Ə. A.ƏLBƏndov

Şəkil.4.9. Qrafitin 

quruluşu

 

 

154

4.5. KRĐSTALLARIN  ZONA NƏZƏRĐYYƏSĐ 

 

Elementin  müəyyən  sayda  digər  element  atomlarnı  özünə 

birləşdirmək  qabiliyyətini  xarakterizə  edən  valentlik  anlayışı 

molekulyar quruluşlu maddələrdə özünü doğrultduğu halda, bu 

anlayışı  ion,  kovalent  və  metal  qəfəsli  kristal  maddələrə  tətbiq 

etmək  mümkün  deyildir.  Məsələn,  qaz  fazasında  mövcud  olan 

NaCl molekulunda natrium və xlorun valentliyi vahidə bərabər 

olduğu halda, kristal halda natrium atomu altı xlor atomu, xlor 

atomu isə altı natrium atomu ilə əhatə olunmuş vəziyyətdədir.    

Đon, atom-kovalent  və metal qəfəsli bərk maddələrdə kim-

yəvi rabitə kimyəvi rabitənin molekulyar orbital metodu (MOM) 

ilə  yaxşı  izah  olunur.  Bu  metod  da  molekullarda  olduğu  kimi 

kristala ~10

23

 hissəciklərı özündə birləşdirən nüvələrdən və mo-

lekullardan ibarət vahid bir sistem kimi baxılır. Əgər sadə mole-

kulların  təsvirində  kovalent  rabitənin  valent  rabitələr  (VR)  və 

molekulyar  orbitallar  (MO)  metodlarının  hər  ikisindən  geniş 

istifadə  etmək  mümkün  olduğu  halda,  bərk  maddələrin  əmələ 

gəlməsini VR metodu əsasında izah ertmək mümkün olmur. Bu 

baxımdan MO metodu böyük üstünlüklərə malikdir. 

MO  metodunun  şərhində  göstərmişdik  ki,  iki  atomun  qar-

şılıqlı  təsiri  zamanı  atom  orbitallarını  müsbət  və  mənfi  qa-

panmalarından  bağlayıcı  və  ayırıcı  molekulyar  orbitallar  əmələ 

gəlir  və  bu  zaman  hər  atomun    enerji  halı  bağlayıcı  və  ayırıcı  

molekulyar orbitallardan ibarət iki hissəyə parçalanır.  

Atomların  sayı  artdıqca  molekulyar  orbitallardan  ibarət 

enerji  səviyyələri  arasındakı  fərq  də  azalır.  Makroskopik  kris-

talın N sayda (~10

23

)  atomdan təşkil olunduğunu qəbul etsək bu 

atomların  qarşılıqlı  təsirindən  olduqca  çox  sayda  enerji  səviy-

yələri (MO) əmələ gələcəkdir ( şək.4.10). N çox böyük kəmiyyət 

olduğundan (1 sm

3

 metal kristalında 10

22

-10

23

 atom vardır) əmə-

lə gələn enerji səviyyələri bir-birinə olduqca çox yaxın yerləşə-

rək enerji zonası əmələ gətirir. Zona daxilində enerji səviyyələri 

arasındakı  fərq  10

-23

  eV  təşkil  edir.  Odur  ki,  enerji  zonasında 

elektronun  enerji  dəyişməsinə  fasiləsiz  enerji  zolağı  kimi 

 

155

baxmaq olar. Beləliklə, enerji zolağı enerjiləri bir-birinə olduqca 

yaxın olan və molekulyar orbitallara oxşar olaraq kristalı təşkil 

edən  bütün  atomları  əhatə  edən  orbitallardan  təşkil  olunur. 

Enerji zonasında elektronlar enerjinin artması üzrə Pauli prinsipi 

və Hund qaydasını gözləməklə paylanırlar. Pauli prinsipinə görə 

hər orbitalda masksimum iki elektron  yerləşə bilər. Odur ki, s-

zonasında maksimum 2N, p-zonasında - 6N, d-zonasında – 10N 

və f-zonasında isə  14N elektron yerləşə bilər. 

