Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 13.43. Yoğun bağırsaqların hərəkəti
- 13.44. Defeksiya aktı Defeksiya aktı reflektoru hadisədir.
- 13.45. Membran həzminin fiziologiyası
- Hüceyrəxarici qidalanma
- Hüceyrədaxili qidalanma
- Membran qidalanma
- Aktiv mərkəzlərin qidalandırıcı substrata
- Şəkil 18. Nazik bağırsaqda qida olan (II) və qida olmayan (I) şəraitdə boşluq (A) və membran həzminin qarşılıqlı əlaqəsinin sxemi.
- Şəkil 19. Bağırsaq hüceyrəsinin sxematik görünüşü. 1- mikrovcuqlar, 2 - terminalator, 3 - Desmo-somlar, 4 - mitoxondri, 5
- 13.46. Membran qidalanmanın sterilliyi
- 13.47. Həzm üzvlərinin sorma vəzifəsi
|
13.42. Bağırsaq mikroflorası Bağırsaq mikroflorası bir çox üzvi maddələrin hidro- lizinin başa çatdırılmasında, həmçinin bir sıra bioloji fəal maddələrin sintezində iştirak edir. Bağırsaq florasının K və B qrupu vitaminlərinin sintezində iştirakı in Vitro və in ViVo şəraitində müəyyən edilmişdir. İnsanda bağırsaq mikroflorası- mn vitaminləri sintez etməsi və onların orqanizm tərəfindən mənimsənilməsi prosesləri gövşəyən heyvanlara və gəmiricilərə nisbətən yaxşı öyrənilmişdir. Lakin bəzi müəlliflərin fikrinə görə, insanın foli turşusuna və biotinə olan ehtiyacı tamamilə, vitaminlərdən tiamin, piridoksinin və Bi 2 -yə olan ehtiyacı az da olsa bağırsaq florasının sintezi hesabına ödənilir. Digər müəlliflərə görə isə insan bağırsağında enteral sintez olunan vitaminlər təcrübi olaraq istifadə olunmur.
Yoğun bağırsağın hərəkət funksiyası aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin edir:
downloaded from KitabYurdu.org 1.
Nəcisin toplanması üçün anbar vəzifəsi. 2.
Evakuator fəaliyyəti (nəcisin bədəndən xaric olunması). 3.
Sorma vəzifəsi (əsasən su). Qida qalıqlarının yoğun bağırsaqda hərəkəti uzun müddət davam edir. Demək olar ki, bütünlüklə həzm prosesinə sərf olunan (müddət 1-2 sutka) çox hissəsi yoğun bağırsaqlarda qida qalıqlarının evakuasiyasına sərf olunur. Yoğun bağırsaqlarda hərəkətlər peristaltik və kəfkirva- rı formada olur. Həmin hərəkətlərin xarakteri haqqında məlumat nazik bağırsaqlarda hərəkətin öyrənilməsi zamanı verilmişdir. Yoğun bağırsaqlar ikiqatlı innervasiyaya malikdir. Bu proseslər sinir sisteminin simpatik və parasimpatik şöbələri tərəfindən həyata keçirilir. Yoğun bağırsaqların divarında əsas iki sinir kələfi yerləşir: 1.
Averbax; 2.
