«Doqquz Bitik» sırası

-ca  (sarıca) 
və
 
onun  ardınca  -lı (sarıcalı)  Ģəkilçisi qoĢulub  etnotoponim  yaradır.
28
 Bi-
                                                 
24
 ПОА, 346. 
25
 Areal izoqlosuna çevrilən -bi morfemi gürcü və saxur dillərində  cəmlik bildirən  «lar» 
Ģəkilçisi yerində iĢlənə bilir: leke-bi «dağıstanlılar», kumux-bı «kumuqlar». 
26
 Гейбуллайев, 1990, 164. 
27
 Digər formalardan burada söhbət açmağa imkan yoxdur. Yalnız bunu qeyd edək ki, 
qədim Basaroped(u) toponimi, Bad-Tirikan qalası, Teleboy çayı basar-bud/basar-pad, 
tirikan badı (qalası), tele-boy tərkiblərinə ayrıla bilir. Görünür, keçmiĢdə bod/bodun ilə 
paralel,  boy/boyun  variantı  da  iĢlənmiĢdir.  Ġndiki  Uzboy  çayı  (uz-boy)  və Tovuzdakı 
Qaraboyunlar (qara-boyun-lar) kəndi boy və boyun variantını saxlamıĢdır. 
28
 Orta Asiya və Azərbaycanda Naymonça, Saroyça, Uğurcalı, Quqerceli, BozĢa, Göycə, 
Yengicə, Ağırca, Sarıcalı, Sarcalı, Saraclı, Bolçalı və sair bu kimi toponimlər vardır. 

---

 
75 
rinci Ģəkilçi daha çox rəng, bəlkə
 
də, cəhət bildirən adlara qoĢulur:
 
Cöycə,
 
Ağca(bədi),
 
Bozca,  Altınca.  Bu  modellə  yaranan  Borçalı  toponimi  I 
ġapurun  yazısında Varuçan/Varaçan/Varasan Ģəklində qeyd olunmuĢdur 
ki, bu da borça (
=
boz-oq) boylarının tarixi üçün gərəkli bəlgədir.
 
Bəllidir 
ki, bir neçə türk boyu, o cümlədən borçol boyu macar xalqına qarıĢmıĢdır. 
Kars bölgəsində Boroçoğlu toponimi,
 
Böyük
 
Zab çayının yuxarı axarında 
Borçala  dağı  və  gürcülərin  Didi-Turkoba  (Böyük  türk  vilayəti)  dediyi 
Borçalı bölgəsi həmin borça boyunun (börücə, bozca da eyni anlamdadır) 
adı ilə yaranan etnotoponimlərdir.
 
Farsdilli qaynaqda boruça-n,
 
borusa-n 
deyimi -Ģen Ģəkilçisinin açımına yardım edir; belə ki, antik qaynaqda Sa-
kasena  və  Kambisena  kimi  verilən  adların  gerçək  quruluĢu  Sakaçe-na, 
Kambiçe-na  Ģəklində  ortaya  çıxır.  Quzey  Qafqazda  Baksan  çayının  sağ 
qolu SakaĢili-suyu (sakaçe-li) hidronimində Sakaçe boyadı qaldığı kimi, 
əski
 
hay
 
qaynağında  Kambiçen/Kapiçan
 
Ģəklində
 
verilən  toponimdə  Kam-
biçe boyadı  (kam-bi-çe-n)  əks  olunmuĢdur.  Saqa  boyunun  saqat,  saqar, 
saqaça etnonim variantları olduğu kimi, görünür, qamər boyunun da baĢqa 
kambi, kambiçe boyadı deyimləri olmuĢdur. Bu son model Qırğız elində 
dağ, çay və yer adlarında təkrar olunan Baybiçe adında aydın görünür.
 
Be-
ləliklə,  qədim  Azərbaycan  bölgələri  olan  Sakasena  və  Kambisena  latınca 
yer adlarına qoĢulan -ena Ģəkilçisi ilə verilən saqaca və qambicə boyları-
nın yurdudur. Həmin Ģəkilçi Araksena (Araks-ena) adında da vardır.  
Z. V. Togan
  
Xatun-Sin (Uzaq-Doğu)
, 
Balqa-sın
 
(Monqolustan) aĢağı 
Edildəki Saksın adlarında sın
 
sözcüyünün «Ģəhər, türbə» anlamı bildirdi-
yini  qeyd  edir.
29
 Xəzərlərin  SaraĢen  Ģəhəri  də ərəb qaynağında  al-Bayda 
«ağ Ģəhər» kimi verilir.
 
