«Doqquz Bitik» sırası

qızılanlı, orta və batılı boya sarı, sarıcalı, ağca, ağ xəzər, quzeyli boya 
qaralı, qara xəzər
 
deyildiyi
 
kimi,
 
ağ
 
qıpçaq-qara
 
qıpçaq,
 
ağ
 
tatar-qara
 
tatar, 
ağ
 
hun-qara hun, ağ
 
noqay-qara
 
noqay, ağ
 
mañğıt-qara
 
mañğıt bölgüləri 
rəng-cəhət gələnəyinin türk toplumu içində davam etdiyini göstərir.
84
 
  
Əlavə
 
cəhət
 
anlamı
 
daĢıyan yön bildirən sözlər sırasında arxa
 
(batı) 
diqqəti
 
çəkir.Vaxtilə  doğuya  gedən  boyların  dilində  Qıpçaq  çölünün  bir 
hissəsini bildirən toponimə çevrilmiĢ Arka və Arka-yurd etnonim kimi də 
iĢlənir: arka qırğız, arka qazax. Arka eli dağlı (taw
 
eli), aranlı (oy
 
eli), 
güneyli
 
(oñ
 
arka)
 
və  quzeyli  (sol
 
arka)  bölgülərinə  ayrılır.
85
 
Saqa  (skit) 
boylarından danıĢan Herodot yazır ki, bunların batıda yaĢayanları 
Άρταίη 
Σκσθίη
 (Arxa skitləri
)
 adlanır.
86
 
Göründüyü  kimi,  hələ  m.ö.  V  əsrdə  yön  bildirən  arxa  sözü  «batı» 
anlamında  iĢlənirdi.Sonralar  qazax,
 
qırğız,
 
özbək  boyları
 
içində  arxa 
boyu,  yəni  batı  türkləri  fərqləndirilir.  Bu  baxımdan,  Göy-türk  dövlətini 
quranlar  da  doğu  türkləri  kimi  təsnif  oluna  bilər.  Qədim  türk  boylarının 
batı-doğu  bölgüsünün  əsasını  keçmiĢ  demoqrafik  amillər  təĢkil  edirsə, 
həmin bölgünün sonrakı anlamı dil  faktorunu ön plana çəkir: batı türk 
dilləri  və  doğu  türk
 
dilləri
 
bölgüsü  oğuz-qıpçaq  bölgüsündən  daha  uy-
ğundur, çünki bu son bölgünün sınırları sonrakı miqrasiyalarda qaynayıb 
qarıĢmıĢ dillərdə çətin ayrılır.  
Qədim coğrafi durumdan danıĢarkən,
 
dilimizdə
 
yol,
 
cığır,
 
dolama, 
gədik, aĢırım, keçid sözləri ilə ifadə olunan dağ keçidləri də nəzərə alın-
malıdır.
 
Azərbaycandan
 
təkcə
 
Quzey
 
Qafqaza aparan yollar üzərində
 
çoxlu 
                                                 
83
 Bu durumdan danıĢan Ə.
 
Əsədov yazır: «Güman edilir ki, dünyada rəngə görə adver-
mə ərazilər üzrə deyil, istiqamətlər üzrə adlanmıĢdır. ġimalda olanlar qara, cənubdakı-
lar  qırmızı,  qərbdəki  ağ,  Ģərqdəki  göy,  mavi  adlandırılıb.  Bu,  özünü  hidronimlərdə  də 
göstərir» (Ясядов, 1986, 223). 
84
  Hətta Altay boyları daxilində belə bölgü önə çıxmıĢdır: qara almat-sarı almat, qara 
todoş-sarı todoş, qara d´ağıraq-sarı d´ağıraq, qara irkit-sarı irkit, qara sayoñ-sarı-sayoñ, 
qara toğus-sarı toğus (Баскаков, 1980, 205). 
85
  Кармышева Б.-Кармышева Дж., 1980, 108-113. 
86
 Трубачев, 1979. 