Meysner. Averbax kələfi əzələ qişasının xarici və daxili qatları arasında yerləşir. Meysner kələfi isə selikaltı qişanın altında yerləşir. Hər iki kələf yerli xarakter daşımaqla bağırsağın inte- ramural innervasiyasım təmin edir. Bağırsağın saya əzələ toxuması bilavasitə kimyəvi və mexaniki qıcıqların təsirinə məruz qalır. Yoğun bağırsaqların hərəkətini tənzim edən reflekslərin qövsləri mərkəzi sinir siste- minin ali və aşağı şöbələrindən qapanır. Yoğun bağırsaqların hərəkəti humoral tənziminə nisbətən az öyrənilmişdir. Seroto- nun yoğun bağırsağın fəaliyyətinə tormozlayıcı, nazik bağırsağın hərəkətinə isə oyandırıcı təsir göstərir. Adrenalin, qlüko- qon yoğun bağırsaqların motor fəaliyyətini tormozlayır. 13.44. Defeksiya aktı Defeksiya aktı reflektoru hadisədir. Bu hadisə zamanı yoğun bağırsaqların qurtaracağında toplanan nəcis kütləsinin 265 downloaded from KitabYurdu.org təzyiqindən (40-50 sm su sütununun hündürlüyündə) selikli qişa üzərində yerləşən hissi sinir uclarının qıcıqlanması nəticəsində onurğa beyninin bel-oma nahiyəsində yerləşən de- fekasiya mərkəzinə nəql olunur. Buna cavab olaraq mərkəzdən düz bağırsağın daxili və xarici sfmktorlarma (büzücü əzələlərinə) gələn impulsların nəticəsində sfmktor boşalır və yoğun bağırsaqda toplanan nəcis xaricə tullanır. Bir sutka ərzində insanda nazik bağırsaqlardan yoğun bağırsaqlara 4000 qr qədər qida himusu daxil olur. Bu kütlənin 150- 250 qr nəcis şəklində bədəndən xaric olunur. Nəcisin 1/3 hissəsini bakteriyalar təşkil edir. Bitki mənşəli qidalar qəbul edən zaman qarışıq və ət qidalarına nisbətən daha çox nəcis əmələ gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, defekasiya aktının qeyri-iradi tənzimi onurğa-beyninin bel-oma nahiyəsilə əlaqədar olmasına baxmayaraq, defekasiyanın həyata keçirilməsi mərkəzi sinir sisteminin yuxarı şöbələrinin (uzunsov beyin, hipotalamus və beyin qabığı) iştirakı ilə baş verir. Defekasiya əsasən parasimpatik sinir sisteminin təsirilə həyata keçirilir. Belə ki, çanaq siniri anus sfmktorunun yığılmasını tormozlayır və düzbağır- sağın motor funksiyasını stimulə edir. 13.45. Membran həzminin fiziologiyası İndiki zamanda 2 klassik qidalanma tipin-dən (hücey- rəxarici və hüceyrədaxili) başqa 3-cü qidalanma tipi də məlumdur ki, bu da membran qidalanmadır (şəkil 17). Hüceyrəxarici qidalanma onunla xarakterizə olunur ki, hüceyrələrdə sintez olunan hüceyrəxarici mühitə daşınır və öz vəzi- fəsini sekretor hüceyrələrdən az və ya çox məsafədə yerləşməklə yerinə yetirir. Əksər heyvanlarda bu proses xüsusi boşluqlarda gedir və hüceyrəxarici qidalanma kimi qeyd olunur. Lakin bəzi hallarda məsafəli qidalanma orqanizmdə kənar həyata keçirilir. Əksər həşəratlar həzm fermentlərini hərəkətsiz ovunun bədəninə yeridirlər və bir-iki saat sonra yeyilir. Bu zaman məsa- 266 downloaded from KitabYurdu.org fəli qidalanma belə hallarda qeyri-səthi proses sayılır. Bakte- riyalar müxtəlif qidalandırıcı fermentləri kultural mühitə ifraz edirlər. i
- distant, b) hüceyrədaxili, v) membran (divarönü). 1 - hüceyrəxarici maye; 2 - hüceyrədaxili maye; 3 - hüceyrədaxili vakoul; 4 - nüvə; 5 - hüceyrə membram. Hüceyrədaxili qidalanma (lordan, 1934, Buddenlrokc, 1956, Müller, 1963; Bockus 1964), zamanın müəyyən qədər parçalanmış, yaxud parçalanmamış qida hüceyrələrin içərisinə daxil olur və burada sonrakı hidrolizə məruz qalır. Belə tip qidalanma yalnız birhüceyrəli və ibtidai orqanizmlərdə deyil, həmçinin məməlilərdə də geniş yayılmışdır. Axırıncı halda söhbət qanın ağ elementinin faqositar xassəsindən gedir və buraya retikuloendotelial sistem də aiddir. Faqositozun müxtəlifliklərindən biri də pinositozdur. Pinositoz ali heyvanların ekdo və endodermal mənşəli hüceyrələri üçün az və ya çox dərəcədə xarakterikdir. Hüceyrədaxili qidalanma xüsusi hüceyrədaxili boşluqlarda gedə bilər. Həzm vakuollarında bunlar ya həmişə mövcud olur, ya da faqositoz və pinositoz prosesləri zamanı yaranır və qidanın xırdalanması qurtaran zaman vakuol yox olub gedir. Membran qidalanma - hüceyrədaxili və hüceyrəxarici 267 downloaded from KitabYurdu.org mühit sərhədindəki hüceyrə membranı üzərində fiksə olunmuş fermentlərlə həyata keçirilir.
