Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

 Bu rəqəmlərə diqqət yetirmiş bütün ciddi müəlliflər onların Erməni 

Milli Şurası tərəfindən toplandığının nəzərə alınmasının zərurətini qeyd 

edirlər, çünki “bu məsələdə çətin ki, Erməni Milli Şurasından obyektivlik 

gözləmək olar”. (79)

Bu məqama diqqət yetirmək həqiqətən çox mühümdür, çünki öl-

dürülənlərin siyahısına Bakıdan “qaçmağa cəhd edənlərin izdihamlı 

dəstələri və gəmilərin azlığının yaratdığı dəhşətli qarışıqlıq” şəraitində 

“özünü birtəhər xilas etmək” üçün erməni qadınların-anaların dənizə at-

dıqları südəmər körpələr də daxil edilmişdi. (80) 

Burada xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, həmin günlər, hələ isti iz-

lərlə Ermənistanın Gürcüstandakı işlər müvəkkilinə göndərilmiş 22 sent-

yabr 1918-ci il tarixli teleqramda göstərilirdi ki, “Türklər tərəfindən Bakı 

alınarkən burada 28 tanınmış və 2000 sıravi erməni öldürülmüşdür”. (81) 

Lakin, artıq bir ay sonra Ermənistanın Tiflisdəki işlər müvəkkili Ca-

malyan tərəfindən Azərbaycanın Gürcüstandakı diplomatik nümayən-

dəsi Cəfərova göndərilən və Bakının erməni əhalisinə qarşı qətl və az-

ğınlıqlar ittiham edilən etiraz notasında öldürülənlərin sayı 20 min 

və ya 30 min göstərilirdi! (82) Həmin Camalyan tərəfindən daha sərt 

məzmunlu belə bir nota general Xəlil Paşanın ünvanına göndərilmiş-

di və burada qətiyyətli şəkildə iddia edilirdi ki, “talanlar nəticəsində 

ermənilər arasında qurbanların sayı 30 minə çatır” və guya “öz müd-

hişliyinə görə Bakı qırğınına bənzər hadisə hətta ermənilərin bədbəxt 

tarixində də olmamışdır”. Eyni zamanda ermənilər ən tələbkar tərzdə 

Türkiyə və Azərbaycan hökumətləri tərəfindən həbs edilmiş ermənilə-

rin dərhal azad edilməsini, günahkarların bütün sərtliklə cəzalandı-

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

38

rılmasını, Bakı ermənilərinin həyat və əmlakına zəmanət verilməsini 

xahiş edirdilər. (83) 

Azərbaycan tərəfi də bu iddialara nota ilə cavab verərək, həmin zora-

kılıq faktlarının “bu ilin mart ayında baş vermiş hadisələr, bolşeviklər 

adı altında ermənilər tərəfindən Bakıda və Şamaxıda müsəlman qırğın-

larının törədilməsi, rəsmi şəkildə elan edilmiş məlumatlara əsasən qur-

banların sayının 10 mini aşması və ya elə bu ilin yazında İrəvan quber-

niyasının 200-dən çox kəndinin erməni hərbi hissələri tərəfindən təşkil 

edilmiş talanlar və bu qəbildən digər faktlar səbəbindən” Azərbaycanın 

müsəlman əhalisi arasında yaranmış həyəcanın nəticəsi olduğunu göstə-

rirdi. Azərbaycan tərəfinin verdiyi notada qeyd olunurdu ki, “iki yüz min-

dən artıq əhalisi olan şəhəri alarkən, onun müdafiəçilərinin geri çəkildiyi 

və yeni hakimiyyətin qurulduğu zaman kəsiyində asayiş pozulmaları və 

qurbanlar olmuşdusa da, bunlar gözlənilən idi. Çünki bu hadisələr mart 

ayında müsəlmanlara qarşı törədilmiş qırğınların, eləcə də sonrakı aylar-

da davam edən müsəlman əhalisi üzərində terrorun yaratdığı əhval-ru-

hiyyənin birbaşa nəticəsi olaraq baş vermişdi. Lakin hər halda sizin öz 

bəyanatınızda qeyd etdiyinizdən qat-qat kiçik miqyasda olmuşdur”. Azər-

baycan hökumətinin guya qarətçilərə və soyğunçulara qarşı tədbir gör-

mədiyi barədə erməni hökumətinin bəyanatını da Azərbaycan tərəfi rədd 

edirdi: “ictimaiyyətin gözü qarşısında millətindən asılı olmayaraq dara 

çəkilən soyğunçuların sayı yüz nəfərdən artıq idi”. (84) 

