Ə. A.ƏLBƏndov

Fosfat  turşusu. 

Ağ  kristallik  maddədir,  -42,4

o

  S-də  əriyir, 

suda  istənilən  nisbətdə  həll  olur.  Sulu  məhlullarda  orta  güclü 

turşudur.  Sənayedə  fosfat  turşusunu  iki  üsulla  alırlar.  Birinci 

üsul Ca

3

(PO

4

)

2

-a sulfat turşusunun təsirinə əsaslanır: 

 

           Ca

3

(PO

4

)

2

 + 3H

2

SO

4

 = 3CaSO

4

↓ + 2H

3

PO

4

 

 

Süzməklə  turşunu  CaSO

4

-dan  ayırırlar.  Ekstraksiya  üsulu 

adlanan  bu  üsulla  alınan  turşunun  tərkibində  çoxlu  miqdarda 

kənar qarışıqlar olur.  

Đkinci  üsul  (termıki  üsul)  fosforun  yandırılmasından  alınan 

P

2

O

5

-in suda həll edilməsinə əsaslanır. Bu üsulla alınan turşu isə 

yüksək təmizliyi ilə xarakterizə olunur.  

Fosfor (+5) turşularının xüsusiyyətlərindən biri onların kon-

densləşmə qabiliyyətinə malik olmalarıdır:  

 

                                            

 

    H– O–P–OH + H–O–P–O–H→ H–O–P–O–P–OH + H

2

O 

                  

O 

O 

O 

O 

O 

O 

O  H 

H 

H 

 

493

 

           

   2H

3

PO

4

 → H

2

O + H

4

P

2

O

7

(pirofosfat turşusu) 

 

 

Sonrakı kondensləşmə nəticəsində polimer metafosfat turşu-

su əmələ gəlir.  

 

                     nH

3

PO

4

 = nH

2

O + (HPO

3

)

n

 

 

Fosfat turşusu böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir. 

O, fosforlu gübrələrin: sadə superfosfat - Ca(H

2

PO

4

)

2

+2CaSO

4

, 

ikiqat  superfosfat  -  Ca(H

2

PO

4

)

2

,  ammofos  -  NH

4

H

2

PO

4

,  diam-

mofos - (NH

4

)

2

HPO

4

 istehsalında geniş istifadə olunur.  

Fosfor bitkilərin və heyvanların həyat fəaliyyətində olduqca 

mühüm rol oynayır. O, RNT, DNT və enerjini özündə cəmləş-

dirib  və  sonra  orqanizmin  istifadəsinə  verən  adezintrifosfatın 

(ATF) tərkibinə daxildir.  

         

 

12.6. VΙ A QRUP ELEMENTLƏRĐ (XALKOGENLƏR)

 

 

Xalkogenlərin  ümumi  xassələri. 

Xalkogenlərə  oksigen O, 

kükürd  S,  selen  Se,  tellur  Te  və  polonium  Po  aiddir.  Elektron 

quruluşları ...ns

2

np

4

 ilə ifadə olunur. Sıra nömrəsinin artması ilə 

atom  radiusları  artır,  ionlaşma  enerjiləri  (cəd.12.7)  və  elektro-

mənfilikləri  azalır  (3,5-dən  2,5-ə  qədər),  metallıq  xassələri  isə 

güclənir. Oksigen və kükürd tipik qeyri-metal, selen və tellur ya-

rımkeçirici,  polonium  isə  radioaktiv  metaldır.  Cədvəl  12.6-dan 

görünür ki, elementin sıra nömrəsinin artması ilə onların sıxlığı, 

ərimə və qaynama temperaturları qanunauyğun dəyişir. 

Oksigen  və  onun  birləşmələri.

  Yer  qabığında  ən  geniş 

yayılmış elementdir. Kütlə payı atmosfer oksigeni daxil olmaqla 

 

494

47,2  %    təşkil  edir.  Havanın  həcmcə  21  %-i  sərbəst  oksigenin 

payına düşür. Bir çox təbii birləşmələrin (suyun, oksidlərin, duz-

ların, silikatların və s.) tərkiniə daxildir. Oksigen həmçinin bitki 

və heyvan orqanizmlərinin tərkib elementlərindən biridir. Rəng-

siz, iysiz qazdır, maye halda göy rənglidir. Suda az həll olur. 20

o

 

S-də  həll olma qabiliyyəti kütlə payı ilə 0,04 % təşkil edir.  