---

 
41 
keçidlər  və  gədiklər  vardır.
87
 
Bu  keçidlər  sırasında  müxtəlif
 
dönəmlərdə
 
«Kaspi qapısı»,
 
«Kaspi keçidi», «kuman qalası», «hun-sabir keçidi»,
 
«alan 
qapısı» adlanmıĢ Dəryal (dar-yol) keçidi haqqında bəlgələr daha çoxdur.
88
 
Bu adlar aydın göstərir ki, ayrı-ayrı çağlarda bu keçid müxtəlif türk boy-
larının yurduna gedən yol üzərində olmuĢdur. Kaspi qapısı adlı baĢqa bir 
keçid də Güney Azərbaycanda Elburus dağındadır. Bu keçid bəzi qaynaq-
larda  sadəcə  Geduk  (gədik)  adlanır.
89
 
Bir  bölgədən  baĢqa  bölgəyə  keçid 
yeri  qədimdə  qapı  sözü  ilə  də  verilmiĢdir.Ordubadda  Qapıcıq  dağının 
adı,  Dərbəndin
 
«Dəmir
-
Qapı»
 
adlanması
 
və
 
qədim  qaynaqlarda  Azaq 
(Azov)  dənizi  ilə  Pont
 
dənizi
 
(Qara
 
dəniz)
 
arasındakı  keçidə  Pantikapey
 
(Pont-Qapısı) adının verilməsi həmin gələnəyin izləridir. 
Azərbaycanın  qədim  coğrafi  durumu  bu  ölkəyə  gələn 
səyyahların  əsərlərində  təsvir  olunduğu  kimi,  ölkəyə 
girən düĢmən qoĢunlarının keçdiyi yer-yurd adları, zəbt 
etdiyi
 
bölgə
 
və
 
kənd adları haqqında verilən bilgilər
 
də 
qiymətli
 
qaynaqdır.
 
Yadelli
 
qoĢunların
 
keçdiyi
 
marĢrutu 
izləməklə  yolboyu  düĢmən  əsgərlərinin  rast  gəldiyi 
dağ-dərə, axarsu, el-oba haqqında həm təsəvvür əldə olunur, həm də bu 
məmləkətdə hansı xalqın yaĢadığı aydınlaĢır. Azərbaycanın qədim yolları, 
yol  üzərindəki  yaĢayıĢ  məskənləri,  karvansaraylar,  məntəqələr,  bunların 
arasındakı məsafələr  yunan-latın və ərəb-fars tarixi-coğrafi ədəbiyatında 
geniĢ
 
yer
 
tutur. Qədim
 
ticarət yolları, özəlliklə «Ġpək
 
yolu» türk  yurdları-
nın  coğrafi  koordinatlarını  öyrənmək  üçün  əvəzsiz  qaynaqdır.
90
  Bu  yol 
boyu iĢlək dil türkcə olmuĢdur.  
Çindən  Misir 
və Ġstanbula uzanan 
İpək  yolu  Xəzərin 
quzey və  güneyi ilə 
                                                 
87
 Минорский, 1963,
 
32;
  
Ġbn Xordadbeh Qafqaz dağlarının keçid qapıları (al-abvab) sı-
rasında Sul, Alan, ġabiran, Lazik, Barika, Samsaxi adlarını çəkir (Ибн Хордадбех,109). 
88
 Ġ. Miziyev Daryol keçidi haqqında Plini, Ptolemey, Tasit, Prokopi və baĢqa yazarların 
verdiyi məlumatı geniĢ Ģərh etmiĢdir (Мизиев, 1986).  
89
 Акопян, 1987, 39. 
90
  «Ġpək
 
yolu»
 
üzərində
 
türk
 
dövlətlərinin
 
yaranıb-dağılmsı
 
səbəbləri,
 
ticarət  yoluna 
hansı dövlətin nəzarət etməsinin daĢıdığı
 
önəm haqqında sonrakı bitikdə bilgi verilə-
cəkdir.  Ümumiyətlə,  yol  boyu  çaparxanaları olan  «Ġpək  yolu»  mövzusu türk tarixinin 
ayrılmaz bölümüdür.
 
Təəssüf
 
ki,
 
bu mövzu yetərincə tədqiq olunmayıb.