1918-ci ilin oktyabr günlərində erməni və Azərbaycan tərəfləri nota 

mübadiləsi edərkən, Azərbaycan hökuməti tərəfindən bütün Cənubi 

Qafqazın sərhədləri daxilində müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı 

törədilmiş zorakılıqların araşdırılması üçün həmin ilin iyulunda yara-

dılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası Bakıda mart hadisələri zamanı və 

sonrakı aylar ərzində - şəhər azad edilənədək, müxtəlif mürtəce qüvvələr-

dən – bolşevik, menşevik, eser və əlbəttə ki, erməni daşnaklarından zərər 

çəkənlərin və şahidlərin dindirilməsinə başlamışdı. 

 * * *

Mart hadisələrinə siyasi qiymət vermək və onun nəticələrini aradan 

qaldırılmaq üçün təsirli tədbirlər görmək sahəsində ilk cəhd baş vermiş 

faciədən dərhal sonra Azərbaycanın milli qüvvələri tərəfindən edilmişdir. 

39

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

1918-ci ilin aprel ayının 2-də Zaqafqaziya Seyminin Azərbaycan fraksiyası 

Seymi Bakı hadisələri haqqında məlumatlandıraraq müsəlman əhalisi-

nin müdafiəsi üçün Zaqafqaziya hökumətindən Bakıya qoşun göndəril-

məsini tələb etdi və əgər Seym qəti tədbirlər görməzsə, Azərbaycan frak-

siyasının “Seymdə birgə iş aparmasının qeyri-mümkün olacağı” barədə 

xəbərdarlığını bildirdi. (85) Ertəsi gün Seymin Bakı hadisələrinə həsr 

edilmiş iclasında F.X.Xoyski bəyan etdi ki, “əgər müsəlman əhalisinin 

müdafiəsi üçün tədbir görülməzsə, müsəlman nazirlər hökumətin tərki-

bindən çıxacaqlar”. (86) Seymin 17 aprel 1918-ci il tarixli iclasında etdi-

yi məruzəsində F.X.Xoyski bir daha mühüm xəbərdaredici bəyanat verdi: 

“Bakı hadisələri Yelizavetpol quberniyasının hər yerində müzakirə edilir 

və bütün qətnamələrdə türk qoşunlarının Bakıya buraxılmasını nəzərdə 

tutan maddələr var və əgər hökumət Bakı problemini ləğv edə bilməsə, 

onda Yelizavetpol quberniyasının müsəlmanlarının bu tələbini dinləməli 

olacağıq. Həm də ola bilsin ki, elə bir an gələcəkdir ki, xalq kütləsi özü 

hərəkət etməyə başlayacaqdır və bu da faciəvi vəziyyət yaradacaqdır, çün-

ki Bakı problemi – Respublikanın ölüm-dirim məsələsidir”. (87) 

Azərbaycan fraksiyasının çağırışlarına Zaqafqaziya Seyminin qoşunların-

dan Müsəlman korpusu cavab verdi və 1918-ci ilin aprel ayının əvvəlində kn-

yaz Maqalovun komandanlığı altında sayı 2 min nəfərdən artıq olan dəstələr 

Bakıya tərəf hərəkət edərək Hacıqabula yetişdilər. Onlarla eyni zamanda Da-

ğıstandan Nəcməddin Qotsinskinin dağlılardan ibarət dəstələri qubalı Əli 

bəy Zizikskinin döyüşçüləri ilə birlikdə Bakıya yollandılar və şəhərdən 10 ki-

lometr məsafədə yerləşən Xırdalan stansiyasına qədər gəldilər. (88) Lakin, Qı-

zıl Ordu qoşunlarından sayca dəfələrlə az olan Qotsinskinin, Zizikskinin və 

Maqalovun hərbi hissələri tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldular.

