Ətraf mühitə çirklənmədən dəymiş iqtisadi
ziyanın hesablanması. Təbiəti mühafizə tədbirləri-
nin səmərəsinin dəf edilmiş ziyan kimi təyin edilməsi
ziyanın müəyyənləşdirilməsi üsuluna əsaslanır. Ətraf
mühitin çirklənməsi nəticəsində dəymiş ziyan-
əslində faktik və ya mümkün olan itkilərdir: ekoloji,
sosial və iqtisadi. İki cür ziyan ayırırlar: bilavasitə və
dolayısı
ziyan.Bilavasitə
ziyan
insanların
sağlamlığının pisləşməsi, maddi dağıntılar, təbii
mühitin tənəzziilü; dolayısı ziyan əlilliyin artımı,
xəstəliklər,
təsərrüfat
sahələrində
bəzən
məhsuldarlığın aşağı düşməsi və adətən bilavasitə
ziyanı qiymət və ya natural hesablama ilə müəyyən
etmək olur, dolayısı ziyanı isə hesablamaq
(qiymətləndirmək) çətindir.
Hesablamaya yatan ziyanlar iqtisadi və sosial
iqtisadi ziyanlardır: Birinci qrupa aiddirlər:
- alıınmamış məhsul;
- biogeosenozların məhsuldarlığının azalması;
239
- bina və qurğuların xidmət müddətinin qısal-
ması (azalması);
- tullantıların-xammal kimi istifadəyə yararlı
olması;
- çirklənmənin
nəticələrinin
ləğvinə
olan
xərclər;
- bərpaya lazım olan xərclər;
- çirklənmədən xəstəliyə görə əmək məhsul-
darlığının azalması və s.
Sosial-iqtisadi
ziyan
aşağıdakı struktura
malikdir:
- xəstəliklərin artımı ilə əlaqədar səhiyyəyə və
ictimai təminata çəkilən xərclər;rekreasiya
(istirahət) ehtiyatlarının saxlanması üçün
xərclər;
- ekoloji səbəblərə görə əhalinin miqrasiyası
(köçməsi, yerdəyişməsi) xərcləri;
- istirahət üçün əlavə xərclər.
Dolayı ziyanların (ekoloji və sosial) miqdarı
(kəmiyyətcə) qiymətləndirməyə yatmırlar, onları
cəmdə şərti hesablanan ziyanlar adlandırırlar.
Sosial ziyanlar aşağıdakılardır:
- landşaftın korlanması sayəsində estetik ziyan;
- ölüm hallarının çoxalması ilə yaranan patoloji
ziyanlar;
- psixoloji ziyanlar.
Ekoloji ziyanlar unikal ekosistemlərin dağıl-
ması, növlərin məhv olması, yoxa çıxması, genetik
itkilər və s. ilə əlaqədardır.
240
İqtisadi ziyan-ətraf mühitin çirklənməsi nəti-
cəsində onun faydalılıq dərəcəsinin dəyişməsidir.
İqtisadi ziyan aşağıdakı xərclər hesabına yaranır:
- cəmiyyətin ətraf mühitində dəyişmələrlə
əlaqədar əlavə xərclər;
- ətraf mühiti əvvəlki vəziyyətinə gətirmək
üçün xərclər;
- gələcək cəmiyyətin qıt olan ehtiyatlarının
dönməz olaraq bir hissəsinin götürülməsi ilə
əlaqədar xərclər.
Ziyan biranlıq permanent (torpaqların ero-
ziyası və şoranlaşması zamanı), latent (vaxt keç-
dikdən sonra baş verən, ləng hərəkət edən) və s. olur.
Bundan başqa iqtisadi ziyanı iki növə - potensial və
hesablama yolu ilə təyin olunan növlərə bölürlər.
Potensial ziyan elə iqtisadi ziyandır ki, ləğvinə
indiki zamanda əlavə xərc tələb olunmur. Hesablama
ziyanın elə hissəsidir ki, müəyyən dövrdə üzə çıxır
və iqtisad elminin indiki səviyyəsinə uyğun olaraq
pul formasında ifadə edilməsi mümkündür. Həmin
sahəyə dair məlumatımız artdıqca hesablama ziyan
potensial ziyana çevriləcək, potensial isə artıq dəy-
miş ziyan kimi özünü göstərəcəkdir. Qiymətləndirmə
hesablamalarına görə potensial iqtisadi ziyan 70-
80%, hesablama ziyanı isə faktik ziyanın 60-65%-ni
təşkil edir.