Fiziki-kimyəvi baxımdan bu bircinsli səthlərdə heterogen katalizi
xatırladır. Fermentlər fiksə olunmuş, onların aktiv mərkəzləri müəyyən
dərəcədə istiqamətlənmiş və bu
istiqamətlənmə membranın səthinə və su fazasına olan münasibətə görə götürülmüşdür. Aktiv mərkəzlərin qidalandırıcı substrata
olan münasibətinə görə onun sərbəst istiqamətlənməsi mümkün deyildir. Dərin qatda yerləşmiş əlaqələr, membran qidalanmanı həyata keçirən fermentlərin fəaliyyəti üçün qeyri-mümkündür. Bununla o, boşluq və hüceyrə- daxili qidalanmadan səciyyəvi cəhətcə fərqlənmiş olur. Membran qidalanma zamanı fermentlər ansamblının təşkili mümkündür. Nəhayət, membran hüceyrələrinin üst səthlərində hidroliz və transmembran daşınma proseslərinin arasında effektiv qarşılıqlı əlaqə həyata keçirilir. Membran qidalanma, 3- cü tip qidalanma kimi, hüceyrə membranının səthində gedən fermentativ hidrolizə yaxın olmaması ilə xarakterizə olunur. Belə ki, bu prosesə iki mühiti - hüceyrədaxili və hüceyrəxarici mühiti ayıran hüceyrə membramnda fiksə olunmuş fermentlər səbəb olur. Nazik bağırsaqların üst səthində fəaliyyət göstərən fermentlər ikili mənşəyə malikdir: 1. Himusdan adsorbsiya olunmuşlar (pankreas fermentləri amilaza, lipaza, proteaza və s.); 2. Bağırsağın özünəməxsus fermentləri olub, bağırsağın daxili hüceyrələrində sintez olunur və membran hüceyrələrinin səthində toplanmış olur (oliqosaxaridazalar, oliqopeptidazalar, fosfatazalar və s.). Ali heyvanlarda membran qidalanma nazik bağırsağın epitelinin (haşiyəli büküş) üst səthində həyata keçirilir, nəticə etibarilə, qidalı maddələrin çevrilməsi və assimilyasiyasını yaradan ali sistem formalaşır (şəkil 18). Molekulüstü sistemlər və iri molekullar bağırsağın səthində fəaliyyət göstərən fermentlərin təsiri altında parçalanır. Səthi aktivliyə malik olan haşiyəli büküş zonasına hidrolizin aralıq məhsulları eleminə (xaric edilir) olunur ki, orada da hidrolizin son mərhələsi başa çatır və sorulma zonasına keçir. Beləliklə, membran qidalanma qidalı maddələrin effektiv konveyer tipli çevrilməsini və mənimsə 268 downloaded from KitabYurdu.org nilməsini təmin edir. Belə ki, bu, aktiv nəqliyyat kimi, həmin səthdə həyata keçirilir və bu proseslər zamanı və məkan daxilində birləşir. Bəzi hesablamalar göstərir ki, membran qidalanma peptidli və qlükozidli əlaqələrin parçalanmasının 80-90 %-ni, qliseridlərin - 55-60 %-ni həyata keçirir. Bununla da, köməkçi deyil, vacib həyati mexanizm sayılır. Bağırsaq hüceyrəsinin sərhədində və himusda məhz çox inkişaf etmiş bağırsaq membranı səthində güclü hidroliz mümkündür. Artıq fizioloji eksperimentlərə əsaslanaraq submikroskopik sorulma səthinin mövcud olması haqqında nəticə çıxarmaq olar. Bu da ilk növbədə aktiv səthi kəskin olaraq genişləndirir və ona sorulma katalizatoru xassəsini verir.