1918-ci il aprelin 20-də Zaqafqaziya Seyminin tapşırığına əsasən 

Seymin sədr müavini S.O.Tiqranyan Seymin üzvü İ.Heydərovla bir-

likdə Bakı Soveti ilə danışıqlar aparmaq üçün Bakıya yola düşdülər. 

İ.Heydərov Bakıya çatan kimi bolşeviklər tərəfindən həbs edildi. S.Şa-

umyanla əlbir olan S.O.Tiqranyan isə Tiflisə qayıdan kimi Bakıya qar-

şı yönəldilmiş hərbi əməliyyatların dayandırılmasını və baş vermiş 

hərc-mərcliyin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin görül-

məsini tələb etdi. (89) 

 Zaqafqaziya Seyminin rəhbərliyi daxilində Bakı hadisələrinə mü-

nasibətin heç də birmənalı olmadığı Seym tərəfindən qərarların qəbul 

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

40

edilməsinə xüsusi təsiri olan Gürcüstan menşevikləri fraksiyasının üzv-

lərindən N.Jordaniyanın Bakıda olan Q.Ter-Qazaryan ilə yazışmaların-

dan aydın görünür. Q.Ter-Qazaryanın guya “Tiflisdən hərbi hissələrin və 

Gəncədən silahlı müsəlmanların Bakı üzərinə hərəkət etməsi haqqında 

məlumatların əldə edildiyi” barədə təlaş dolu məktubuna, və “sakitliyin 

hökm sürdüyü, ... və istisnasız olaraq bütün – sosialist, demokratik, inqi-

labi partiyaların Bakı rayonunun müdafiəsi üçün Bakı Soveti ilə birləş-

diyi” haqqında xəbərdarlığına N.Jordaniya tam əminliklə cavab verirdi 

ki, “nə inqilabi təşkilatlar, nə də hökumət Bakı üzərinə hərəkətdə işti-

rak etmir... müsəlmanların hərəkəti... kütləvi xarakter daşıyır və onun 

qarşısını almaq çətindir. Müsəlman korpusu yürüşə mütəşəkkil xarak-

ter vermək istəyir. Münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün bakılılar bütün 

tədbirləri görməlidirlər. Biz hamımız Türkiyə ilə aparılan müharibə ilə 

məşğuluq …”. (90)

 Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, bolşevik təcavüzündən daha 

çox Türkiyə təhlükəsindən narahat olan Seymin gürcü-erməni çoxluğu 

Bakı Sovetinə qarşı hər hansı güc metodlarından istifadə etməyə ümu-

miyyətlə hazırlaşmırdı. Beləliklə, Azərbaycan fraksiyasının Bakı hadisələ-

rinə müdaxilə etmək üçün bütün daxili vasitələri tükəndi və türk qoşun-

larının çağırılması onun əsas vəzifəsinə çevrildi. (91) Diqqətəlayiqdir ki, 

həmin günlər Bakı hadisələrinin nəticələrinin müəyyən şərtlər daxilində 

aradan qaldırılması haqda təklifi Seymdə “Daşnaksütun” partiyası frak-

siyasının nümayəndələri irəli sürmüşdü və bu şərtlər Bakıda gələcək ha-

kimiyyətin sırf azərbaycanlı deyil, beynəlmiləl olması və erməni birləş-

mələrinin şəhərdə qalmasına icazə verilməsindən ibarət idi. Ermənilərin 

bu təşəbbüsünün heç də həqiqi dinc yaşama arzusu ilə deyil, Türkiyə or-

dusunun yaxınlaşması ilə izah olunduğunu anlayan və son dərəcə həyasız 

təklif kimi səciyyələndirən Azərbaycan fraksiyasının cavabı qəti olmuşdu: 

“Bakıda və Cənub-Şərqi Qafqazda bütün hakimiyyət müsəlmanlara məx-

sus olmalıdır. Və əgər biz bu hakimiyyəti müvəqqəti olaraq itirmişiksə, bu 

onu bütövlükdə və birdəfəlik geri qaytarmaq üçün edilmişdir”. (92) 