Adətən ziyanın aşağıdakı strukturunu qeyd
edirlər:
1) əhalinin sağlamlığına;
241
2) kommunal və məişət təsərrüfatına;
3) kənd və meşə təsərrüfatına;
4) nəqliyyata, sənayeyə;
5) digər sahələrə dəyən ziyanlar.
Hər bir lokal ziyan ayrılıqda təyin edilir, sonra isə
toplanır. Ziyanın bu cür təyinatı lokal (yerli)
ziyanların toplanması metodu adlanır, yaxud da
birbaşa hesablanır. Bu halda hesabatların əsasını
aşağıdakı ardıcıllıq təşkil edir:
1) maddələrin çirklənmə mənbəyindən atılma-
sının (axıdılmasının) təyini;
2) qarışıqların qatılığının atmosferdə (su hövzə-
sində) müəyyən edilməsi;
3) natural ziyanın təyini;
4) iqtisadi ziyanın təyini.
Atmosfer havasının çirklənməsindən dəyən
iqtisadi ziyan aşağıdakı xərclərin cəmindən əmələ
gəlir: xəstələnmələrin artması nəticəsindəki xərclər,
əsas fondların təmirinin sayının artması, onların xid-
mət müddətinin azalması; kənd təsərrüfatı torpaqla-
rının məhsuldarlığının azalması, meşələrin məhsul-
larının azalması və s. Bu yanaşma çoxlu miqdarda
ilkin informasiya tələb edir və iqtisadi ziyanı daha
dəqiq təyin edir, Təcrübədə, adətən, iqtisadi ziyanın
yuvarlaqlaşdırılmış qiymətləndirilməsi üsulundan
istifadə edirlər. Bu təxmini qiymətləndirmə verir,
lakin daha ümumi məsələləri həll etmək üçün əsas
ola bilər.
242
Atmosferə dəymiş ziyanı təyin etmək üçün
aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olur:
Burada;
- çirklənmənin hər şərti tonuna görə
ödəmədir (xüsusi ziyandır), man. şərti ton ilə ifadə
olunur. Bu qiymətdə inflyasiya nəzərə alınmalıdır.
Hesablamada baza göstəricisi aşağıdakı kimi ifadə
edilir. Məsələn, 1 ton
şərti ton).
- ölçüsüz kəmiyyət, ərazinin növündən asılı
olaraq, atmosferin çirklənməsinin nisbi təhlükəsini
səciyyələndirir (xüsusi cədvəldən götürülür).
- ölçüsüz kəmiyyət, qarışıqların atmosferdə
səpələnməsinin xarakterindən asılıdır (cədvəldən
götürülür). Əgər qaz təmizləyən avadanlıq yoxdursa,
yaxud təmizləmə dərəcəsi 70%-dən azdırsa, onda
=3; təmizləmə 70-90% olarsa =2,5; 90 %-dən
çox olarsa
=2 götürülür. Qaz xassəli çirklənmə və
aerozollar üçün
=l götürülür.
M - çirkləndirici maddələrin gətirilmiş kütləsi
(şərti ton /il), aşağıdakı düstur ilə təyin edilir:
∑
Burada
- çirkləndirici maddənin ümumi kütləsi;
243
- (i maddəsinin) nisbi aqressivlik göstə-
ricisidir. Bu göstərici həddi yol verilən qatılıq
(HYVQ) nəzərə alınmaqla təyin edilir (1/HYVQ).
Su hövzələrinin çirklənməsindən dəyən ziya-
nın yuvarlaqlaşdırılmış qiymətləndirmə metodu
aşağıdakı düsturla ifadə edilir:
Burada;
- xüsusi ziyan (şərti ton axıntıya görə - man);
- müxtəlif su təsərrüfatı sahələri üçün sabit
göstərici; (konstanta), xüsusi cədvəldən götürülür.
Ziyan hesablama yolu ilə təyin edilir, həm də
məhsul hasilatına dəyən xüsusi ziyanın hesablanması
ilə də təyin edilə bilər.
Təxmini metodla hesablamalar göstərir ki, cə-
miyyətə dəyən ziyan hava hövzəsinin çirklənməsin-
dən 60%, su hövzəsinin çirklənməsindən 30% və
bərk tullantılarla çirklənmədən 10% təşkil edir.
İnkişaf etmiş xarici ölkələrdə təbiətdən səmərəsiz
istifadəyə görə dəymiş iqtisadi ziyan 4-8% (ümumi
daxili məhsul) təşkil edir. Rusiya üzrə ümumi
ziyanın qiyməti 15-17% təşkil edir (1990).
Azərbaycanda bu rəqəm bir qədər yüksəkdir.
Dostları ilə paylaş: |