ 3H

2

O 

 

571

 

Bixromatometrik  titrləmədə  titrləmənin  sonunu  indikator 

kimi  titrlənən  məhlula  əlavə  edilmiş  difenilaminlə  müəyyən 

etmək olar. Reaksiyanın sonunda bir damcı artıq düşən bixromat 

məhlulu difenilaminlə təsirdə olub məhlulu göy  rəngə boyayan 

birləşmə əmələ gətirir ki, bu da titrləmənin qurtardığını göstərir.  

Đodometrik titrləmədə indikator olaraq nişasta məhlulundan 

istifadə  edilir.  Məsələn,  Cu

2+

  ionlarını  iodometrik  təyin  etmək 

üçün məhlula artıqlaması ilə KI əlavə edilir. Bu zaman aşağıdakı 

tənlik üzrə reaksiya baş verir: 

 

                            2Cu

2+

 + 4I

-

 = 2CuI + I

2

 

 

Mis  ionların  ekvivalent   miqdarda  ayrılan   iod   Na

2

S

2

O

3

. 

.5H

2

O-nun titrli məhlulu ilə titrlənir.  

                                 

                I

2

 + 2Na

2

S

2

O

3

 = Na

2

S

4

O

6

  + 2NaI 

 

Titrlənmənin sonu iod-nişasta reaksiyası nəticəsində alınmış 

göy rəngin itməsi ilə müəyyən olunur.   

Çюкмя  титрлямяляри. 

Ç

ökmə  reaksiyalarına  əsaslanыr. 

Чюк-дцрцъц  кими  тятбиг  олунан  стандарт  мящлулун  ады  иля 

баьлы 

олараг 

 

km

ə  методлары  арэентометрийа, 

меркурометрийа  вя  с.  адланыр.  G

östərilən  методларда 

стандарт  мящлул  кими  уйьун  олараг 

3

AgNO

,  Hg

2

(NO

3

)

2

 

мящлулларындан  истифадя  олунур.  Bu  metodlar  xloridl

ərin, 

bromidl

ərin və yodidlərun təyinində istifadə olunur. 

 

Комплексямяляэялмя методу kатион вя анионларын да-

вамлы  комплексляр  ямяляэятирмя  реаксийаларына  ясасланыр. 

Бу сащядя комплексонларын тятбиги хцсуси ящямиййят кясб 

едир. 

Комплексонometrik  titrləmə.  Kompleksonometrik 

titrl

əmələrdə  təyin  olunan  komponent  komplekson  məhlulu 

 

572

il

ə  titrlənir.  Тяркибиндя  бир  вя  йа  бир  неcя  аминодикарбоксил 

груплары олан цзви бирляшмяляри комплексонлар адландырырлар. 

Щал-щазырда олдугъа бюйцк сайда комплексонлар олма-

сына бахмайараг kompleksonometrik titrl

əmələrdə ян эениш 

тятбиг  олунаны  комплексон  II  адланан  щексадентант 

етилендиаминтетраасетат туршусудур (ЕДТА): 

 

 

CH

2

N

COOH

CH

2

CH

2

COOH

N

HOOC

CH

2

HOOC

CH

2

CH

2

 

 

ЕДТА  суда  аз  олан  аь  кристаллик  маддядир.  Суда  аз 

щялл  ол-мaсы  иля    баьлы    олараг    аналитик    кимйада    бу  

туршунун  комплексон III вя  йа  трилон  Б  адланан икиявязли  

Na

- дузундан  истифадя  олунур   (

2

2

Na H Y ): 

 

 

CH

2

N

COOH

CH

2

CH

2

COONa

N

NaOOC

CH

2

HOOC

CH

2

CH

2

 

 

 

Комплексон  III  бир  чох  метал  ионлары  иля  давамлы  аз 

диссосиасийа  едян  хелатлар  ямяля  эятирир.  Мцяййян  метал 

ионлары иля о дяряcядя давамлы комплексляр ямяля эятирир ки, 

онлары вясфи реаксийаларла ашкарламаг олмур. 