26 may 1918-ci il tarixdə Tiflisdə Zaqafqaziya Seyminin son iclası 

keçirildi və bu iclasda Seym özünün buraxıldığını bildirdi. Həmin gün 

Gürcüstan öz müstəqilliyini elan etdi (Gürcüstan Demokratik Respubli-

kası). Mayın 27-də artıq keçmiş Seymin azərbaycanlı deputatları fövqə-

ladə iclas çağıraraq yaranmış vəziyyəti müzakirə etdilər və Müvəqqəti 

41

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

Azərbaycan Milli Şurasının yaradılmasını qərara aldılar. Həmin iclasda 

iştirak etməyən Məmməd Əmin Rəsulzadə gizli səsvermə yolu ilə Milli 

Şuranın sədri seçildi. Elə həmin gün Milli Şuranın 9 nəfərdən ibarət ic-

raiyyə orqanı formalaşdırıldı və Fətəli Xan Xoyski yekdilliklə onun sədri 

seçildi. Milli Şuranın mayın 28-də keçirilən ilk iclasında Azərbaycanın 

müstəqilliyinin elan edilməsi qərara alındı və elə bu iclasda Azərbay-

canın İstiqlal bəyannaməsi - Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında akt 

qəbul edildi. Bu akt azərbaycanlıların yeni milli demokratik dövlətinin 

– Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığı faktını hüquqi cəhət-

dən təsbit etdi. Həmin iclasda həmçinin ilk Azərbaycan hökuməti – AXC 

Nazirlər Kabinəsi formalaşdırıldı. Fətəli Xan Xoyski hökumətin başçısı, 

Məmməd Həsən Hacınski xarici işlər naziri, Xəlil bəy Xasməmmədov 

ədliyyə naziri və i.a. seçildilər.

Fəaliyyətə başladıqdan və Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən ay yarım son-

ra, 1918-ci ilin iyul ayının ortalarında, AXC Nazirlər Kabinəsi xarici işlər 

naziri M.H.Hacınskinin məruzəsini dinləyərək respublikada baş vermiş 

hadisələrə, xüsusilə də dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı törədilən kütlə-

vi zorakılıq hallarına öz mövqeyini bildirməyi vacib hesab etdi. Məruzə-

də deyilirdi: “Artıq dörd aydır ki, Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələri 

quldur dəstələri tərəfindən dağıdılır, bolşevik adı altında məsuliyyətsiz 

erməni hərbi hissələri və başqaları mülki müsəlman əhalisinin həyatı və 

əmlakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin 

quldur dəstələrinin təşkilatçıları tərəfindən göndərilən yanlış məlumat-

lar əsasında Avropa ölkələrində ictimai fikir tamamilə əks istiqamətə 

yönəldilir”. Məruzədə qeyd edilirdi ki, həm ümumdövlət maraqları, həm 

də əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi hökmən, elə bir təşkilatın 

yaradılması zərurətini irəli sürür ki, “o, aşağıdakılarla məşğul olsun: 1. bü-

tün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatının aparılması; 2. həmin zo-

rakılıqların törədildiyi şəraitin müəyyən edilməsi; 3. müqəssirlərin aşkar 

olunması və onların vurduqları zərərin ümumi miqdarının müəyyənləş-

dirilməsi”. Bu təşkilat Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası xarakteri daşımalı, 

onun işinin nəticələri müxtəlif Avropa və türk dillərində nəşr edilməli və 

geniş yayılmalı idi. M.H.Hacınski xüsusilə vurğulayırdı ki, Təhqiqat Ko-

missiyasının təşkilinə yubanmadan başlamaq lazımdır, “çünki, bu gün, 

hadisələrin isti izi ilə asanlıqla müəyyən edilməsi mümkün olan bir çox 

işləri - şəxslərin dindirilməsi, fotoşəkillərin çəkilməsi və digər əşyayi-də-

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

42

lillərin əldə edilməsi – sonradan görmək çətinləşəcəkdir, hətta ola bilsin 

ki, qətiyyən mümkün olmayacaqdır”. (93)

Son dərəcə mürəkkəb və ağır şəraitdə fəaliyyətə başlayan gənc Azər-

baycan Respublikasının ilk Hökumətinin böyük uzaqgörənlik və opera-

tivlik nümayiş etdirərək həmin hadisələrə ən yüksək və ciddi şəkildə mü-

nasibət bildirmək və konkret tədbirlər görmək niyyəti, sözsüz ki, böyük 

təqdirə layiq idi və zaman özü görülmüş bu işin əsl qiymətini verdi. 