 

 

495

Cədvəl  12.6. VΙ A qrup elementi atomlarının və bəsit maddələrinin  

bəzi xassələri 

 

*   Bərk oksigen, **Rombik kükürd 

 

Oksigen həyati vacib elementdir

. 

O, tənəffüs, yanma, çürü-

mə və digər proseslərdə iştirak edir. Təbiətdə oksigenin dövranı 

baş verir. Atmosferdə oksigenin miqdarının təbii olaraq sabitləş-

məsi bitkilərdə və okean fitoplanktonlarında baş  verən  fotosin-

tezin, atmosferin yuxarı qatlarında suyun parçalanması hesabına 

mümkün  olur.  Bu  proseslər  üçün  lazım  olan  enerji  günəş  tərə-

findən  həyata keçirilir. 

Oksigen  iki  allotropik  şəkildəyişmə:  O

2

  və  O

3

  (ozon)  şək-

lində  mövcuddur.  O

2

  molekulu  yüksək  dissosiasiya  enerjsinə 

(495 kC/mol) malik olduğundan  kifayət qədər davamlılığa ma-

likdir və odur ki, oksigen atmosferdə sərbəst halda yaşama qabi-

liyyətinə  malik  olur.  Həyəcanlanma  zamanı  kimyəvi  aktiv  for-

maya keçərək bir çox mürəkkəb və bəsit maddələrlə reaksiyaya 

daxil olur.  

Đki qoşalaşmamış p-elektronuna və yüksək elektromənfiliyə 

malik olduğundan oksigen qüvvətli oksidləşdiricidir. O, bir çox 

metalları  oksidləşdirərək  oksidlər  və  ya  peroksidlər  əmələ  gə-

tirir. Oksidlərində -2, peroksidlərində isə -1 oksidləşmə dərəcəsi 

göstərir.  Ancaq  F

2

O-da  oksigen  +2  oksidləşmə  dərəcəsinə 

malikdir.  

Xassələr 

8

O 

16

S 

34

Se 

52

Te 

Atomun radiusu, nm 

0,073 

0,104 

0,117 

0,135 

Birinci 

ionlaşma 

enerjisi, 

kC/mol 

1312 

1004 

946 

870 

Elektromənfilik 

3,5 

2,5 

2,1 

2,0 

Molekulun dissosiasiya enerjisi 

495 

420 

310 

188 

Sıxlığı 

1,27

*

 

2,07

**

 

4,82 

6,25 

Ərimə temperaturu, 

o

S 

-219 

119

**

 

221 

450 

Qaynama temperaturu, 

o

S 

-183 

445

**

 

685 

990 

Xarakterik  oksidləşmə  dərə-

cələri 

-2 

-2, +4, 

+6 

-2,  +2, 

+4,  +6 

-2, +2 

+4, +6 

 

496

O 

Sənayedə  oksigeni  maye  havanın  fraksiyalı  distilləsindən 

alırlar. 

Oksigen böyük miqyaslarda çuqun, polad istehsalında, sul-

fidli  minerallardan  metalların  alınmasında,  metalların  kəsilmə-

sində  və  qaynaq  edilməsində,  reaktiv  mühərriklərdə,  üzvi 

kimyada, təbabətdə və s. tətbiq edilir.  

  Ozon aşağıdakı quruluşa malikdir: 

 

                                                                         

   

 

Rabitə uzunluğu 0,13 nm, valent bucağı isə 116,8

o

-dir. Güc-

lü  oksidləşdirici  maddədir.  Suya  qədər  reduksiya  olunma 

potensialı oksigenin elektrod potensialından 837 mV artıqdır. 

