C erom k. Q lenn və t eodor c. Q ordon

Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Hər kəs bu proqamın həyata keçirildiyi istədiyi yerdə təhsil alma imkanına malik olacaq. 
İnsanlar daha özünəinamlı  və daha səlahiyyətli, kommersiya fəaliyyəti daha səmərəli 
məşğul olacaq, ölkələr öz iqtisadi inkişaflarını  təkmilləşdirəcək və  cəmiyyətlər daha 
bacarıqlı, effektiv və ahəngdar olacaqlar. Təhsil və  təlim xərcləri azaldılacaq.  İnsan 
qaynaqlarından daha çox faydalanmaq mümkün olacaq və  işi dəyişmək asanlaşacaq. 
Mexaniki yaddaş üsulu azalmağa davam edəcək və öz yerini zəruri öyrənmənin  əsası 
olan reflektiv düşünməyə verəcək.  
 
Vaxtında bilik və öyrənmə, insan rəqabətini və intellekti geniş şəkildə artıra, daha təhsilli 
ictimaiyyət yaratmaqla demokratiyanı genişləndirə, məsul qlobal vətəndaşların sayını 
artıra, qabaqcıl bilik və öyrənmə  şəbəkələrinin yaradılmasını sürətləndirə, elmi 
təkəbbürün “gücünü” azalda, və növbəti bir intibah dövrünün başlanmasına səbəb ola 
bilər. Bir çox ənənəvi təhsil sistemləri İnternet-əsaslı sistemlərlə əvəzlənəcək, idarəolunan 
tədrisi açıq mənbə  əsaslı birliklər və ya ödənişlərinin  əsası sürət və effektivlik olmaqla, 
qiymətləndirilə bilən biliyin qazanılması  və saxlanılmasını  təmin edilməsi üzrə  rəqabət 
aparan tərəflər həyata keçiriləcəkdir. Müəllimlər və  tələbələr, müəllimin məlumatlar 
məcmusunun koordinatoru olduğu komandanın bir hissəsi olmalıdırlar. 
 
 
 
                                                 
2
 RT Delphi istinadları:  Monica Sambataro, “Vaxtında Tədris,” Computerworld, 3 April 2000-ci il; Vaxtında Təhsil: 
Qlobal  İnformasiya  Əsrində  Tədris, 2000-ci il; “Vaxtında Tədris: Zərurət yarandıqca Bilik və ya Bacarıqların  əldə 
olunması,” Word Spy, 1 iyun 1998-ci il. 
 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
94
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
İnternetin texnoloji məhvi bunun baş verməsinin qarşısını ala bilər; xakerliyin artması, 
informasiyanın idarə olunması  və informasiya müharibəsinin digər formaları insanları 
nəyə etibar etməkdə  qərarsızlığa gətirib çıxara bilər. Xərclər həddindən artıq ola bilər. 
Müəllimin yeganə aktiv subyekt və  tələbənin isə passiv element olduğu  ənənəvi təhsil 
sistemləri daxilində cahil, geridə qalmış fikirli insanlar, mövhumatçılar mühafizəkar dini 
liderlərlə birgə bu inkişafa mane ola bilər. Meyllər və boşluqlar, həmçinin sağlam 
informasiyanın tədris olunmasında, bacarıqların qazaılmasında yaranan problemlər bu 
işin tətbiqini zəiflədə bilər. Bir sözlə, hər kəsin mütəxxəssis kimi görünə bildiyi bir 
dünyada, qərarların daha qərarsız zəmində veriləcəyi riski artacaq, həqiqi ekspertizaya 
hörmət azalacaq və əsl rəqabətin təsdiqlənməsi üçün yaxşı üsulların sayı azalacaq. Ləng 
və köhnə təhsilin təsdiqlənməsi sistemləri bu imkanın əldə olunmasını ləngidə bilər. 
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər?  
 