 

 

 

 

 

                     

 

 

 

                      1       2     4      8      16                    N         

                                       Atomların  sayi

   

                      

Şəkil  4.10. Atomların sayının  artması  ilə

 

enerji zonasının əmələ

  gəlməsi

 

 

Kristalda  enerji  zonasının  elektronlarla  tutulmuş  hissəsi 

valent,

  enerjisi  valent  zonanın  enerjisindən  çox  olan  boş  qalan 

hissəsi isə keçiricilik zonası adlanır. Atomların quruluşundan və 

kristal qəfəsin simmetriyasından asılı olaraq valent və keçiricilik 

zonası  bir-birini  qapaya  bilər  və  ya  bir-birindən  aralı  yerləşər. 

Sonuncu halda, yəni valent və keçiriçilik zonası bir-birini qapa-

madıqda onlar arasındakı enerji fərqi ilə xarakterizə olunan qa-

dağan  olunmuş  zona

  əmələ  gəlir.  Valent  və  keçirici  zona  ara-

sındakı enerji fərqi qadağan olunmuş zolağın eni adlanır. Qada-

ğan edilmış zolağın eni kristalın tipini, yəni onun metal, yarım-

keçirici

 və dielektrik olmasını müəyyən edir (şək.4.11). 

  

  

  

  

  

  

  

 E

n

er

ji

 

 

156

Qadağan  edilmiş  zonasının  eni  3  eV-dan  yuxarı  olan  mad-

dələr  dielektriklər  (izolyatorlar),  0,1-  3  eV  intervalında  olan 

maddələr isə yarımkeçiricilər adlanır. 

Kristalların  göstərilən  xassələrini  izah  edən  bu  nəzəriyyə 

zona nəzəriyyəsi adlanır. 

Metallar. 

Metallarda  valentlik  və  keçıricilik  zonası  bir-

birini qapamış olur.   

                                                                                                                      

                                                         keçiricilik zonası

 

                                                         valent zonası                              

          

                                                                    

 

                                                         keçiricilik zonası 

                                                        qadağanedilmış zona   

                                                         valent zonası 

 

 

                                                          keçiricilik zonası

 

                                                          

      qadağanedilmış zona

 

                                                          valent zonası

 

 

 

Şəkil 4.11. Dielektriklərin (a), yarımkeçiricilərin (b)

 

və metalların (c) zona quruluşu

 

 

Qələvi  metallarda (1s

2

)  N  enerji  səviyyəsinin  ½- i  elek-

tronlarla tutulduğundan  bu zona valentlik zonasını, qalan hissə 

isə keçirici  zonanı  təşkil  edir. Dövri  sistemin  IIA  qrup metal-

larının valent elektronlarının sayı iki (s

2

) olduğundan  enerji  zo-

nası  tamamilə  elektronlarla  tutulmuş  olacaqdır.  Lakin  bu  ele-

mentlərin boş p-orbitallarının əmələ gətirdiklərı molekulyar or-

bitallardan ibarət enerji zonası boş olacaqdır.

  

      

 

157

Beləliklə,  bu    metallarda  valent  zona  atomların  s,    keçirci

 

zona isə  p-orbitalları  hesabına meydana çıxır.                                                  

Valent  zona  ilə  keçirici  zona  arasında  kəskin  sərhəd  olma-

dığından istiliyin və  ya elektrik sahəsinin təsirindən elektronlar 

valent zonadan keçirici zonaya keçərək bütün kristal boyu hərə-

kətdə olub enerjini onun bir hissəsindən digər hıssəsinə daşımış 

olur. Beləliklə, metalların elektrik və istilik keçiriciliyi keçirici 

zonada  elektronların  sərbəst  hərəkəti  ilə  əlaqədardır.  Bununla 

əlaqədar metalın rabitə yaratmış valent elektronları “sərbəst” və 

ya “elektron qazı” da adlanırlar. 