 

           O

3

 + 6H

+

 + 6e = 3H

2

O

(m)

;  E

0

298

 = 2,07 V 

 

Ozon təbiətdə günəş işığının təsirindən zəncirvari mexaniz-

mlə əmələ gəlir. Atmosferin yuxarı qatlarında əmələ gələn ozon 

təbəqəsi  yer kürəsini ultrabənövşəyi şüaların məhvedici təsirin-

dən  qoruyur.  Sənayedə  ozonu  quru  havadan  elektrik  boşalması 

keçirtməklə və suyun elektrolizindən alırlar. 

Adi  şəraitdə  ozon  qazdır.  Zəhərlidir,  havada  icazə  verilən 

qatılıq həddi 0,1mq/m

3

 qəbul edilir. Bu qatılıqda ozonun iyi ay-

dın hiss edilir. Yerə yaxın atmosfer təbəqəsində ozonun miqdarı 

10

-7

-10

-6 

% intervalında olur. Ozon qüvvətli oksidləşdirici oldu-

ğundan bakteriyalara öldürücü təsir göstərir. Onun bu xassəsin-

dən suyun zərərsizləşdirilməsində istifadə olunur.  

Birləşmələrı. 

Oksigen  olduqca  böyük  sayda  üzvi  və  qeyri-

üzvi  birləşmələrin  tərkibinə  daxildir.  Bunlardan  bəziləri  on  bi-

rinci fəsildə təsvir edilmişdir, bir sira birləşmələri ilə isə sonrakı 

fəsillərdə  tanış  olacağıq.  Bu  fəsildə  oksid  və  hidroksidlərin 

müəyyən xüsusiyyətləri qısa xarakterizə olunacaqdır 

O 

O 

 

497

Oksidləri turşu, əsasi, amfoter  və bitərəf (duz əmələ gətir-

məyən

) oksidlərə təsnif etmək olar.  

Qeyri-metal  oksidləri  və  d-elementlərinin  yüksək  oksidləş-

mə dərəcəsinə uyğun gələn oksidləri turşu xassəlidir. Metalların 

aşağı oksidləşmə dərəcəsinə uyğun gələn oksidlərinin hidratları 

əsaslardır,  amfoter  oksidləri  elektromənfiliyi  nisbətən  az  olan 

metallar,  məsələn,  Be,  Al,  Pb,  Sn,  Ge,  Zn,  Cr  (+3),  Be  və  s. 

əmələ gətirir.  

Turşu  oksidlərinin  (CO

2

,  SO

2

,  SO

3

,  NO

2

,  P

2

O

5

,  CrO

3

, 

Mn

2

O

7 

və  s.)  xarakterik  kimyəvi  xassəsi  əsaslarla,  əsasi  oksid-

lərin  (Na

2

O,  CaO,  MgO,  FeO,  Cu

2

O  və  s.)  xarakterik  xassəsi 

turşularla, amfoter oksidlərin (BeO, Al

2

O

3

, Ge

2

O

3

, SnO

2

, PbO

2

, 

ZnO,  Cr

2

O

3

  və  s.)  xarakterik  xassəsi  isə  həm  turşu,  həm  də 

əsaslarla reaksiyaya girib duz və su əmələ gətirməsidir.  

Bitərəf  oksidlər  nə  turşu,  nə  də  əsaslarla  təsirdə  olmur. 

Bunlara  CO, SiO, N

2

O, NO  misal ola bilər.  

Oksidlərlə  yanaşı  oksigen  tərkibində  oksigen  körpüsü  olan 

(–O–O–) peroksidlər adlanan birləşmələr əmələ gətirir. Bunlara 

H

2

O

2

, Na

2

O

2

, KO

2

, BaO

2

 və s.misal göstərə bilərik.  

  Hidrogen-peroksid göyümtül maye olub -0,4

o

S-də donur 

və  150

o

  S-də  qaynayır.  0

o

  S-də  xüsusi  çəkisi  1,47  q/sm

3

  təşkil 

edir. Quruluşu şək.12.5-də verilmişdir. Su molekul-larına oxşar 

olaraq  H

2

O

2

  molekulları  da  hidrogen  rabitələri  əmələ  gətirə 

bilər.  