Vaxtında bilik və öyrənmə çox sərfəli, lakin çox səthi bir bilik dünyası yarada bilər. 
Yeniliklər məğlubiyyətə düçar ola bilər. Bu, zəif öyrənmə vərdişlərinə; özü-mərkəzləşmiş 
tənbəl düşünməyə; siyasi prosesdə az iştirak edən ictimaiyyətə  və  nəticədə hökumət 
tərəfindən daha çox idarəetməyə; planetin xeyrinə daha “geniş  mənzərəni” görməməyə; 
və bir çox insanların fasilə  və ya reklam pauzası olmadan diqqəti mövzu üzərində 
cəmləmə bacarığı olmadığı kimi, problemin həll olunması üçün yürüdülən mühakimələrin 
azalmasına səbəb ola bilər. Bu mənfi nəticələri aradan qaldırmaq üçün bir az mexaniki 
yaddaş üsuluna əsaslanan öyrənməyə ehtiyac olacaq. 
 
Bu hadisə Elm və Texnologiyada irəliləyişlərə  gətirib çıxarsa da, tarix və  vətəndaş 
hüquqları kimi sahələrə ziyan dəyə bilər. Bu imkan varlı-kasıb fərqlərini artıra bilər, çünki, 
onun aşağı  gəlirə malik ölkələrin həyata keçirməsi qeyri-mümkün olacaq. “Vaxtında 
öyrənmə” üçün qabaqcıl texnologiyalara malik ölkələr parçalanmaya və gerdiə qalmaya 
məruz az inkişaf etmiş cəmiyyətlərə malik ölkələrdən fərqli şəkildə təkamül edəcək.  
 
3. Fərdiləşdirilmiş təhsil 
 
Simulyasiyalar da daxil olmaqla, müxtəlif növ testlər yolu ilə  fərdi tələbələrin ehtiyacları 
qiymətləndirilir və təhsil planı və maarifləndirici metodlar fərdi tələbələrə tətbiq olunurlar. 
2030-cu ilədək bütün tələbələrin xüsusi ehtiyacları olacağı, və bu ehtiyacların dünyanın 
bir çox yerində geniş şəkildə qarşılanacağı nəzərdə tutulub
3
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
İnternetdə baş verən irəliləyişlərin bir nöqtədə  cəmləşdirilməsi, təfəkkür elmləri, təbabət, 
süni intellekt, Mur Qanunun qüvvədə qalması, vaxtında öyrənmə və 100 dollarlıq portative 
kompüterlərin uğuru bu imkanın daha da mümkün edə bilər. Daha ağıllı şəkildə fəaliyyət 
göstərmək istəyən tələbələr və qabaqcıl texnologiya bacarıqlarına malik müəllimlər artıq 
bu prosesi hərəkətə gətirirlər. Bu proses rəhbərlər tərəfindən idarə olunsa, o yeni bir təhsil 
sisteminin özülü ola bilər. Prosesə, fərdiləşmiş öyrənməni təkcə ibtidai, orta və ali təhsildə 
deyil, həmçinin böyüklər üçün “ömürlük öyrənmə” sistemində  təmin etmək məqsədilə 
İnformasiya Texnologiyalarının və “onlayn təlim”-lərin istifadəsi daxil edilməlidir. Bu 
həmçinin, hər kəsin potensial dahi olduğu və  hər bir dahinin digərlərindən fərqləndiyi 
fikrini qəbul edilməsi, hər bir tələbədə maraq və yaradıcılıq qabiliyyəti oyadan müəllimlərin 
                                                 
3
 RT Delphi istinadları: Fərdiləşdirilmiş  Təhsil Planları, 2003-cü il; “İnternetdə Xüsusi Təhsil Resursları”, 
seriweb.com, 2001-ci il  

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
95
olması, təkmilləşdirilmiş ucuz fərdiləşdirilmiş  təhsil proqramın təmin olunması, təkrar 
istifadə oluna bilən öyrənmə modullarının cəmiyyətin bütün sinifləri arasında yayılması, və 
öyrənilmiş  məlumatlarda dolaşıqlığın və üst-üstə düşmənin (təkrarlanmanın) baş 
verməməsi üçün cəmiyyətin bütün sinifləri üçün öyrənmə modullarının təmin olunması 
standartlarının və mərkəzləşdirilmiş mənbələrin yaradılması yolu ilə mümkün ola bilər.     
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Bu proses, tələbələrin daha razı qalmasına, fərdi müstəsnalığa və mütərəqqi məqsədlərə 
böyük hörmətin qoyulmasına, bərabər təhsil hüququ haqqında fikirlərdə  dəyişikliklərə, 
öyrənmə prsoesini qaydasına salmaq üçün genetik məlumatlardan daha səmərəli 
istifadəyə, və öz potensialları ilə  təlimlənmiş daha çox xüsusi “dahilərin” yaranmasına 
gətirib çıxara bilər. Kimin öyrədilməsi lazım olduğu haqqında elmi təkəbbür də azaldıla 
bilər. 
 