Комплексон  III  бир  чох  металларла,  щятта  чох зяиф  ком-

плексямяляэятирмя  хассясиня  малик  олан  катионлар 

2

Ca

+

, 

2

Mg

+

, 

2

Ba

+

, 

2

Sr

+

ионлары иля беля бир мярщялядя эed

ən дягиг 

стехиометрик  тяркибя  (1:1)  малик  давамлы  хелат  комплексляр 

ямяля эятирир. 

Комплексонометрик титрлямялярдя титрлямянин еквивалент 

нюгтясини мцяййян етмяк цчцн ясасян туршу-ясас вя ме-

тал (хромоэен) индикаторлардан истифадя олунур. 

 

   

 

573

15..4. ANALĐZĐN FĐZĐKĐ-KĐMYƏVĐ (ĐNSTRUMENTAL) 

METODLARI

 

 

Analizin  s

ürətlə  başa  çatması,  yüksək  həssaslıq,  eyni 

zaman-da  bir  ne

çə  komponentin  təyin  olunması, 

avtomatla

şdırılma  və  analiz  nəticələrinin  işlənilməsində 

komp

üterlərdən  istifadə  olunması  baxımından  kimyəvi 

metodlarla  m

üqayisdə  analizin    fiziki-kimyəvi  metodları  bir 

çox üstünlüklərə malikdir.  

Analizin  eлектрокимйяви  методларı.  Kимйяви  вя  елек-

трокимйяви  просесляр  заманы  мейдана  чыхан  електрик 

cяряйанынын  вя  йа  електрод  потенсиалынын  юлчцлмясиня 

ясасланыр.  Електрокимйяви    методлара  потенсиометрик, 

полйарографик, кулонометрик методлары мисал эюстяря билярик.  

Potensiometrik analiz t

əyin olunacaq maddə мящлулuna 

салынмыш  потенсиалы  сабит  олан  мцгаися  електродуна 

нязярян тяйин олунан маддянин (ионун) гатылыьындан (даща 

дцзэцнц  активлийиндян)  асылы  олан  индикатор  електродунун 

потенсиалынын юлчцлмясиня ясасланыр. Буна мисал олараг ин-

дикатор  електроду  кими  мящлула  салынмыш  шцшя  електродун 

кясб  етдийи  потенсиал  ясасындa  мящлулда 

3

H O

+

-ионларынын 

активлийинин  мцяййян  едилмясини    (

pH

-метрийа)  эюстярмяк 

олар. 

Хцсуси ионсечиъи електродларын кюмяйи иля диэяр ионларын: 

хлорид,  бромид,  йодид,  сианид,  нитрат,  сулфат, 

2

Ca

+

, 

2

Mg

+

, 

2

Cu

+

 вя с. ионларын мигдарыны тяйин етмяк мцмкцндцр. 

Потенсиометрийанын диэяр тятбиг сащяси п о т е н с и о -

м е т р и к   т и т р л я м я д и р .  Бу  метод  тяйин  олунан 

ионун  гатылыьы  иля  индикатор  електродунун  потенсиалы  (

ind

E

)  

арасындакы асылылыьа ясасян гурулмуш титрлямя яйрисиня эюря 

титрлямянин  ек-вивалент  нюгтясинин  тяйининя  ясасланыр  ки,  бу 

да  буланыг  вя  рянэли  мящлулларын  да  титрлянмясиня  имкан 

йарадыр. 