AXC hökuməti özünün Gəncədə keçirdiyi 15 iyul 1918-ci il tarixli hə-

min iclasında bu məsələni geniş və ətraflı müzakirə edərək, “Avropa mü-

haribəsi başlandığı vaxtdan bütün Cənubi Qafqaz hüdudlarında müsəl-

manlara və onların əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıq hallarının təhqiq 

olunması üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının” (FTK) yaradılması 

haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il avqust ayının 31-də AXC hökuməti-

nin başçısı, eyni zamanda xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin imzaladığı qə-

rara əsasən 7 nəfərdən ibarət Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı. 

Tanınmış hüquqşünas, andlı iclasçı Ələkbər bəy Xasməmmədov FTK-nın 

sədri təyin edildi. Əvvəlcə 7 nəfərdən ibarət tərkibdə müəyyən edilən FTK-

nın tərkibinə, sonradan Bakı və Gəncə şəhərlərinin istintaq-prokurorluq 

və məhkəmə orqanlarının digər əməkdaşları cəlb edildilər. Komissiyanın 

işində Andrey Fomiç Novatski, Nikolay Mixayloviç Mixaylov, Aleksandr 

Yevgenyeviç Kluge, Məmməd xan Təkinski, Aley Adamoviç Aleksandro-

viç (Litovskiy) və digər peşəkar hüquqşünaslar və ictimai-siyasi xadimlər 

daha fəal iştirak etmişlər. 

Xarici İşlər Nazirliyinin yanında təşkil edilən FTK, artıq həmin ilin sent-

yabr ayından başlayaraq faktiki olaraq Ədliyyə Nazirliyi nəzdində fəaliyyət 

göstərirdi. Komissiyanın üzvləri qruplara bölünərək, Azərbaycan hökumə-

tinin nəzarətində olan, və ya bolşevik-erməni qoşunlarından xilas edilmiş 

ərazilərdə – respublikanın müxtəlif qəza və şəhərlərində baş vermiş faciəli 

hadisələrin araşdırılmasına başladılar. Beləliklə, 1918-ci ilin sentyabr ayının 

əvvəlindən müstəntiqlər artıq Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının müxtəlif 

qəzalarında fəal şəkildə işləyirdilər. Bakı azad edildikdən və Azərbaycan Hö-

kuməti Gəncədən Bakıya köçdükdən sonra isə Fövqəladə Təhqiqat Komissi-

yası da öz fəaliyyətini Gəncədən Bakıya keçirdi və dərhal Bakı şəhərində və 

onun ətraflarında baş vermiş mart hadisələrinin araşdırılmasına başladı. 

FTK-nın Bakı qrupuna Bakı dairə prokurorunun müavini A.E.Kluge, and-

lı iclasçı Məmməd Xan Təkinski, andlı iclasçı A.Aleksandroviç (Litovski), 

43

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

hüquqşünas A.A.b. Hacı İrzayev, Gəncə Dairə Məhkəməsi prokurorunun 

müavini Ç.B.Klossovski daxil idi, FTK-nın sədri Ə.b. Xasməmmədov özü 

tez-tez şahidlərin dindirilməsində iştirak edirdi. Həmçinin, Xarici İşlər 

Nazirliyi yanında bu hadisələrin əsl səbəbləri, gedişi və xarakteri haqqın-

da dünya ictimaiyyətinin məlumatlandırılması məqsədilə xüsusi struk-

tur yaradılmışdı. 

FTK-nın işinin həcminin getdikcə artması, digər tərəfdən ədliyyə sis-

temində ümumən müstəntiqlərin sayının son dərəcə az olması bir sıra 

problemlər ortaya çıxarırdı ki, bunun da bir səbəbi FTK-nın səlahiyyətləri-

nin müəyyən məhdudiyyətləri ilə əlaqədar idi. Yaranmış vəziyyəti aradan 

qaldırmaq məqsədilə Ədliyyə Nazirliyi 1919-cu ilin əvvəllərində Fövqəladə 

Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyətlərinin artırılması barədə məruzə ilə 