Həyatın müxtəlif aspektlərində lider olacaq insanların sayı artırıla bilər. Liderlər, 
komandaya daha yaxşı  işləməyə kömək etmək üçün öz aralarından təlimatçılar və 
hakimlər seçməli və müxtəlif komandaların bir yerdə yaşaya bilmələri üçün ədalətli 
rəqabət aparmalıdırlar. 
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur?  
Bu prosesin baş verməsinin qarşısını, dünyanı  tək-mövzulu bir təhsil sisteminə doğru 
sürükləyən yeni ideoloji və ya dini hərəkatlar, tələbə-müəllim nisbətinin aşağı olması  və 
nəticədə qiymətlərin yoxsul təhsil sisteminin ödəmək imkanı olmayacaq dərəcədə 
yüksəlməsi, müəllimlərin çatşmamazlığı, standartlaşdırılmış imtahanlar, özlərindən üstün 
olan həmkarların təşviq olunmasına nisbət bəsləyən müəllim birlikləri, etibarlı diaqnozların 
qoyulmasında və nəticələrin qiymətləndirilməsində çətinliklər və orta hesabdan da aşağı 
tələbə bacarığına  əsaslanan, öyrənmədən çox tədris materiallarına üstünlük verən 
standart kursların saxlanılması istəyi ala bilər. Müəllimlərin  əlində  tələbələrin fikirlərini 
oxumaq üçün vasitələr olmadıqca tamamilə “fərdiləşmiş” təhsil mümkün ola bilməz. 
Öyrənmə sosial bir fəaliyyət olduğundan, öyrənmə üçün ümumi məqsədlərin tələbləri 
həmişə olmaqda davam edəcək.  
 
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər?  
 
Çox fərdiləşdirilmiş öyrənmənin geniş  şəkildə istifadəsi sosial bağlılığı azalda bilər; 
fərdiləşdirilmiş öyrənmə cəmiyyət daxilində daha fərdiləşmiş əks komandalara və ya qrup 
fəaliyyətlərinə  gətirib çıxara bilər. Belə  fərdlər, təhsili necə daha yaxşı  həyata keçirmək 
məsələsi üzrə  cəmiyyəti parçalayan yeni öyrənmə üsullarını yarada bilərlər. 
Fərdiləşdirilmiş  təhsilin nəticələri, cəlb olunmuş insanların intellektdən, obyektivlikdən, 
mərhəmətdən və niyyətlərindən və istifadə olunan süni intellekt sistemlərindən asılıdır.  
Bu, insanların xüsusi ideologiyanı  və ya fəaliyyət üsullarını  mənimsəmələri üçün 
“beyinlərinin yuyulmasının” gözəl yolu ola bilər.   
 
4. Simulyasiyalardan istifadə 
 
2030-cu ildə, proqramlaşmış öyrənmə sisteminə malik virtual reallıq (VR) simulyasiyaları 
mümkün olacaq və beynəlxalq səviyyədə istifadə olunacaq. Bu da ibtidai və orta 
məktəblərdə olan tele-təhsil sistemlərinin təqribən 1/3-ini əhatə edəcək. Bu simulyasiyalar 
insanlara öz templəri ilə, təkbaşına və ya qruplar şəklində inkşaf etməyə imkan verir. 
Onlar təfəkkür elmindən bəhrələnən anlayışlar əsasında qurulublar. Onlar fərdlərin və ya 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
96
qrupların öyrənmə üslublarını  və ehkamlara və  təlqinlərin digər formalarına olan 
ehtiyaclarıını müəyyən edir və ona uyğunlaşırlar. Simulyasiyalar, süni təcrübənin və sosial 
eksperimentlərin təhlükəsiz bir mühitdə təmin olunması üsullarıdır
4
. 
 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər?  
 