membran həzminin qarşılıqlı əlaqəsinin sxemi. 1 - nazik bağırsaq boşluğunda fermentlərin xaotik yerləşməsi, 2 - mikro- xovcuqlar; 3 - mikroxovcuqların üst səthində fermentlər, 4 - haşiyəli bü- küşlərin məsaməsi, 5 - həşiyəli büküşün məsamələrindən keçə bilməyən mikroblar, 6-7 - hidrolizin müxtəlif mərhələsində olan qida maddələri Bu cür submikroskopik məsamələrin mövcudluğu Qrenjer və Beyker (1949, 1950) tərəfindən sübut olunmuşdur. Onlar ilk dəfə olaraq siçovulun nazik bağırsağının epitelinin elektron mikroskopu ilə tətqiq etmişlər. İşıq mikroskopunda kutikula kimi görünən, əslində böyük miqdarda hüceyrələrin çıxıntıları olmuşdur. Çıxıntıların hündürlüyü 0,62 mkm və dia-
downloaded from KitabYurdu.org metri təxminən 0,08 mkm-ə bərabərdir. Hər bir hüceyrədə 3000-ə yaxın çıxıntı vardır. Sonralar onları mikroxovcuqlar
adlandırmışlar. Onlar bağırsağın 1 mm 2 epitelinin səthində isə təxminən 50-200 milyon olur. İnsanda mikroxovcuqlarm hündürlüyü təxminən 0,1 mkm təşkil edir, diametri 0,7 mkm-dən 1,5 mkm-ə qədər arasında olur. Hesablanmışdır ki, mikroxovcuqlarm olması hesabına bağırsaqların sorma səthi 14-39 dəfə artır (şəkil 19).
membranla məhdudlanır. Hündürlükləri diametrindən 7-10 dəfə çoxdur. Onlar sitoplazmanın tam strukturunu əhatə edir və xaricdən qalınlığı 100-200 A° olan tipik hüceyrə membranı ilə örtülür. Bu, plazmatik membranın lipoproteinli strukturuna tamamilə uyğun gəlir. Son illər membranın strukturu haqqında fikirlər kökündən dəyişilmişdir. Hansı ki, əvvəllər bu böyük və azsıxlıqlı üç kompleksli törəmə kimi təsvir edilirdi. 270 downloaded from KitabYurdu.org Hal-hazırda «qalın» membran konsepsiyası özünə çoxlu tərəfdar toplamışdır (Benson, 1967; Green, Gololberder, 1967; Va- silyev, Malenkov, 1968; Poqlazev, 1970 və s.). Nazik bağırsağın haşiyəli büküşünün strukturu haqqında təxminən belə nəticələri Qoldin (1959) və Şestopavlova (1959) da əldə etmişlər. Lakin Qoldin və Şestopavlova, Qrenaj və Beykerdən fərqli olaraq belə hesab edirdilər ki, mikroxovcuqlar homogen strukturlar deyil, bütöv submikroskopik boş silindirlərdir, içərilərindən sorulmaya xidmət edən kanalcıqlar keçir. Bəzi hallarda onlar hüceyrə səthində qrup halında yerləşmişlər. Boşluq qidalanmanın köməyilə ən əvvəl maddələrin hidrolizi, bağırsağın səthində isə aralıq və sonuncu mərhələ hidrolizi gedir (şəkil 19). Membran qidalanma aralarındakı məsafə 100-dən 200A°-ə yaxın olan mikroxovcuqların səthində gedir. Mole- kulların ölçüsü haşiyəli büküşün diametrindən böyük olduğundan, onlar membran qidalanmaya daxil ola bilmir və boşluq qidalanma ilə müqayisədə qeyri-effektiv nəticə verir. 