Deməli, sın, sen, Ģen Azərbaycandan Monqol
 
elinə 
qədər yayılmıĢ toponimlərdə görünən bir sözcükdür. Buna bənzər durum 
-Ģ, -Ģın ilə düzələn adlarda da vardır: QaraĢ, QaraĢın, SarıĢ, SarıĢın. Lakin 
Göyərçin, Sığırçın kimi quĢ adlarında iĢlənən  -çın  uçqan/uçan  sözünün 
ĢəkilçiləĢməsi ilə (uçan 
>  -
çın) yaranmıĢdır.
30
 Yəni  buradakı  -çın  sözün 
ĢəkilçiləĢməsi, Ģın/Ģen sözcüyü isə Ģəkilçilərin birləĢməsi ilə yaranmıĢdır. 
Tərkibində  Ģen  sözcüyü  olan  toponimlərin  Azərbaycanda  yayılma 
arealı  belə  qənaət  yaradır  ki,  saqa  boybirliyi  daxilində  etnonimlərə  -ca 
Ģəkilçisi qoĢmağa meylli olan dialektə, özəlliklə alban boylarına aid yurd-
larda həmin model geniĢ iĢlənmiĢdir; QutqaĢen, XonaĢen (çayı), SaruĢen, 
TanaĢen.
 
Yeradlarına qoĢulan Ģın/Ģen azər dilində yeni Ģenlik, hay
 
dilində 
                                                 
29
 Toğan, 1981, 166. 
30
 Дямирчизадя, 1968, 63-71. 

---

 
76 
isə Ģen
 
«kənd»,
 
Ģenk «tikili» sözlərinin ortaya çıxmasına səbəb
 
olmuĢdur. 
Azərbaycana
 
gələndən sonra hay dilində yaranan bu yeni söz artıq hayca 
deyilən yer adlarında görünməyə baĢlayır: MetsiĢen (böyük kənd), Nora-
Ģen (təzə kənd), ZərdanaĢen (zərdan kəndi), SovetaĢen və b. 
Beləliklə, ev-oba sözündən tutmuĢ abad, bat, aban, van, vəng, but, 
bi,  Ģen  kimi  Ģəkilçi  və  sözcüklərə  qədər  çeĢidli  areal  izoqlosu  olduğunu 
gördük və bunların bəzisi üzərində nisbətən ona görə  geniĢ dayandıq ki, 
sonrakı  bitiklər  boyu  qarĢıya  çıxan  həmin  formantlara  hər  dəfə  yenidən 
izahat verməyə ehtiyac qalmasın. 
Ölkə-bölgə,
 
Ģəhər-kənd,
 
yurd-yuva,
 
oba  kimi
 
yaĢayıĢ 
məskənlərindən
 
tutmuĢ
 
dağ,
 
dərə-təpə,
 
aĢırım,
 
orman, 
dəniz, göl və çaya qədər müxtəlif coğrafi obyektlərin 
qədim
 
adları paleotoponim adı altında öyrənilir.
 
Top-
onim dilin qanunları ilə yaranan özəl ad olduğu üçün 
dilçilik
 
baxımından
 
öyrənilir.  Lakin  coğrafi  obyektə 
ad verilməsi, sözlə iĢarə olunması xaotik deyil, müəyyən sistem daxilində 
gerçəkləĢir ki, bu da iĢarə olunanla (coğrafi obyekt) iĢarə edən (ad) ara-
sında qarĢılıqlı əlaqə yaradır.
31
 Dildə  formalaĢan  coğrafi  xalq  terminləri-
nin  bir  qismi
 
elmi
 
terminologiya
 
funksiyası
 
qazanır.  Coğrafi
 
terminlərin 
köməyilə qədim toponimlərin dil mənsubiyətini ortaya çıxarmaq mümkün 
olur.
 
Bu baxımdan, yuxarıda gözdən keçirilən bölgəsəl söz və areal izoq-
losları
 
da köməyə
 
gəlir.
 
Paleotoponimlər  yaĢayıĢ məskəni adını  (oykonim)
, 
relyefin  quruluĢu  adını  (oronim),  su,  axarsu
 
adını
 
(hidronim),
 
həmçinin 
planet adını (kosmonim) bildirir
 
və
 
qədimliyi ilə
 
yeni yaranan toponimlər-
dən fərqlənir. 
Tarixi qaynaqda qeyd olunma çağından  asılı olaraq, Ön Asiyadakı  
coğrafi
 
adları
 
prototürk,
 
protoazər,
 
azər
 
paleotoponimlərinə
 
ayırmaq
 
lazım 
gəlir; m.ö.
 
III minil və
 
II minilin ortasına qədərki sənədlər prototürk, m.ö. 
II minilin ortasından m.ö. I minilin sonuna qədər protoazər, m.s. I minildə 
Ġslamaqədər azər  paleotoponimlərindən danıĢmaq  mümkündür. Ön Asiya 
paleotoponimləri bir neçə əsrdir ki, alimlər tərəfindən tədqiq olunur. Belə 
ki,
 
sumer
, 
elam
, 
akad-asur
, 
het
, 
hurri
,
  urartu
, 
fars  mənĢəli  toponimlərə  aid 
xeyli tədqiqat vardır. Məsələ burasındadır ki, prototürk sınırı dıĢında qa-
lan  elam  boyları  istisna  olmaqla,  adı  çəkilən  xalqlar  Ġkiçayarası,  Doğu 
Anadolu,
 
Güney
 
Qafqaz
 
və
 
Güney  Azərbaycan  ərazilərinə  gəlmə  etnos-
                                                 
31
 Məsələn,
 
Krımda
 
dağlar meĢəli
 
olduğundan burada
 
dağ sözü
 
«meĢə» anlamı
 
da daĢıyır.