Hidrogen-peroksid  qüvvətli  oksidləşdiricidir.  O–O  rabitəsi 

zəif olduğundan hidrogen-peroksid davamsız birləşmədir, asan-

lıqla oksigenə və suya parçalanır:  

 

2H

2

O

2

(m) = O

2

 + 2H

2

O (m);  ∆H

0

 = -196 kC 

 

 

 

 

498

Qatı H

2

O

2

 katalizatorun 

çox  cüzi  iştirakı  ilə  belə 

partlayışla  parçalana  bilər. 

Hidrogen-peroksid  parçala-

rın və kağızın ağardılmasın-

da, antiseptik xassəsinə gö-

rə suyun zərərsizləşdirilmə-

sində,  tibbdə  və  s.  istifadə 

olunur.  Hidrogen  peroksid

  

həmçinin PbCO

 3

 

boyası ilə 

işlənilmiş qədim rəsm əsər-

lərinin  bərpasında  tətbiq 

olunur.  Belə  əsərlərdə  PbCO

3

-ün  PbS-ə  çevrilmsi  hesabına  qa-

ralma baş verir. H

2

O

2

 ilə bərpada qara rəngli qurğuşun 2-sulfid 

PbS + 4H

2

O

2

 = PbSO

4

 + 4H

2

O

 

tənliyi üzrə ağ rəngli qurğuşun 2-

sulfata çevrilir. 

Kükürd, selen, tellur və onların birləşmələri.

 Adi şəraitdə 

S, Se, Te bərk maddələrdir (cəd. 12.6). Kükürd təbiətdə sərbəst 

və  sulfidli  mineralları  (FeS

2

,  ZnS,  PbS,  Bi

2

S

3

,  MoS

2

  və  s.)  və 

sulfatları  şəklində  yayılmışdır.  Kükürd  birləşmələri  həmçinin 

faydalı kömürlərin, neftin və təbii qazın tərkibinə daxildir. Sul-

fatlar şəklində dəniz sularında da rast gəlinir. Yer qabığında sər-

bəst  halda  zəngin  yataqlar  əmələ  gətirdiyindən  kükürdün  alın-

ması kükürd yerləşən laya təzyiq altında qaynar su vurulmasına 

əsaslanır. Bu zaman kükürd əriyərək yerin səthinə çıxır. Bunun-

la yanaşı kükürd əlvan metallurgiyada və təbii qazın işlənilmə-

sində əlavə məhsul kimi alınır.  

Selen və tellura təbiətdə metalların selenidləri və telluridləri 

şəklində rast gəlinir. Onları adətən misin rafinə edilməsində (tər-

kibindəki  qarışıqlardan  təmizlənməsində)  əmələ  gələn  şlamlar-

dan alırlar.  

Kükürd bir neçə allotropik şəkildəyişməyə malikdir. Adi və 

ya rombik kükürd (

α

-forma) limonu-sarı rəngdə olub 95,5

o

 S-

yə  qədər  davamlıdır.  95,5

o

-dən  yuxarı  temperaturda  daha  tünd 

Şəkil 12.5. Hidrogen-peroksidin   

quruluşu

 

 

499

rəngdə olan monoklinik kükürdə (

β

-forma) çevrilir. Hər iki for-

ma  səkkiz  üzvlü  (S

8

)  həndəsi  quruluşa  malik  həlqələr  şəklində 

olur. Selen və tellur  bərk halda ziqzaqvari zəncirlər əmələ gətirir.  

Kükürd  əsasən  sulfat  turşusunun  alınmasında,  rezinin  vul-

kanlaşdırılmasında,  yuyucu  vasitələrin,  dərman  preparatlarının, 

insektisidlərin,  funqisidlərin  və  barıtın  istehsalında  və  s.  tətbiq 

olunur.  

Selen  və  tellurun  tətbiqi  əsasən  işığın  təsirindən  onların 

elektrik keçiriciliyinin artması (fotokeçiricilik) ilə bağlıdır. Bu-

nunla əlaqədar selen fotoelementlərdə, fotoekspanometrlərdə və 

s. tətbiq edilir. Az miqdarda selen insan orqanizmi üçün faydalı 

hesab  edilir.  Xüsusən  gözün  görmə  qabiliyyətində  mühüm  rol 

oynayır.  Yüksək  qatılıqlarda  (ĐQH  2mq/m

3

)  selen  və  onun  bir-

ləşmələri  zəhərlidir.  Tellur  və  onun  birləşmələri  (ĐQH  0,1-

0,4mq/m

3

) isə selenə nisbətən daha qüvvətli zəhərli maddələrdir.  