13.46. Membran qidalanmanın sterilliyi Nazik bağırsağın himusunda müxtəlif bakteriyalar inkişaf edir ki, onların da konsentrasiyanm 1 ml-də milyondan çox mikrob olur. Bağırsağın bakterial florası adi şəraitdə faydalıdır, çünki o mikroorqanizmlərə lazım olan bəzi əvəzedilməz amin turşularının, vitaminlərin daşıyıcısı sayılır. Lakin belə bir sual meydana çıxır. Nə üçün amin turşularının, qlüko- zanın və digər qidalı maddələrin mənimsənilməsində mikroor- qanizmlərin rəqibləri olmurlar? Bu suala belə cavab vermək olar. Haşiyəli büküşün ultra məsafələrində gedən qidalanmanın son mərhələsində mono- merlər yaranır ki, bu da mikroorqanizmlərin diffuz yolla qidalanması üçün əlverişlidir. Əgər bağırsağı tutan bakteriyanm ölçüsü (1 neçə mkm haşiyəli büküşün məsamələrinin ölçüsü 100-200 A°) ilə müqayisə etsək, onda aydın olar ki, haşiyəli büküşün daha bir mühüm funksiyası da onun özünəməxsus
downloaded from KitabYurdu.org bakterial filtr funksiyasına malik olmasıdır, nəticədə hidrolizin son mərhələsi mikroblar üçün keçilməz olan haşiyəli büküşdə çox gözəl steril şəraitdə gedir və ona görə də makroorqa- nizmlərin rəqibi ola bilmirlər (Uqolev, 1961, 1963). 13.47. Həzm üzvlərinin sorma vəzifəsi Xarici mühitdən, bədən səthində və boru şəkilli daxili üzvlərdən müxtəlif maddələrin bir neçə qat hüceyrələrdən təşkil olunmuş mürəkkəb bioloji membrandan qana və ya lim- faya keçməsi prosesi sorulma adlanır. Sorulma əsas etibarı ilə nazik bağırsaqlarda gedir. Başqa həzm üzvlərində isə sorulma ya zəif gedir, ya da heç getmir. Məsələn, ağız boşluğunda bəzi dərman maddələri sorulur. Mədədə sorulma çox zəif, cüzü miqdarda baş verir. Burada mineral duzlar, monosaxaridlər, spirt və su çox az miqdarda sorulur, onikibarmaq bağırsaqda da sorulan maddələrin miqdarı çox deyildir. E.S.Londonun təcrübələri göstərmişdir ki, burada sulu karbonların 53-63 %-i zülal və yağların az hissəsi sorulur, onikibarmaq bağırsaqda sorulan zülalın miqdarı buraya həzm şirələrilə daxil olan zülalın miqdarından az olur. Normal fizioloji vəziyyətdə yoğun bağırsaqlarda da qida maddələrinin sorulması zəifdir. Çünki qida maddələrinin əksər hissəsi nazik bağırsaqlarda sorulur. Yoğun bağırsaqlarda tez parçalanan və asan mənimsənilən maddələr sorulur. Buna əsaslanaraq bəzi patoloji hallarda asan mənimsənilən qida maddələri imalə vasitəsilə yoğun bağırsağa yeridilir. Ancaq bu üsulla insanın uzun müddət yaşamasım təmin etmək mümkün olmur. Normal fizioloji hallarda yoğun bağırsağlarda bir gün ərzində 0,4-0,51 su sorulur. Yoğun və ya nazik bağırsağlarda su sorulması prosesinin pozulması orqanizm tərəfindən su itkisinin baş verməsinə səbəb olur. Sorulma nazik bağırsaqlarda intensiv gedir. Güman edilir ki, burada sorulma 1 saat ərzində 2-3 litrə çatır. Buna səbəb nazik bağırsaqlarda xovların olmasıdır, hər bir xov arteriya,
