Book · January 005 citations reads 1,187 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

2.9. Ikilik say sistemində hesab əməlləri 

Ikilik, səkkizlik və onaltılıg say sistemlərində hesab əməlləri 

onluq say sistemində olduğu kimi yerinə yetirilir. Fərq yalnız say 

sisteminin  əsası  ilə  bağlıdır.  Burada  yalnız  ikilik  say  sistemində 

hesab əməllərinin yerinə yetirilməsi qaydaları öyrəniləcəkdir. 

2.9.1. Ikilik say sistemində toplama və çıxma əməlləri 

Ikilik  say  sistemində  ədədlərin  cəmlənməsi  zamanı  ikilik 

rəqəmlərin toplanması üçün aşağıdakı 4 qayda nəzərə alınmalıdır: 

1. 0+0=0 

2. 0+1=1 

3. 1+0=1 

4. 1+1=10. 

Misal. Onluq say sistemində 11 və 5 ədədlərinin, ikilik say 

sistemində isə 1011

2

 və 101

2

 ədədlərinin cəmini tapın.  

Onluq say sistemində   

 

Ikilik say sistemində 

 

 

 

 

 

Toplama  əməli  kompüterlərdə,  ümumiyyətlə,  hesablama 

maşınlarında  yerinə  yetirilən  əsas  hesab  əməlidir.  Dıgər  hesab 

əməllərinin  (çıxma,  vurma  və  bölmə)  yerinə  yetirilməsi  üçün 

   1 1

10 

 5

10 

 1 6

10

 

+ 

   1 0 1 1

2 

 0 1 0 1

2 

1 0 0 0 0

2

 

+ 

---

 

32 

toplama  əməlindən  istifadə  olunur,  başqa  sözlə  bu  əməllər 

hesablama zamanı toplama əməli ilə əvəz edilir. 

Ikilik sistemdə çıxma əməlinin yerinə yetirilməsi üçün çıxan 

üzərində  çevirmələr  aparılır  və  sonra  alınmış  nəticə  ilə  çıxılan 

toplanır.  Belə  ki,  çıxanın  düz  kodu  əsasında  onun  tamamlayıcı 

kodu tapılır. 

Hər hansı ədədin düz kodu elə həmin ədədin özüdür. 

Verilmiş  ədədin  əks  kodunu  almaq  üçün  bu  ədəddə  olan  

vahidləri  sıfırlarla  və  sıfırları  isə  vahidlərlə  əvəz  etmək  lazımdır. 

Məsələn, 10101

2

 ədədinin əks kodu 01010

2

 şəklindədir. 

Verilmiş  ədədin  tamamlayıcı  kodunu  almaq  üçün  əks 

kodun sağdan birinci mərtəbəsinin üzərinə 1 əlavə etmək lazımdır. 

 Ədədin  tamamlayıcı  kodu  çixma  əməlini  toplama  əməli  ilə 

əvəz etməyə imkan verir. Bunu nümayiş etdirmək üçün onluq say 

sistemində nümunəyə baxaq. 

Onluq  say  sistemində  ədədin  tamamlayıcısı  həmin  ədədin 

mərtəbəsinin 1 vahid artırılması üçün (mərtəbələrin sayı daha artıq 

ola  bilər)  tələb  olunan  ədədə  deyilir.  Məsələn,  547  ədədinin 

tamamlayıcısı  onu  1000  ədədinə  tamamlayan  453  ədədidir,  yəni 

1000-547=453. 

Misal.  634  ədədindən  135  ədədinin  çıxılmasını  toplama  ilə 

əvəz edin.  

Adi halda: 

634-135=499. 

Toplama  əməli  ilə  həmin  nəticəni  almaq  üçün  əvvəlcə  135 

ədədinin  tamamlayıcısını  (onu  4  mərtəbəli  ədədə  tamamlayan 

ədədi) tapılır: 865. Sonra 634 ədədi ilə 865 ədədi toplanılır:  

634+865=1499. 

Çıxılan  və  çıxan  3  mərtəbəli  olduğundan  nəticədə  (1499) 

dördüncü mərtəbədə duran ədəd (1) artıq olduğu üçün atılır və fərq 

alınır: 499. 

      Düz kod                    Əks kod                   Tamamlayıcı kod

 

 

 

     10101

2

                      01010

2

                        01011

2

 

---

 

33 

Kompüterlərdə  çıxma  əməlinin  toplama  əməli  ilə  əvəz 

olunması  da  təxminən  belə  prinsipə  əsaslanır.  Yəni  ədədlərin 

çıxılması  mənfi  ədədlərin  toplanmasına  gətirilir.  Qeyd  olunduğu 

kimi,  mənfi  ədədin  tamamlayıcı  kodunu  tapmaq  üçün  isə  həmin 

ədədin  əks  kodunun  üzərinə  1  gəlmək  lazımdır.  Kompüterdə 

mənfi  ədədlər  onların  tamamlayıcı  kodları  şəklində  saxlanılır. 

Məsələn, -47 ədədi kompüterdə 11010001

2

  şəklində təsvir olunur. 

-47

10

=>



00101111

2



düz

=>[11010000

2

]

əks

=>



11010001

2



tam.

. 

Aşağıda  ikilik  say  sistemində  iki  tam  ədədin  toplanmasına 

və çıxılmasına dair müxtəlif misallar nümunə kimi verilir. 

Misal. Toplananların hər ikisi müsbətdir: 27+18. 

 

Onluq say sistemində   

 

Ikilik say sistemində