Hidrogen-sulfid. 

Sulfidlərə,  məsələn,  FeS-ə  sulfat  və  ya 

xlorid turşusu ilə təsir etdikdə lax yumurta iyi verən, pis iyli H

2

S  

ayrılır: 

 

                 FeS(k) + 2H

+

(aq)       H

2

S(q) + Fe

2+

(aq) 

 

Hidrogen-sulfid sulu məhlulda zəif turşudur, zəhərlidir, qüv-

vətli reduksiyaedici xassəyə malikdir. Məsələn: 

                      2-           0                                     6+                    1–  

          H

2

S + 4Cl

2

 + 4H

2

O = H

2

SO

4

 + 8HCl 

 

Sulfidlər və hidrosulfidlər adlanan iki növ duz əmələ gətirir. 

Sulfidlərin  əksəriyyəti  (CuS,  FeS,  ZnS,  CdS,  PbS,  MnS,  CoS, 

NiS və s.) suda həll olmur. Na

2

S, K

2

S suda həll olur.

 

 Həll ol-

mayan sulfidləri müvafiq metalın həll olan duzu məhluluna H

2

S 

və ya həll olan sulfidlərin məhlulu ilə təsir etməklə almaq olar. 

Məsələn: 

 

                 MnSO

4

 + Na

2

S = MnS↓ + Na

2

SO

4 

→ 

← 

 

500

   

H

2

Se və H

2

Te çox pis iyli, olduqca zəhərli qazlardır. 

Kükürd-4  oksid 

SO

2

.

  Kükürdün  yandırılmasından  alınır. 

Bundan başqa çoxlu miqdarda kükürd qazı sulfidli mineralların 

(FeS

2

, ZnS, PbS və s.) yandırılmasından  əmələ gəlir. Məsələn:  

                     

2+   1-            0             3+     2–         4+  2– 

                   4FeS

2 

+11O

2

 = 2Fe

2

O

3

 +8SO

2

 

 

Selen və tellur da havada oksidləşdikdə SeO

2

 və TeO

2

 əmələ 

gəlir.  

Kükürd 4-oksid rəngsiz, kəskin iyli qazdır. Suda yaxşı həll  

olur. Bu zaman su ilə kimyəvi təsirdə olub sulfid H

2

SO

3

 turşusu 

əmələ gətirir. Orta güclü turşudur (K

1

≈2.10

-2

, K

2

=6,3.10

-8

), an-

caq sulu məhlullarda mövcuddur.  

Kükürd  4-oksid  və  eləcə  də  sulfid  turşusu  həm  reduksiya-

edici, həm də oksidləşdirisi xassəyə malikdir. Məsələn: 

                       

4+              0                                6+                   1–

        

                  H

2

SO

3

 + Cl

2

 +H

2

O = H

2

SO

4

 + 2HCl 

                        

                  H

2

SO

3

 +  2H

2

S = 3S↓ + 3H

2

O 

 

Kukud  6-oksid

 SO

3

 rəngsiz mayedir, 16,8

o

 S-də  kristallaşır 

və 44,7

o

S-də qaynayır. Katalizatorun iştirakı ilə kükürd 4-oksid 

oksigenlə  oksidləşərək  kükürd  6-oksidə  çevrilir.  SO

3

  suda  həll 

olduqda sulfat turşusu əmələ gətirir.  

Sulfat  turşusu  H

2

SO

4

.

  Sulfat  turşusu  rəngsiz,  20

0

S-də 

xüsusi çəkisi 1,83-1,84q/sm

3 

(91-94%) olan özüllü mayedir. 