Metal  rabitəsi  “təmiz”  halda  ancaq  qələvi  və  qələvi-torpaq 

metallarına aiddir. Keçid metallarının valent elektronlarının çox 

az  hissəsi  (~1  elektron/atom)  metallik  rabitədə  iştirak  edir.  Bu 

elektronların qalan hissəsi isə qonşu atomlar arasında istiqamət-

lənmiş  kovalent  rabitənin  əmələ  gəlməsinə  sərf  olunur.  Gös-

tərilən hal p-metallarında da müşahidə olunur.  

Dielektriklər. 

Dielektriklərdə qadağan edilmış zonanın eni 

3 eV–dan ( >400 kC/mol) çox olduğundan elektronların valent 

zo-nadan keçirici zonaya keçirilməsı yüksək enerji tələb edir. Bu 

enerji  isə  ya  dielektrikin  əriməsi  və  ya  parçalanması  ilə  nəti-

cələnir.  

 

Binar ionlu kristallarda qadağan olunmuş zolağın eni kristalı 

təşkil  edən  komponentlərin  elektromənfilikləri  arasındakı  fərq 

artdıqca  artır.  Bir  çox  ion  və  molekulyar  qəfəsli  maddələr    di-

elektrik xassəsinə malikdir. 

Yarımkeçiricilərdə  isə  xaricdən  verilən  enerjinin  təsirindən 

elektronlar həyəcanlanaraq keçiriçi zonaya keçir. Nəticədə keçi-

rici zonada hərəki elektronlar, valent zonada isə vakansiyalar və 

ya “müsbət yüklənmiş deşiklər” meydana çıxır. Hərəki elektron-

ların və deşiklərin  meydana çıxması yarımkeçiricilərin məxsusi 

keçiriciliyinı

 təmin edir. Xarici elektrik sahəsinin təsirindən ke-

 

158

çirici zonada elektronların bir istiqamətdə, deşiklərin isə əks isti-

qamətdə hərəkət etməsinə səbəb olur. Məxsusi keçiriciliyə malik 

kristal maddələrə silisiumu və germaniumu misal göstərə bilərik. 

Qadağan edilmiş zolağa malik  kristalların tərkibinə bəzi qa-

rışıqlar  əlavə  etdikdə  keçiricilik  meydana  çıxa  bilər.  Məsələn, 

silisiumun  tərkibinə  beş  valent  elektronlarına  malik  VA  qrup 

elementi, məsələn, sürmə daxil etsək hər beş elektrondan dördü 

silisiumun  dörd  elektronu  ilə  elektron  cütləri  əmələ  gətirəcək, 

artıq qalan tək elektron isə həyəcanlanma zamanı keçirici zona-

ya keçərək kristalda elektron keçiriciliyi yaradacaqdır. Belə hal-

da sürmə donor, yarımkeçirici isə n-tip yarımkeçirici adlanır.  

Əgər silisiumun tərkibinə valentlik elektronları üç olan indi-

um  daxil  etsək  silisiumla  üç  rabitə  əmələ  gətirəcəkdir.  Səkkiz 

elektronlu (oktet) təbəqə yaratmaq üçün silisiuma lazim olan bir 

elektron  həyəcanlanma  enerjisi  hesabına  valent  zonadan  keçən 

elektronun  hesabına  meydana  çıxır.  Bu  zaman  valent  zonasında 

müsbət  yüklənmiş  deşiklər  (vakansiyalar)  əmələ  gəlir  ki,  bu  da 

yarımkeçiricidə  elektrik  keçiriciliyinin  yaranmasına  səbəb  olur. 

Bu halda indium donor, yarımkeçirici isə p-tip yarımkeçirici ad-

lanır. 