Buna VR oyun sənayesinin və  təhsil sistemlərinin qarşılıqlı  təsiri;  əldə olunan xeyirləri 
nümayiş etdirmək üçün daha uzunmüddətli vaxta vəsait qoymaq istəyində olan rəhbərlik; 
Mur Qanununun, nano prosesinin davamlı irəliləyişi, gücləndirilmiş tezliklər zolağı, yüksək 
texnologiyaya malik VR-ın populyarlaşdırılması; video oyunların və istifadəsi asan 
proqram yaradılması vasitələrinin yayılması (X Bot tədris vasitəsi olacaqmı?) ilə nail 
olmaq olar; İkinci Həyat kimi süni cəmiyyətlərə  qəbul və  iştirakın artması; xüsusi tədris 
mühitləri üçün simulyasiyaların yaradılması  məqsədilə wiki kimi proqramlardan 
(yanaşmalardan) istifadə; təfəkkür elmindən alınmış yeni anlayışların tətbiqi; bilik 
iqtisadiyyatının tələbləri nəticəsində mümkün ola bilər. Bu gün bütün növ simulyasiyalar 
hərbi təlimlərin geniş yayılmış və həyati əhəmiyyətli bir hissəsinə çevrilib. 
  
Elmi birliklər məlumatların və simulyasiya formatlarının standartlaşdırılmasını 
sürətləndirdikləri üçün, maarifləndirici simulyasiyaların qiyməti aşağı salına bilər. Xərclər 
həmçinin qlobal əməkdaşlıq və dünyada hamı  tərəfindən istifadə olunan modullardan 
ibarət subsidiyalaşdırılmış wiki kimi proqramların köməyilə azaldıla bilər. Bu tətbiqatlar 
getdikcə  gəlir mənbəyinə çevrildiyi üçün, “İkinci Həyat”-kimi simulyasiyaların gələcək 
nəsilləri də həmçinin təhsilə ayrılan subsidiyaları azalda bilər. Maarifləndirici simulyasiya 
proqram təminatının  əldə olunmasını asanlaşdırmaq üçün açıq mənbəli standartlar 
nəzərdə tutulmalıdır.  İnteraktiv obyektə malik VR dünyalara çevriləcək “Facebook” və 
“MySpace” kimi sosial şəbəkələr vasitəsilə Kompüter-ağıllı  tələbələr daha tez mümkün 
olacaq. VR dizaynı  və  həyata keçirilmə  xərcləri yaxşılaşacaq, və interfeys daha təbii 
olduqca, dünyada çoxlu yeni tətbiqatlardan istifadə edən insanların sayı çoxalacaq. 
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Bu immersiv təcrübi öyrənmə metodu davamlı artan təsirə malik olacaq, həqiqətən təhsilli 
insanların sayını artıracaq, yeni təcrübələrə yol açacaq, yaradıcılıq qabiliyyətinə  təkan 
verəcək, mürəkkəb sistemlərin davranışının avtomatik (xəyali) biliklərini təkmilləşdirəcək, 
fərdi  şəxsiyyətin inkişafına imkan yaradacaq və  bəşəriyyətin təkamülünə yardım 
göstərəcək. Bu sistem insanları inandırmağa çalışacaq ki, əgər problem virtual reallıqda 
həll oluna bilirsə, deməli o “real dünyada” həll oluna bilər.  
 
Simulyasiyalar həm fərdi ehtiyacları və həm də kollektiv öyrənmə təcrübələrini qane edə 
bilər. Davamlı real-vaxt elm, idarəçilik, və öyrənmə simulyasiyaları real-vaxt ictimai 
intellekti və hökumət büdcələrinə verilən məlumatları əlaqələndirəcək, və simulyasiyaları 
dialoq və  qərarlar üçün bir əsasa çevirəcək. Simulyasiyalar qarşılıqlı  əlaqənin daha 
normal bir tərzi olacaq və yüksək keyfiyyətli avadanlıqların qiymətlərini aşağı salacaq. Bu 
isə fərdiləşdirilmiş təhsil platformalarının yeni formalarına təkamül edəcək 
 
www.thetransitioner.org/wiki/tiki-index.php?page=Holopticism linkinə bax.  
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
                                                 