Sənayedə sulfat turşusu kontakt üsulu ilə alınır. Bu üsul SO

2

 

və O

2

 qarışığının katalizatorla (V

2

O

5

) görüşdükdə (kontaktda ol-

duqda)  SO

3

-ün  əmələ  gəlməsinə  əsaslanır.  Alınan  SO

3

-ü  96-

98%-li  sulfat  turşusu  ilə  tuturlar.  SO

3

-lə  doymuş  belə  turşu 

oleum 

adlanır. Su ilə durulaşdırmaqla lazımi qatılıqlı sulfat tur-

şusu  əldə  edirlər.  Sulfat  turşusunun  alınmasında  xammal  kimi 

 

501

istifadə olunan SO

2

-ni sulfidli mineralların (FeS

2

 ZnS, PbS və s.) 

və kükürdün yandırılmasından alırlar. 

Qüvvətli  turşudur,  kimyəvi  xassələri  qatılığından  asılıdır. 

Qatı halda qüvvətli oksidləşdiricidir. Odur ki, qatı halda bir çox 

metalları,  qeyri-metalları  və  mürəkkəb  maddələri  asanlıqla  ok-

sidləşdirir: 

 

                  8HI + H

2

SO

4 

= 4I

2

 + H

2

S↑ + 4H

2

O 

                  C + 2H

2

SO

4

 = CO

2

↑ + 2SO

2

↑ + 2H

2

O 

 

Sulfat turşusu gərginlik sırasında gümüşə qədər olan metal-

ları  oksidləşdirir.  Onun  reduksiya  məhsulu  metalın  aktivliyin-

dən,  turşunun  qatılığından  və  temperaturdan  asılı  olaraq  müx-

təlif ola bilər. Az aktiv metallarla SO

2

-yə, daha aktiv metallarla, 

məsələn, zinklə SO

2

, S və H

2

S-ə reduksiya oluna bilər: 

 

              Cu + 2H

2

SO

4

 = CuSO

4

 + SO

2

↑ + 2H

2

O 

              Zn + 2H

2

SO

4 

= ZnSO

4

 + SO

2

↑ + 2H

2

O 

             3Zn + 4H

2

SO

4 

= 3ZnSO

4

 + S↓ + 4H

2

O 

             4Zn + 5H

2

SO

4 

= 4ZnSO

4

 + H

2

S↑ + 4H

2

O 

 

Qatı sulfat turşusu Fe, Al, Ni, Cr, Ti-nı passivləşdirir. Odur 

ki, bu metallar qatı turşu ilə praktiki təsirdə olmurlar.  

Duru sulfat turşusu metalları özunun hidrogen ionları ilə ok-

sidləşdirir.  Bu  halda  o,  Pb-u  çıxmaqla  (PbSO

4

  çöküntüsünün  

əmələ gəlməsi səbəbindən) gərginlik sırasında hidrogendən sol-

da yerləşən metallarla hidrogenin ayrılması ilə təsirdə olur. 

Əksər sulfatlar suda  yaxşı həll olur. BaSO

4

, SrSO

4

, PbSO

4

 

praktiki həll olmayan, CaSO

4 

isə az həll olan duzlardır. 

 Sulfat  turşusu  kimya  sənayesinin  ən  mühüm  məhsulları-

ndan biridir. Gübrə istehsalında (50 %-dən çox), üzvi sintezdə, 

partlayıcı maddələrin alınmasında, neft və neft məhsullarının tə-

mizlənməsində, boya istehsalında və s. tətbiq edilir .  

 

502

Tiosulfat  turşusu

  H

2

S

2

O

3

.  Davamsız,  zəif  turşudur.  Otaq 

temperaturunda  sulfid  və  sərbəst  kükürdə  parçalanır.  Duzları, 

yəni tiosulfidlər davamlı birləşmələrdir.  

Ən  mühüm  duzu  Na

2

S

2

O

3

·5H

2

O-dur.  Reduksiyaedici  xas-

səyə  malikdir,  onu  Na

2

SO

3

  məhlulunu  kükürdlə  qaynatmaqla 

almaq olar. 

Natrium  tiosulfat  fotoqrafiyada,  toxuculuq  sənayesində, 

tibbdə, baytarlıqda, analitik kimyada və s. tətbiq edilir.