downloaded from KitabYurdu.org vena və limfa damarına malikdir. Xova daxil olan arteriya onun zirvəsinə çatır və burada onun bir hissəsi kapillyar toruna keçir, digər məhsul isə birbaşa əsas vena ilə arteriya-vena əlaqəsi yaradır. Xovun mərkəzində, arteriya ilə vena arasında limfa kapillyarı yerləşir. Xovun daxilində Meysner toru ilə birləşən zəif saya əzələ və sinir şəbəkəsi yerləşir. Meysner toru selikli və selikaltı qişalar arasında sinir yolu yaradır və xovlara liflər göndərir. Sorulma gedən membran haşiyəli epitel adlanan hüceyrə- lərdən təşkil olunmuşdur. Bu hüceyrələr silindrşəkilli olub, diametrləri 8 mk, hündürlükləri 25 mk-a qədər olur. Elektron mikroskopu altında bu hüceyrələr qalınlığı 1-3 mk olan haşiyə şəklində görünür ki, epitel öz adının elə buradan götürmüşdür. Elektron mikroskopunun köməyilə müəyyən edilmişdir ki, bu haşiyə nazik sapşəkilli adacıqlardan - mikroxovlardan təşkil olunmuşdur. Bir hüceyrə səthində 1500-3000 mikroxov olur. Bunların daxilindən mikrokanalcıqlar keçir. Hər bir mikroxo- vun hündürlüyü 1-3 mk, diametri 0,08 mk-ə çatır. Onların mövcudluğu selikli qişanın sorulma səthini 500 m2-a qədər artırır. Bağırsağın daxili səthi insanda təqribən 0,65 m 2 -a qədər- dir. Ancaq səthdə Kerrin büküşlərinin olması və selikli qişanın külli miqdarda xovlarla əhatə olması (1 mm 2 -da 18-40) sayəsində bağırsağın ümumi səthi 4-5 m 2 -a çatır. Onikibarmaq bağırsaqdan aşağı bütün nazik bağırsağı çıxarılmış heyvan tezliklə ölür. Çünki maddələr əsasən nazik bağırağm qeyd olunan şöbələrindən qana sorulur. Əgər eksperiment zamanı nazik bağırsağın müəyyən hissəsinin selikli qişası zədələnərsə və ya natrium-florid vasitəsilə zəhərlənərsə, bu hissədə sorulma prossesi kəskin pozulur. Tətqiqatlar göstərmişdir ki, sorulma selikli qişanın epitelinin normal fizioloji funksiyası ilə əlaqədardır. Sorulmanm mexanizmi məsələsini öyrənərkən fizioloq- lar, hər şeydən əvvəl, üzvi və qeyri-üzvi mənşəli membranlarda baş verən analoji mexanizmləri tətqiq etmişdir. Sorulma prosesinin izahında 2 mexanizmi: (süzülmə və diffuziya), bun 273 downloaded from KitabYurdu.org dan başqa, membran müxtəlif maddələr üçün müxtəlif keçirici- liyə malik olduğundan osmos hadisəsi göstərilir. Ancaq təkcə fıziki- kimyəvi təsəvvürlər sorulmanı izah edə bilmir. Süzülmənin mexanizmi müəyyən mexaniki təzyiq nəticə- sində membrandan keçməsindən ibarətdir. Bağırsaqda me- xaniki- hidrostatik təzyiq yaradan bəzi xüsusyyətlər vardır: bağırsağın peristaltikası, xovların sorucu hərəkəti və s. Star- linq göstərmişdir ki, hidrostatik qüvvələr sorulmanı təmin edə bilməz. Sorulma elə bir mürəkkəb fizioloji prosesdir ki, bu zaman müxtəlif maddələr bağırsaq divarının epitel membranın- dan keçərək qana və ya limfaya daxil olur. Membranın birtərəfli keçiriciliyi nəticəsində bu maddələr əks istiqamətdə, yəni qandan və limfadan bağırsaqlara keçə bilmir. Yalnız bəzi ionlar, məsələn, Na və K ionları hər 2 istiqamətdə keçir. Sorulmanın fiziologiyası maddələr mübadiləsi və xovla- rın hərəkətilə sıx əlaqədardır. Bu biokimyəvi və fizioloji proseslərdə öz növbəsində sinir sisteminə tabedir. Sorulma bağırsaq divarının saya əzələlərinin mexaniki yığılması nəticəsində bağırsaqda yaranan hidrostatik təzyiqdən asılıdır. Tədqiqatlar göstərir ki, bağırsaqda təzyiqin 8-10 mm civə sütunu səviyyəsinə qədər artması xörək duzu