4
 RT Delphi istinadları: Jong-Heon Kim, “Fizika Təhsilində Virtual Reallıq Simulyasiyaları”, IMEJ (İnteraktiv 
Multimedia Elektron Jurnalı), tarixsiz; “Virtual Reallıq: Tarix”, Minillik üçün Elm, Superkompüter Əməliyyatları üzrə 
Milli Mərkəz, İllinois Universiteti, 1995-ci il; “Virtual Reallıq,” Vikipedia. 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
97
Video oyunlardakı zorakılıq, evə çıxışın və ya valideynlərlə qarşılıqlı anlaşmanın məhdud 
olması, rəhbərliyin kifəyət qədər olmaması, baha qiymətlər, həyata keçirilmənin çətinliyi 
və hansı dəyərlərin və məzmunun daxil ediləcəyi barədə fakir ayrılıqları  simulyasiyaların 
həyata keçirilməsinə  əngəl törədə bilər. Bu gün ciddi VR təhsil tətbiqatlarını yaratmaq, 
“İkinci Həyat”-da istifadə olunan tətbiqatlardan daha çətindir.  
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Bu kiber “asılılığa”, reallıqla  əlaqənin və üz-üzə insan təmasının itirilməsinə, və 
simulyasilarla öyrənmə ilə real həyatdakı  həqiqi fəaliyyət arasında  əlaqənin kəsilməsinə 
gətirib çıxara bilər. Əslində yaxşı olan, lakin sosial cəhətdən geri qalmış, komanda ruhu 
və paylaşmaq hissi zəif olan fərdlərin sayı arta bilər. Həmçinin, “real dünyadakı” imkanlar 
haqqında düşüncələri məhdudlaşdıraraq “virtual reallıq” sistemlərində  təklif olunan 
imkanlara yol aça bilər. Insanlar real həyatda nail olmadıqları mövqeyə kiberməkanda nail 
olduqları üçün, bu sistem eqoist və qeyri-real qavrayışlara təkan verə bilər. 
Simulyasiyaların çox canlı olmasına baxmayaraq, xüsusilə gənc insanlar üçün zəruri olan 
üz-üzə  təmaslar məhdudlaşdıra bilər. Təhsil simulyasiyalarının bəşəri olaraq qəbul 
olunması üçün onlar səthi olmaqla daha az həssaslıq və  əxlaqi xüsusiyyətlər daşıya 
bilərlər və “təhsil və  əyləncə kombinasiyası”nda çatışmayan real eksprementlərin 
mürəkkəbliyi və interaktivliyini nəzərə almayan müəllimlər tərəfindən zəif  şəkildə istifadə 
oluna bilər.   
 
Simulyasiyalardan istifadə edən və etməyən millətlər, regionlar və  mədəniyyətlər 
arasındakı fərqlər zaman keçdikcə artacaq. Bu tendensiyanın mənfi nəticələri də ola bilər. 
Bəzi qruplar “real” qaşılıqlı əlaqələri təsdiq edəcək və virtual simulyasiyaların faydalarını 
inkar edəcəklər. Bu nəticənin kəskin olub olmayacağı qismən, bu texnologiyadan istifadə 
etmək imkanı olan əhalinin sayından asılı olacaq. İnsan davranışlarına mənfi təsir 
göstərmək üçün kiber cinayətlər və immersiv VR texologiyalarının məqsədyönlü dizaynı 
da mümkündür. Edvard Kastronovanın “Süni Dünyalar” adlı möhtəşəm bir kitabına baxın.   
 
5.  İnsanların qeyri-stabil yetişməsinin və ya ruhi xəstəyə çevrilməsinin qarşısını 
almaq üçün layihələşdirilmiş fərdi öyrənmə (tədris) prosesinin davamlı təkamülü 
 
Bir neçə ölkədə  həyata keçirilən bu proqramların məqsədi, terrorçu fəaliyyət və zorakı 
cinayətkarlıq da daxil olmaqla, yaşlanma dövründə cəmiyyətin mənafeyinə zidd davranış 
nümayiş etdirən  şəxsləri müəyyən etməkdir. Bu yolla müəyyən olunmuş insanların 
yaşlandıqca qeyri-stabil olmalarını  və ya ruhi xəstələrə çevrilmələrinin qarşısını almaq 
üçün xüsusi tərbiyə proqramları həyata keçirilir
5
.   
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb olar?  
 