 

   

 

                         

        

 

 

          

                            

                             

 

159

  

 

 

 

BÖLMƏ

 

2 

 

 

 

KĐMYƏVĐ PROSESLƏRĐN ÜMUMĐ 

QANUNAUYĞUNLUQLARI 

 

Kimyanın  fundemental  məsələləri  içərisində  maddələrin 

çevrilmələri,  kimyəvi  reaksiyaların  energetikası  və  kinetikası 

haqqında təlim başlıca yer tutur. Bu təlimin öyrənilməsi kimyəvi 

və  fiziki-kimyəvi  proseslərin  başvermə  mümkünlüyünü  və  isti-

qamətini qabaqcadan müəyyən etməyə, onların  enerji effektini, 

reaksiya məhsullarının əmələgəlmə sürətini və çıxımını hesabla-

mağa imkan yaradır. Dərsliyin bu bölməsı məhz göstərilən mə-

sələlərə, başqa sözlə, kimyəvi proseslərin energetikasına, taraz-

lıq halına və kinetikasına həsr edilmişdir. 

                                 

                                 

 

160

Beşinci fəsil 

 

 

KĐMYƏVĐ PROSESLƏRĐN ENERGETĐKASI. 

KĐMYƏVĐ TARAZLIQ

 

 

5.1. KĐMYƏVĐ TERMODĐNAMĐKANIN  ELEMENTLƏRĐ 

 

Kimyəvi  və  faza  çevrilmələrinin  tarazılıq  şəraitini,  bu  pro-

seslərin  müəyyən  şəraitdə  baş  verməsi  mümkünlüyünü,  enerji 

effektlərini və göstərilən məsələləri müəyyən etmək üçün mad-

dələrin xassələrini təyin edən metodların analizi ilə məşğul olan 

termodinamika bölməsi kimyəvi termodinamika adlanır. 

Kimyəvi termodinamikada tətbiq olunan bir sira əsas anla-

yışlarla tanış olaq.                                                          

Termodinamik sistem və xarici mühit. 

Kimyəvi  termodi-

namika ayrı-ayrı atomları, molekulları və ya elementar hissəcik-

ləri  deyil,  sistem  adlanan  maddə  və  ya  maddələr  məcmuundan 

ibarət makroskopik maddi obyekti öyrənir. 

Kainatın  (maddi  aləmin)  termodinamik  cəhətdən  nəzəri  və 

ya  praktiki  tədqiqi  üçün  ayrılmış  makroskopik  hissəsi  sistem, 

qalan hissəsi isə xarici mühit adlanır.  

Termodinamik analiz zamanı xarici mühitin vəziyyəti və on-

da baş verən dəyişikliklər əsaslı araşdırılmır. 

Termodinamik  sistemi  xarici  mühitdən  ayıran  səth  nəzarət 

səthi

 adlanır. Əgər sistem ilə xarici mühit arasında nəzarət səthi 

onlar arasında kütlə mübadiləsinə imkan vermirsə, belə sistemə 

qapalı

, kütlə mübadiləsi baş verərsə, belə sistemə isə açıq sistem 

deyilir. Beləliklə, qapalı sistem xarici mühitlə ancaq enerji, açıq 

sistem  isə  xarici  mühitlə  kütlə  ilə  yanaşı  enerji  mübadiləsində 

olur. 

Sistem ilə xarici mühit arasında nə kütlə, nə də enerji mü-

badiləsi baş verməzsə belə sistem izoləedilmiş sistem  adlanır.   

Termodinamik  sistemlər  homogen  (bircinsli),  heterogen 

(qeyri-bircinsli) 

olmaqla iki yerə ayrılır. 

 

161

Sistemin  bütün  hissələri  eyni  kimyəvi  və  termodinamik  xas-

sələrə  malik  olarsa,  belə  sistemlərə  homogen  sistemlər  deyilir.

 

Homogen  sistemlərə  kimyəvi  birləşmələr,  qazlar  qarışığı,  bərk 

və maye məhlullar misal ola bilər. 