 

574

Polyaroqrafik metodda тяйин олунан маддя мящлулуна 

салынмыш  ики  електрод  арасында  эярэинлийи  тядриъи  артырмагла 

cяряйанын  шиддятини  юлчцрляр.  Потенсиалын  мцяййян 

гиймятиндя  тяйин  олунан  ион  редуксийа  олунмаьа 

башладыгда  cяряйан  кяскин  артмаьа  башлайыр  вя  бунунла 

баьлы  cяр

əйанын  эцъцнцн  эярэинликдян  полйарограмма 

адланан асылылыг яйрисиндя полйарографийа "дальа" ямяля эя-

лир.  Бу  дальанын  щцндцрли

üйü  тяйин  олунан  ионун  гатылыьы  иля 

дцз  мцтянасибдир.  Полйарографик  дальанын  йарымдальа 

потенсиалы  ися  тяйин  олунан  ионун  тябиятини  мцяййян  едир. 

Одур  ки,  полйарографийа  щям  вясфи,  щям  дя  мигдари  ана-

лиздя  тятбиг  едилир.  Полйарографийа  маддялярин  аз  мигдарda 

тяйининдя  эениш  тятбиг  едилир,  сонралар  ися  ондан  орта  миг-

дарын тяйининдя истифадя олунмаьа башланмышдыр. 

Kulonometriya мящлулда тяйин олунан ионун мяруз гал-

дыьы  електрокимйяви  просеся  сярф  олунан  cяряйанын 

мигдарынын юлчцлмясиня истинад едир. Cяряйанын мигдары ися 

тяйин  олунан  маддянин  мигдари  иля  дцз  мцтянасибдир. 

Методун ясасындa Фарадей га-нунлары дурур. 

Кулонометрик  анализ  сабит  потенсиалда  (дяйишян 

cяряйанын  эцъц  олур)  вя  йа  сабит  cяряйанда  (дяйишян 

потенсиал  олур)  апарылыр.  Бунунла  ялагядар  кулонометрийа 

сабит  потенсиалда  вя  сабит  cяряйанда  кулонометрийайа 

айрылыр. Сабит потенсиалда кулонометрийа маддяляри  0,001% 

нисби сящвля тяйин етмяйя имкан йарадыр. Йцксяк дягигликля 

ялагядар  олараг  кулонометрик  метод  йцксяк  тямизлийя 

малик  маддялярдя  ясас  компонентлярин  тяйининдя, 

йарымкечириъи  материалларда  тяркибин  стехиометрийадан 

кянарачыхма  дяряcясинин  гиймятляндирилмясиндя  истифадя 

олунур. 

Сабит  cяряйанда  кулонометрийа  ися  маддялярин  аз 

мигдарынын тяйининдя тятбиг едилир. 

Konduktometriya  тяркибиндя  тяйин  олунан  компонент 

олан  мящлулун  електрик  кечириъилийинин  юлчцлмясиня  истинад 

 

575

едир.  Мцяййян  шяраитдя  мящлулун  електрик  кечириъилийи  тяйин 

олунан компонентин гаtылыьындан асылыдыр.  

Кондуктометрийанын  цстцн  cящятляриндян  бири  буланыг 

сист-емлярин,  емулсийа  вя  суспензийаларын  бу  методла 

анализинин  мцмкцнлцйцдцр.  Гравиметрик  вя  електрокимйяви 

методларын 

арасындак

ı 

сярщяддя 

дайанан 

е л е к т р о г р а в и м е т р и к   методлар  мящлулу  електро-

лиз  етмякля  тяйин  олунан  компонентi  електрод  цзяриндя 

чюкдцрдцкдян  сонра  електродла  бирликдя  чякилмясиня 

ясасланыр. Електродун чякисини чыхмагла тяйин олунан мад-

дянин  кцтлясыны  тапырлар.  Бу  метод  ясасян  металларын  тяйи-

ниндя истифадя олунур. 

Analizin optiki metodları. Anal

ızin optiki metodlarına 

fotometriya,  nefelometriya,  turbidimetriya,  refraktometriya,  

lyuminesent  analiz,  polyarimetriya,  spektral  analiz  v

ə  s. 

daxildir.  Fotometrik  методлар

ın  əsasında    məhlulun  işıq 

udmas

ının onun qatılığından düz mütənasib asılılığı durur. 