məhlulunun 2 dəfə sürətlə sorulmasma səbəb olur. Lakin təzyiqin 80100 mm-ə qədər artması bağırsaq divarındakı xovların və qan damarlarının sıxılması ilə nəticələnir ki, bu da sorulmanın tam dayanmasına səbəb olur. Sorulma prosesində osmos və diffuziyanın əhəmiyyəti böyükdür. Ancaq bunların sorulmada rolu dəqiq müəyyən edilməmişdir. Çünki bioloji obyektlərdə osmos təzyiqinin özü müxtəl if faktorlardan asılıdır. Hipotonik məhlullardan suyun sorulması osmos qanunlarına görə izah edilir. Lakin mövcud olan əksər faktlar sorulmanın süzülmə, diffuziya və osmosun sadə proseslərilə izahını rədd edir. Heyvanın bağırsağına qan- dakı miqdarına görə zəif qatılıqlı qlükoza məhlulu yeridildikdə qlükoza sorulur. Eləcə də bağırsağa NaCl duzunun izotonik məhlulu yeridildikdə duz suya nisbətən tez sorulur və məhlul 274 downloaded from KitabYurdu.org hipotonik olur. Öz tədqiqatlarında suyun və duzların sorulmasmı izotop indekatorlar vasitəsilə öyrənən alimlərdən İnqrem və Vişer gö- stərmişlər ki, bağırsaqlarda suyun sorulması diffuziya və os- mos proseslərilə birlikdə olduğundan 100 dəfə tez gedir. Əgər bağırsaq epiteli natrium-florid vasitəsilə zədələnmişsə, sorulma bütünlüklə osmos və diffuziya qanunlarına tabe olur və kəskin pozulur. Bu zaman qandan bağırsağa suyun və duzların, əksərən keçməsi hesabına bağırsağa yeridilən məhlulun qatılığı və osmos təzyiqinin bərabərləşməsi müşahidə olunur. Normal fizioloji hallarda bu nadir hadisədir. Sorulma prosesi bağırsağın selikli qişasının epitel hücey- rələrinin maddələr mübadiləsilə əlaqədardır. Bu sorulmanın temperaturdan və oksigenin miqdarından asılılığında özünü göstərir. Belə ki, temperatur azaldıqda sorulma da zəifləyir. Enerji mübadiləsini pozan zəhərlər sorulmanın da pozulmasına səbəb olur. Sorulma prosesində iştirak edən faktorlardan biri də xovların saya əzələ liflərinin yığılmasıdır. Onlar yığılarkən özündən qan və limfanı sıxışdırıb çıxarır, boşalarkən bağırsaqda həll olmuş maddələr sorulur. Xovlarm hərəkəti sorulmanın yeganə mexanizmi deyil. Belə ki, xovlar iflic edildikdə də sorulma prosesi davam edir. Xovlarda qapaqcıqların olması sayəsində limfa damarlarına tərəf axa bilmirlər. Xovlarm hərəkəti nəticəsində mərkəzi limfa damarlarının sorma təsiri yaranır. Müxtəlif heyvanlarda xovlarm hərəkətinin mikrokinemotoqrafıya üsulu ilə öyrənilməsi göstərmişdir ki, bu hərəkət yalnız yedizdirilmiş heyvanlarda müşahidə edilir. Ac heyvanlarda isə bu hərəkəti süni qıcıqlan- dırmalar zamanı, məsələn, selikli qişanın iynə ilə qı- cıqlandırılması zamanı almaq olar. Xovların yığılmasına səbəb olan qıcıqlandırıcılar müxtəlif maddələr ola bilər. Bunlar arasında bağırsaqlarda normal həzm prosesi zamanı yaranan maddələr, məsələn, zülalların parçalanma məhsulları-peptid- lər, alanin, leysin, öd turşusu, qlükoza və s. xüsusi yer tutur. Onikibarmaq bağırsağın selikli qişasında xovlarm hərə Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|