Ayrı-ayrı  fərdlərin kütləvi məhvlərə (SİMAD) səbəb ola biləcəyi fikrinin günü-gündən 
artması buna səbəb ola bilər, lakin bu fəaliyyətlərə ictimai marağın olduğunu və onların 
totalitar istiqamətdə  tətbiq olunmadığına təminat vermək üçün böyük diqqət 
göstərilməlidir. Psixoloji təkamül nəzəriyyəsinin və metodlarının təkmilləşdirilməsi və 
Malloun ehtiyacların ierarxiyasından istifadə bu cür proqramların inkişafına rəhbərlik edə 
bilər. Bunun baş verməsi üçün təkamül sistemləri bir çox fərdlər tərəfindən təsdiqlənməli 
və nümunələr mühüm əhəmiyyətə malik olmalıdırlar, proqramlar çox faydalı, yaradıcı 
olmalı və  onun geniş şəkildə qəbul edilməsini təşviq etməlidir.  
                                                 
5
 
RT Delphi istinadları: Jean-Pierre Voyer, “Konstruktiv Araşdırma Gündəliyi üçün İlkin Şərtlər”, 27 mart 2003-cü  ildə təqdim 
olunmuşdur.  
 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
98
 
Bu fəaliyyət insan mühitində inkişaf etdirilsə təhlükədə olan gənc insanları müəyyən edə 
bilər. Elis Uolkerin əsəri göstərdi ki, həyatı  ağır keçmiş, lakin yenə  də xoşbəxt yaşayan 
insanların bir ümumi cəhəti olub: onların hamısını onları sevən bir nəfər tapıb. Bu cür 
proqramlar bu kimi gəncləri müəyyən edə  və müvafiq tərbiyəçilərin köməyilə onları 
maarifləndirə bilər. 
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Bu daha ahəngdar və sabit cəmiyətlərin yaradılmasına səbəb ola; intihar, narkotik asılılıq 
və terror kimi sosial problemləri azalda; insan təbiəti haqqında daha çox biliklərlə  təmin 
edə; profilaktik psixi sağlamlıq və  dərman preparatalarına qoyulan sərmayələrin 
artmasına gətirib çıxara bilər. Bu proqramlar, həmçinin müəyyən psixi sağlamlıq 
məsələləri ilə - xüsusilə  də insanların indi çox yaşadığı bir dövrdə - məşğul olmağın 
nisbətən ucuz yolu ola bilər.   
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
Bu proqramın normadan kənar davranışların aradan qaldırılması  və ya bu davranışlara 
nəzarət olunması üçün hökumətlər tərəfindən istifadə olunan bircədəfəlik təsnifat sistemi 
ola bilməsi və ya bu proqramın daha despotik paranoidal cəmiyyətlər tərəfindən həyata 
keçirilərək yaradıcılığın və yeniliklərin azalmasına səbəb ola biləcəyi haqqında fikirlər 
bunun baş verməsinin qarşısını ala bilər. Bütün dahilər bir az dəli olurlar! Yaxşı niyyətlərlə 
irəli sürülməsinə baxmayaraq bu təklif bir çox mənfi cəhətlərə malikdir, məsələn, bütün 
dünyada qəbul olunması üçün onun “profilləşdirilməsi”. Terrorçu fəaliyyət və zorakı 
cinayətkarlıq da daxil olmaqla, cəmiyyətin mənafeyinə zidd olan davranışlar, təkcə  fərdi 
tərbiyənin problemi deyil; bunun, həmçinin sosial səbəbləri də  var.  Bunu  necə  həyata 
keçirməyi, xüsusilə geniş əhali kütlələri arasında təsir göstərməyə vadar etməyin yollarını 
heç kim bilmir. Psixi xəstəliklərin çoxunun irsi və ya psixoloji səbəblərdən baş verdiyinin 
günü-gündən artan sübutları onu göstərir ki, ola bilsin ki, bu proqramlar genom təhlillərlə 
müqayisədə effektivliyi məhdudlaşdırıblar.    
 