Sistem  bir-birindən  ayrıcı  səthlə  təcrid  olunmuş  bir  neçə 

homogen hissələrdən təşkil olunarsa, bu tip sistemlər heterogen 

sistemlər  adlanır.

  Belə  sistemlərə  kristal-məhlul,  məhlul-qaz, 

bir-birində praktiki həll olmayan mayelər sistemi və s. daxildir. 

Heterogen  sistemlərdə  sistemin  ayrıcı  səthlə  digər  hissə-

sindən təcrid olunmuş homogen hissəsinə faza F deyilir. Siste-

min tarazlıqda olan bütün mümkün olan fazalarını əmələ qətirən 

ən minimum maddələr sistemin komponentləri K adlanır. Məsə-

lən, HgCl

2

-nin sulu məhlulunda ən azı H

2

O, HgCl

2

 və hidratlaş-

mış Hg

2+

, HgCl

+

, Cl

-

, H

3

O

+

, OH

-

-dan ibarət yeddi hissəcik var-

dır.  Buna  baxmayaraq  bu  sistem  H

2

O  və  HgCl

2

–dən  ibarət  iki 

komponentlidir. 

Sistem  termodinamik  parametrlər  adlanan  müəyyən  para-

metrlər  məcmuu  ilə  xarakterizə  olunur.  Bu  parametrlərə  təzyiq 

p,

 həcm V, temperatur T, kütlə m, sistemin tərkibi (komponentlə-

rin porsial təzyiqi, mol payı, mol/l və s.-lə ifadə olunmuş qatı-

lığı), daxili enerji U, entalpiya H,  entropiya S, Hibbs enerjisi G, 

Helmholts enerjisi F

 və s. daxildir. Bu parametrlərdən bir qrupu 

(V,  U,  S,  G,  F)  sistemin  kütləsindən  asılı  olduğu  halda,  digər 

qrupu  (p,T)  icə  sistemin  kütləsindən  asılı  deyildir.  Sistemin 

birinci  qrup  parametrlərlə  xarakterizə  olunan  xassələri  onun 

ekstensiv

, ikinci qrup parametrlərlə xarakterizə olunan xassələri 

isə intensiv xassələri adlanır. 

Sistemin bilavasitə təcrübi təyin olunan parametrlərinə əsas 

parametrlər deyilir. Digər parametrlər isə əsas parametrlərin fun-

ksiyasıdır. 

Hal parametrləri. 

Sistemin əsas parametrləri (p,T,V, m, sis-

temin komponentlərinin porsial təzyiqi, qatılığı və s.) onun hal 

parametrləri adlanır. Sistemin hal parametrləri bir-birindən asılı 

olarsa,  bu  parametrlərin  hamısını  bilmək  tələb  olunmur. 

 

162

Məsələn,  ideal  qazlar  üçün  təzyiq  p,  temperatur  T  və  həcm  V 

arasındakı  asılılıq  Klapeyron-Mendeleyev  tənliyi  adlanan  hal 

tənliyi (4.1) ilə xarakterizə olunur: 

                           

                            pV = nRT

                                            5.1 

  

Tarazlıq  halı.

  Sistemin  butun  nöqtələrində  hal  parametr-

lərinin  zamandan  asılı  olmayaraq  dəyişməz  qalan  halı  onun 

termodinamik və ya həqiqi tarazılıq 

halı adlanır. Termodinamik 

tarazlıq halında sistemin bütün nöqtələrində temperatur, təzyiq, 

sistemin tərkibi eyni qiymətlər daşımaqla yanaşı sistemdə istilik, 

kimyəvi

 və mexaniki tarazlıq bərpa olunur. Kimyəvi tarazlıq di-

namik tarazlıq olub sistemin bütün nöqtələrində hal parametrlə-

rinin sabitliyi ilə yanaşı molekulyar və ya ion həddə ilkin mad-

dələrin reaksiya məhsullarına və əksinə, eyni ehtimalla qarşılıq-

lı çevrilməsi ilə xarakterizə olunur.