Ишыгудманын  характери  маддянин  тябияти  иля  баьлы  олдуьу 

щалда, ишыгудманын гиймяти тяйин олунан маддянин мигдары 

иля  мцтянасибдир.  Фотометрик  методлар  диэяр  физики-кимйяви 

методлар  арасында  ян  эениш  йайылмыш  методлардыр.  Практики 

олараг  бцтцн  елементляр  цчцн  фото-метрик  методлар  ишляниб 

щазырланмышдыр.  

Фотометрик анализдя демяк олар ки, бцтцн щалларда тяйин 

олунан компоненти эцълц ишыгудма габилиййяти иля фярглянян 

йени кимйяви бирляшмяйя чевiрирляр. Бу бирляшмяляр рянэли вя 

йа  ултрабянювшяйи,  инфрагырмызы  областларда  ишыг  удан 

бирляшмялярдян  ибарят  ола  биляр.  Бунлар  ичярсиндя  ян  эениш 

тятбиг  олунаны  цзви  реаэентлярин  васитясиля  тяйин  олунан 

компоненти рянэли бирляшмяляря чевирмякдир. 

Lyuminesent  analiz  бу  вя  йа  диэяр  йолла  щяйяъанлан-

мыш  молекул  вя  йа  атомларын  щяйяъанланма  енерjисини  вя 

йа онун бир щиссясини ишыг шяклиндя бурахмасына ясасланыр. 

Лйуминесенсийа  адланан  бу  щадися  ишыг  квантларынын, 

 

576

мясялян,  ултрабянювшяйи  шцаларын  тясириндян  мейдана 

чыхырса беля лйуминесенсийа ф о т о л й у м и н е с е н с и -

й а   вя  йа  ф л й у о р е с е н с и й а адланыр.  Лйуминесен-

сийа  кимйяви  реаксийаларда,  ренtэен  шцаларынын,  темпера-

турун тясириндян дя мейдана чыха билир. Беля лйуминесенси-

йалар  уйьун    олараг    х е м и л й у м и н е с е н -

с и y a , р е н т э е н о л й у м и н е с е н с и y a ,  

k a n д о l й у м и н е с е н с и й а  адланыр. 

Лйуминесент анализ маддялярин ъцзи мигдарларынын тяйи-

ниндя бюйцк ящямиййят кясб едир. Лйуминесенсийа заман

ı 

характерик  рянэли  ишыг  мейдана  чыхдыьындан  бу  щадисядян 

маддялярин вясфи тяйининдя истифадя едилир. 

 Nefelometriya  və  turbidimetriya  кобуд  дисперс 

системляр-дян  ишыьын  dispers  hiss

əciklərin  qatılığına 

m

ütənasib  сяпялянмя-синə  ясаслаnır.  Səpələnən  işığın 

l

ülməsinə  əsaslanan  metod  nefelometriya,  keçən  ışığın 

l

ülməsinə əsaslanan metod isə turbidimetriya adlanır. 

Спектроскопик  методлар.  Спектроскопик  методлардан 

ян эениш йайылмышы е м и с с и й а   с п е к т р а л  анализидир. 

Гювс вя гыьылъым бошалмасы иля щяй

əъанлаnдырылмыш атом вя 

йа  ионлар  юзляриндян  ишыг  енерjиси  шцаландырыр.  Щяр  бир 

елемент ися юзцня мяхсус спектр хятляри мяъмууна малик-

дир.  Шцаланманын  интенсивлийи  ися  елементин  нцмунядя 

мигдарыны  мцяййян  едир.  Беляликля,  спектрал  анализ  апар-

магла елементляри вясфи вя мигдари тяйин едирляр. 

Эцняшин вя диэяр эюй ъiсiмялярiнiн тяркиби щаггында илк 

мя-луматлар  мящз  спектрал  анализ  васитясиля  ялдя 

едилмишдир. 