Hökumətə müraciət etdi. Azərbaycan Hökuməti, komissiyanın gördüyü 

işlərin mühümlüyünü nəzərə alaraq, 21 mart 1919-cu il tarixli xüsusi qə-

rarı ilə FTK-nı məhkəmə-istintaq hakimiyyətinin cinayət-prosessual mə-

cəlləyə əsasən malik olduğu bütün hüquqlarla təmin etdi. (94) 

Əlavə səlahiyyətlərin verilməsi FTK üzvlərinin imkanlarını geniş-

ləndirərək cinayətkarların aşkar edilməsi və məsuliyyətə cəlb olunması 

prosesini sürətləndirdi. Komissiya, şahidlərin və müttəhimlərin axtarışı, 

dindirilməsi və müvafiq sənədlərin hazırlanması üzrə son dərəcə böyük 

işlər görərək, 1919-cu ilin may ayının sonunda öz fəaliyyətinin istintaq 

hissəsini demək olar ki, başa çatdırdı. FTK-nın 1919-cu ilin avqust ayına 

qədər topladığı materiallar 36 cild və 3500 səhifə təşkil edirdi ki, bunla-

rın 6 cildi (740 səhifə) Bakı şəhəri və onun ətraf kəndlərinin müsəlman 

əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıq aktlarını əhatə edirdi. İstintaq mate-

rialının digər cildləri ermənilər tərəfindən Bakı quberniyasının Şamaxı, 

Quba, Göyçay, Cavad qəzalarında, Gəncədə, Nuxada, Qarabağda, Zəngə-

zurda və Azərbaycanın digər rayonlarında törədilmiş dəhşətli cinayətlə-

ri əks etdirirdi. (95)

1919-cu ilin iyunundan etibarən istintaq işləri başa çatdıqca, FTK üzv-

ləri Bakı və Şamaxıda işləyən iki qrupa bölündülər və bu şəhərlərin, elə-

cə də eyni adlı qəzaların dinc əhalisinə qarşı törətdikləri cinayət əməl-

ləri təkzibedilməz faktlarla sübut olunan şəxslərə qarşı ittihamlar irəli 

sürməyə başladılar. Bakı qrupunun vəzifəsinə həmçinin, FTK tərəfindən 

Azərbaycanın digər bölgələrində apardığı təhqiqat işləri üzrə müttəhim-

lərin istintaqa cəlb olunması, qətnamələrin tərtib edilməsi və işlərin 

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

44

Məhkəmə Palatası prokuroruna verilməsi daxil idi. Aparılan təhqiqatların 

nəticəsi olaraq dinc sakinlərə qarşı müxtəlif cinayətlərdə ittiham olunan 

194 şəxsə qarşı cinayət işinin açılması haqqında FTK 128 məruzə və qərar 

layihələri hazırlamışdı. Ayrı-ayrı cinayət işləri üzrə istintaq başa çatdıqca 

ittiham olunan şəxslər məsuliyyətə cəlb edilirdilər. Məsələn, 1919-cu ilin 

avqustunun ortalarınadək Bakıda 24, Şamaxıda isə 100 nəfərə qədər şəxs 

- əsasən erməni, qismən də rus (molokan) müttəhim qismində FKT tərə-

findən həbs edilmişdi. (96)

Gözlənildiyi kimi, erməni əhalisi arasında aparılan həbslər, xüsu-

silə bəzi erməni ziyalılarının azərbaycanlılara qarşı zorakılıqlarda itti-

ham edilərək məsuliyyətə cəlb olunması şəhərin erməni ictimaiyyəti və 

mətbuatı tərəfindən böyük narazılığa və hay-küyə səbəbə oldu. 1919-cu 

ilin avqustunda Azərbaycan Parlamentində ”Daşnaksütun” partiyasının 

fraksiyası Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyətini kəskin tənqid 

edərək Komissiyanı və Ədliyyə Nazirliyini qeyri-qanuni əməllərdə gü-

nahlandırdı. Erməni deputatlar Komissiyanın işini eyni zamanda, guya 

mənəvi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirməyə çalışaraq özlərinə xas olan 

həyasızlıqla bu məzmunda bəyanat verdilər: “Keçmişdə baş vermiş, mart 

və sentyabr aylarında kütləvi qurbanların qanlı mübadiləsi ilə nəticələn-

miş hər şeyə nə vaxtsa son qoyulmalı deyilmi? Keçmişlə vidalaşmaq və 

onun qanlı səhifələrini unutmaq istəyinin olmaması onun göstəricisidir 

ki, hakimiyyət dairələri və onların təmsil etdiyi ictimai cərəyanlar hər 

gün keçmişdən yeni-yeni kabuslar çağırmaqla və hər iki tərəfdə qisas və 

düşmənçilik hisslərini oyatmaqla, əsl qayda-qanunun bərqərar olması və 

normal həyatın yaradılması yolu ilə getmək istəmirlər …”. (97) 