 

Hal funksiyaları. 

Sistemin termodinamik xassələrini müəy-

yən edən və  hal parametrlərindən asılı olan funksiyaları (U, H, 

S, G, F

 və s.) onun hal funksiyaları adlanır. 

Hal  funksiyalarının  dəyişməsi  (  ∆U,  ∆H,  ∆S,  ∆G,  ∆F)  sis-

temin bir haldan digər hala keçməsinin gedişi yolundan asılı ol-

mayıb,  ancaq  sistemin  ilkin  və  son    halını  xarakterizə  edən  hal 

parametrlərinin 

qiymətləri ilə müəyyən olunur. 

 Dönən  və  dönməyən  proseslər. 

Termodinamik  sistemin 

bir haldan (vəziyyətdən) digər hala keçməsi termodinamik pro-

ses adlanır. Đxtiyari prosesdə sistemin müəyyən parametrləri sa-

bit qalıb digərləri dəyişir. Bu baxımdan sabit qalan paremetrlə-

rinə uyğun olaraq termodinamik proseslər   izoxor (V  = const), 

izobar (P = const), izotermik (T = const ), izoxor-izotermik (V = 

const, T = const 

), izobar-izotermik (P = const, T = const ) və s. 

proseslərə ayrılır. 

Sistemin hal parametrlərindən bir və ya bir neçəsinin dəyiş-

məsi sistemdə tarazlığın pozularaq prosesin başlanmasına səbəb 

olur. Bu proses yeni tarazlığın bərpasına qədər davam edir. 

 

163

Bütün  öz-özünə  baş  verən  proseslər  və  ya  real  proseslər 

dönməyən proseslər

 adlanır.  

Dönməyən proseslərin xarakterik xüsusiyyətləri onların son-

lu  sürətlə  sistemin  ilkin  haldan  son  hala  və  əksinə,  son  haldan 

eyni  gedişlə  ilkin  hala  qayıtması  (dairəvi  proses)  zamanı  sis-

temdə və xarici mühitdə hər hansı dəyişikliyin meydana çıxması 

ilə xarakterizə olunmalarıdır. Termodinamika dönməyən proses-

lərlə məşğul olmur. Çünki dönməyən proseslərdə sürətin böyük-

lüyü ilə əlaqədar olaraq sistemin hal parametrlərinın qiymətləri 

sıçrayışla  dəyişdiyindən  öz  müəyyənliyini  itirir.  Məsələn,  dön-

məyən  proseslərdə  təzyiq,  temperatur  sistemin  müxtəlif  nöqtə-

lərində müxtəlif qiymətlər aldığından sistemdə bu parametrlərin 

müəyyən  qiymətlərindən  danışmaq  olmaz.  Belə  proseslərdə 

həmçinin  meydana  çıxan  işi  də  hesablamaq  mümkün  deyildir. 

Çünki proses zamanı işin müəyyən hissəsi sürtünmə qüvvələri-

nin dəf olunmasına sərf  olunur. Odur ki, termodinamika taraz-

lıqda olan və ya dönən prosesləri

 öyrənir. 