Рентэен  спектрал  анализдя  маддя  електрон  сели  иля 

шцаландырылыр  вя  бу  заман  мейдана  чыхан  рентэен  шцасы 

хцсуси  ъищазларла    юлчцлцр.  Шцанын  дальа  узунлуьу 

елементин  тябияти,  интенсивлийи  ися  онун  мигдарыны  мцяййян 

 

577

едир.  Одур  ки,  ренtэен  спектрал  анализ  вясфи  вя  мигдари 

ренэенtспектрал анализя айрылыр. 

Бу  метод  бюйцк  цстцнлцкляря  маликдир.  Беля  ки,  чох 

гыса  мцддятдя  80-дян  чох  елементи  1%-я  гядяр  нисби 

сящвля тяйин етмяк мцмкцндцр. 

                              

 

578

On altıncı fəsil

 

 

 

KĐMYA VƏ EKOLOGĐYA 

 

16.1 EKOLOJĐ PROBLEMLƏR 

 

Ətraf  mühitin  çirklənməsi. 

Elmi-texniki  tərəqqi  bir 

tərəfdən  insan  həyatını  durmadan  yaxşılaşdırdığı  halda,  digər 

tərəfdən müxtəlif, o cümlədən ekoloji problemlər yaradır. Đnsan 

fəaliyyətinin nəticəsi olaraq ətraf mühitə çoxlu sayda və böyük 

miqdarda zərərli maddələr daxil olur. Ən çox zəhərli elementlərə 

dövri sistemin  ΙΙ, V və  VΙΙ qruplarının ağır metalları və qeyri-

metalları  daxildir  (  cəd.  16.1).  Zəhərli  metallara  həmçinin 

vanadium, litium və bütün radioaktiv metallar aid edilir. Bunlar 

içərisində  berillium,  civə,  qurğuşun,  kadmium,  arsen,  stibium, 

tellur və radioaktiv  metallar ən zəhərli maddələr hesab olunur.

 

Zəhərli  elementlər  təbii  dövranda  (şək.  16.1)  iştirak  edərək  öz 

dövranını  heyvan  və  insan  orqanizmlərində  başa  çatdırırlar  və 

orqanizmdə  toplanmaq  qabiliyyətinə  malik  olurlar.  Təhlükəli 

elementlər  sırasına  həmçinin  adi  şəraitdə  qaz  halında  olan  ftor 

və  xlor  da  aid  edilir.  Digər  tərəfdən  xlor  bir  çox  maddələr  ilə 

reaksiyaya girərək olduqca güclü zəhərlər, məsələn, dioksin (bax 

13.3) əmələ gətirmə xassələrinə malikdir. 

 Đnsan fəaliyyətinin nəticəsi olaraq ətraf mühitə  çoxlu sayda 

qeyri-üzvi və üzvi zəhərli maddələr daxil olur. Bunlara polixlor-

fenilləri, politsiklik aromatik karbohidrogenləri (13.3) və s.misal 

göstərə  bilərik.  Bunlardan  bəziləri  insanların  kütləvi  zəhərlən-

məsinə  səbəb  olur.  Məsələn,  Bxopalda  (Hindistan)  zəhərli  me-

tilizosianat  yarımməhsulunu  istehsal  edən  zavodda  baş  verən 

qəza 2500 insanın məhvi ilə nəticələnmişdir. Digər zəhərli mad-

dələr uzun müddətli təsirə malik olurlar. Bunlara zəhərli  pesti-

sidlər  daxildir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, müəyyən zəhərli maddələr təbiətdə 

parçalanmaya məruz qalaraq az zərərli maddələrə çevrilir və ya 

 

579

tamamilə  zərərsizləşirlər.

 

Bununla  yanaşı  göstərilən  xarakterli 

proseslərin əksinə olan proseslər də özünü büruzə verir.