Hansı mənfi nəticələr ola bilər? 
 
Bu proqram, milli dövətlərdə qrup şəklində danışığa, məxfiliyin, söz və fikir azadlığının 
azalmasına və  məlumat toplayan/polis orqanlarının gücləndirilməsi və tarixdə insan 
haqqlarının  ən pis şəkildə pozulması ilə  nəticələnə bilər. Bu isə, incəsənətin yeni 
formalarının yaranmasının qarşısını almaqla neo-sosialist realizmə gətirib çıxara bilər. Bu 
proqramlar nəticəsində dünyanın  ən dahi filosofları  mənfi üslubda göstərilə bilər. Onda 
onların və onların nailiyyətlərinin başına nə  gələrdi? Gələcəkdə  əgər biz anormal 
şəxsiyyətə malik fərdləri “sağaltmağa” və ya təcrid eləməyə başlasaq, görəsən biz 
dünyaya faydası olan bir şeyi məhvmi edəcəyik? Axı nəyin “anormal” olduğuna kim qərar 
verir?    
 
6. Təkmilləşdirilmiş fərdi qidalandırma 
 
İnsanın özü tərəfindən aparılan diaqnostik testlər təkmilləşmiş  təfəkkürün inkişafı üçün 
fərdiləşdirilmiş qidalanma tələblərini müəyyən edir. Bu testlər daha zəngin  ərazilərdə 

Ümumdünya BMT Assosiasiyaları Federasiyası, Minilliyin Layihəsi 
2007 Gələcəyin Durumu                                                                                                                            
99
həyata keçirilir, hökumət və  sığorta  şirkətlərinin dəstəyilə artıq az gəlirli  ərazilərində  də 
istifadə olunmağa başlayır
6
. 
 
Bunun baş verməsinə nə səbəb ola bilər? 
 
 
Tibbi sığorta  şirkətləri, təhsil proqramları  və ticarət müəssisələri arasında ittifaqlar 
insanların özü tərəfindən aparılan testlərin artmasına səbəb ola və istehlakçıları yeni 
bəsləyici qidalar haqqında maarifləndirməyə kömək edə bilər. Sığorta şirkətləri testlərdən 
və yeni qidalardan istifadə edənlər üçün sığorta qiymətlərini aşağı sala bilər. 
Qidalandırmada, DNT testlərində, “təbiət və qidalanma” amillərinin sağlamlıqda rolunu 
anlamanın təkmilləşməsində, fərdiləşdirilmiş  təbabətdə elmi nailiyyətlərin  əldə olunması 
və “nutrigenomlar” da bu ehtimalın həyata keçmə şansını artıra bilər. Yoxsul ölkələrdə bu 
proqramın həyata keçirilməsi üçün QHT-lərin və BMT qurumlarının köməyi zəruri olardı.   
 
Hansı müsbət nəticələr ola bilər? 
 
Bu, xalqın sağlamlığını  və idraki inkişafını  təkmilləşdirə, tibbi xidmətlərin qiymətlərini 
azalda və insanların ömrünün uzanmasına, fiziki qüvvələrinin və fəaliyyətlərinin artmasına 
səbəb ola bilərdi. 
 
Bunun baş verməsinə nə mane olur? 
 
Təkmilləşdirilmiş fərdiləşdirilmiş qidalanmaya yoxsulluq, pis qidalanma vərdişlərinə malik 
mədəniyyətlər, siyasi iradənin azlığı, yeyinti sənayesini daha da fərdiləşdirilmiş  və 
bəsləyici qidaların istehsalına yönəltmə xərcləri və diaqnostik təhlillərdə səhv ola biləcəyi 
qorxusu  əngəl törədə bilər. (Lakin, tam və növbə-növ qidalanmanın ümumi sərfəli 
nəticələri fərdi nəticələrin sərfəli yüksək-xərclərini kölgədə qoyur). Bu isə yoxsul ərazilər 
üçün maliyyə cəhətdən mümkün ola bilməz. İrsən əldə edilmiş qidalanma vərdişlərindən 
duyulan həzz bu cür fikirləri inkar edə bilər.  Əgər DNT testləri tələb olunsa, onda bəzi 
insanlar buna müqavimət göstərəcəklər.