İlk baxışda bu çağırış həqiqətən məntiqli görünə bilərdi, əgər həmin 

bu zaman ermənilərin özlərinin bütün dünyada, o cümlədən Cənubi 

Qafqazda, 1918-ci il Bakıda sentyabr hadisələri ilə bağlı başladıqları iri-

miqyaslı təbliğat kampaniyası nəzərə alınmasaydı! 

Burada, keçmiş Şamaxı Erməni yeparxiyasının, sonradan Bakı Erməni 

yeparxiyasının başçısı, AXC dövründə erməni yeparxial rəisi adlanan ye-

piskop Baqrat Vardazaryantsın Bakıdakı geniş fəaliyyəti üzərində dayan-

maq zəruridir. 

1918-ci ilin oktyabr-dekabr ayları ərzində Baqrat Bakıda hakimiyyə-

ti təmsil edən müxtəlif instansiyalara və yüksək vəzifəli şəxslərə dəfələrlə 

yazılı surətdə müraciətlər göndərirdi. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şu-

45

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

rasının sədrinə, Qafqaz İslam Ordusunun Komandanı Türk Ordusunun ge-

neralı Nuru Paşaya, Azərbaycan Hökumətinin Daxili İşlər nazirinə ünvan-

lanmış müraciətlərində yepiskop Baqrat onların diqqətini erməni əhalisi 

arasında aparılan və özünün qeyri-qanuni hesab etdiyi həbslərə, erməni 

əhalisinin hüquqlarının pozulmasına dair ayrı-ayrı faktlara və hallara, əsir 

alınmış erməni əsgərlərinin ağır vəziyyətinə və s. cəlb etməyə çalışırdı. (98) 

Lakin, xarici missiyaların başçılarına etdiyi müraciətlərində Baqrat 

özünü yalnız öz kilsəsinə mənsub həmdindarlarının vəziyyətindən nara-

hat olan yüksək dini şəxs kimi təqdim etmirdi. Məsələn, Bakıda və Bakı 

rayonunda Müttəfiq Qoşunların Komandanı general-mayor Tomsona yaz-

dığı məktubda yepiskop Baqrat artıq Bakı Erməni Milli Şurasının Fəxri 

sədri kimi Bakıda 1918-ci il sentyabr hadisələrinin “müdhiş təfərrüatla-

rının” mümkün müqayisə və vasitələrdən istifadə etməklə sadəcə təsviri 

ilə kifayətlənməyərək, bu “şeytan uzaqgörənliyi ilə əvvəlcədən düşünül-

müş və insana xas olmayan soyuqqanlıqla icra edilmiş” “qanlı qırğının və 

amansız divanın” səbəblərinə dair öz izahını verməyə çalışırdı. (99) 

Əslində əgər Baqratın təsvir etdiyi epizodlarda “erməni” sözü “müsəlman” 

sözü ilə əvəz edilərdisə, “qanlı qırğının və amansız divanın bütün bu dəhşətli 

təfsilatlarını” dəqiqliklə Bakıda 1918-ci il mart hadisələrinə aid etmək olardı. 

Bu isə onu deməyə əsas verir ki, Baqratın əsassız ittihamları bir çox hallarda 

1918-ci ilin mart ayında ermənilərin özlərinin Bakıda törətdikləri kütləvi ci-

nayətləri sadalamaqdan başqa bir şey deyildi. Burada keçmiş Şamaxı ermə-

ni arxiyepiskopunun ən azı bilavasitə şahidi, (bəlkə də təşkilatçılardan biri) 

olduğu Şamaxı hadisələrini ümumiyyətlə xatırlamaması xüsusi qeyd olun-

malıdır. Lakin, Baqratın iddialarına görə, “bolşevik hakimiyyəti ilə Müsəlman