Əgər  sistem  ilkin  vəziyyətdən  son  vəziyyətə  onun  hər  hansı 

parametrlərinin sonsuz kiçik dəyişmələrinə uyğun tarazlıqlar ar-

dıcıllığı  ilə  keçərsə  belə  proses  dönən  proses  adlanır

.  Dönən 

proseslərin xarakterliyi  onun iki istiqamətliyidir,  yəni hal para-

metrlərinin qiymətini sonsuz kiçik dəyişməklə prosesi düzünə və 

tərsinə  istiqamətə  yönəltmək  mümkündür.  Məsələn,  sistemdə 

təzyiqin dp qədər artması onu yeni tarazlıq vəziyyətinə qətirirsə, 

təzyiqin həmin qiymət qədər azalması sistemin ilkin tarazlıq və-

ziyyətinə  qayıtmasına  səbəb  olur.  Dönən  proseslərdə  hal  para-

metrləri öz müəyyənliyini saxlayır və meydana çıxan iş maksi-

mum qiymət alır, proses itkisiz baş verir. Sistemin ilkin haldan 

son vəziyyətə və əksinə dönən keçidi zamanı nə sistemdə, nə də 

xarici  mühitdə heç bir dəyişiklik qalmır. Beləliklə, dönən pro-

seslər sonsuz kiçik sürətlə gedən, təcrübədə mütləq reallaşmayan 

proseslərdir.  Dönən  proseslərin  termodinamik  hesablamalarını 

real  proseslərə  tətbiq  etmək  üçün  onların  praktiki  dönərliyini 

əldə  edirlər. 

 

164

Yadda saxlamaq lazımdır ki, kimyəvi reaksiyaların dönən və 

dönməyən reaksiyalara ayrılması anlayışını termodinamik dönən 

və dönməyən proseslərlə eyniləşdirmək olmaz. 

Daxili enerji U. 

Enerji materiyanın müxtəlif hərəkət forma-

larının  ümumi  ölçüsünü  xarakterizə  edən  anlayışdır.  Sistem 

onun hərəkəti, vəziyyəti və ya onu təşkil edən hissəciklərin qar-

şılıqlı  təsiri  ilə  bağlı  enerji  növlərinə  malik  ola  bilər.  Sistemin 

tam enerjisi E onun kinetik E

kin.

,

, potensial E

pot,

 və daxili enerjisi 

U 

cəminə bərabərdir: 

                   

                          E

 = E

kin

 + E

pot,

 + U 

       

Sistemin  termodinamik  təsviri  onun  nisbi  sükunət  halına 

tətbiq edilir. Bu halda E

kin

 = E

pot

=  0 

olduğundan  E  = U olar. 

Deməlı, sükunət halında sistemin tam enerjisi onun daxili enerji 

ehtiyatı ilə müəyyən olunur. 

Daxili  enerji  sistemi  təşkil  edən  mikrohissəciklərin  bütün 

hərəkət  növlərinin  enerjisini  və  bu  hissəciklərin  qarşılıqlı  təsir 

enerjisini  xarakterizə  edir.  Odur  ki,  daxili  enerji  molekulların 

irəliləmə,  fırlanma  və  rəqsi  hərəkət  enerjiləri,  molekuldaxili, 

molekullararası, atomdaxili, nüvədaxili qarşılıqlı təsir və s. ener-

jilərin  cəmindən  ibarətdir.  Molekuldaxili  qarşılıqlı  təsir  ener-

jisini  kimyəvi  enerji  adlandırırlar.  Sistemin  daxili  enerjisi  onun 

halından  asılıdır.  Əgər  sistem  izoləedilmış  olarsa,  onda  onun 

daxili enerji dəyişməsı sıfıra bərabər olacaqdır. Belə sistemlərdə 

kimyəvi və faza çevrilmələri bir enerji növünün ekvivalent şəkil-

də digər enerji növünə çevrilməsi ilə nəticələnir. 

Sistemin  daxili  enerjisini  təyin  etmək  mümkün  deyildir.  

Sistemin termodinamik  halının analizi üçün onun daxili enerji-

sini  bilmək  yox,  bir  haldan  digər  hala  keçməsi  zamanı  daxili 

enerji dəyişməsini müəyyən etmək tələb olunur. Sonuncunu isə 

praktikada təyin etmək və ya hesablamaq mümkündür. 

 

165

Sistemin 1 halındakı daxili enerjisini U

1

, 2 halındakı daxili 

enerjisini  isə  U

2

  ilə  işarə  etsək,  onda  sistemin  daxili  enerji  də-

yişməsi aşağıdakı kimi ifadə olunacaqdır: 

 

                               ∆U = U

2

 – U

1