Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən
Yüklə 2,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sənəd № 2 Dindirmə protokolu 1918-ci il. 28 oktyabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası aşağıda adı çəkilən şəxsi zərərçəkmiş qismində dindirmiş və o, Cinayət Prosessual Məcəllə- sinin 307 və 443-cü maddələrinin məzmunu ilə əvvəlcədən tanış olaraq göstər- mişdir: Əli Əsədullayev 33 , 30 yaşlı, ilk müsəlman süvari polkunun 34 bölük
komandiri, daimi yaşayış yerim Bakı şəhəri, Qoqolevskaya küçəsi, şəxsi evimdə. Mən Bakıda Tatar Süvari Diviziyasının 35 yaradılması ilə məşğul idim və bundan sonra yenidən təşkil edilmiş hissəmlə Lənkərana yola düş- düm, burada mən qayda-qanunu qoruyur və müsəlman və xristian əhalisi arasında münasibətləri tənzimləyirdim. Bu ilin mart ayının ortalarında mənim xidmət yoldaşlarımdan biri olan Məmməd Tağıyev 36 silahla ehti- yatsız davranması nəticəsində həlak olmuşdu. Mən kiçik dəstə ilə onun cənazəsini torpağa tapşırıldığı Bakı şəhərinədək müşayiət etdim. Mar- tın 17-də axşam, mən geriyə, Lənkərana qayıtmaq üçün, öz süvarilərimlə birlikdə Petrovskaya meydanında yerləşən Rusiya-Qafqaz Cəmiyyətinin limanına gəldim. Limanda mənə dedilər ki, İcraiyyə Komitəsi bizi tərk- silah etməyə hazırlaşır. Sonra sərnişinlərə elan etdilər ki, gəmidə axtarış aparılacaqdır. Mən öz süvarilərimə gəminin göyərtəsində bir yerə toplaş- mağı əmr etdim. İkinci fitdən sonra mənə dedilər ki, bolşeviklər gəminin limandan ayrılmasına icazə vermirlər. Belə olduğu halda mən öz adamla- rımla gəmidən endim və bizi niyə Lənkərana buraxmadıqlarını öyrənmək məqsədilə şəhərə yollandım. Mən Petrovskaya meydanına çıxıb limandan 30-40 addım aralanan zaman meydanın hər tərəfindən əvvəlcə tüfəng, sonra isə pulemyot atəşi açıldı. Mən öz süvarilərimlə yerə yatmalı və bizə hücum edənlərə atəşlə cavab verməli oldum. Bizə əsgərlər atəş açırdılar. Bir müddət sonra bir neçə yoldaşımla qonşu gəmiyə keçə bildik və bura- da səhəri gözlədik: sonra mən mülki paltar geyinərək Qalaya yollandım. Əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan bolşeviklər mənə və mənim yoldaş- larıma hücum etməklə, bizi, müsəlmanları hər hansı bir silahlı çıxışa sövq etmək istəyirdilər. Belə cəhdlər əvvəllər də baş vermişdi. Məsələn, bu
97 FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ ilin yanvarında bizim yaranmaqda olan müsəlman korpusunun 37 qərar- gahı Tiflisdən Bakıya gələrkən, guya qərargahın zabitləri arasında əvvəl- lər jandarmeriyada xidmət etmiş şəxslərin olması bəhanəsi ilə vağzalda saxlanılmışdı. Sonradan hamıya məlum olduğu kimi, erməni hərbi his- sələrinin müsəlman kəndlərində məzlum qadın, uşaq və qocalara işgəncə verdiyi və öldürdüyü çoxlu hallar baş vermişdir. Mən İçəri şəhərdə - Qala- da bir neçə gün qaldım və ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq elan edildikdən sonra oradan çıxdım. Mənə və mənim süvarilərimə basqın edilən günün ertəsi, yəni martın 18-də, bütün küçələrdə erməni silahlı patrulları gəzişirdi. Ermənilər müsəlmanlara deyirdilər ki, onlara hücum etməyəcəklər, əksinə onlarla birlikdə bolşevikləri Bakıdan qovacaqlar. Bu- nunla belə, bazar ertəsi, mart ayının 19-da, bolşeviklərlə müsəlmanlar arasında barışıq elan edildikdən sonra, erməni hərbi hissələri müsəlman məhəllələrinə hücuma keçdilər. Stepan Lalayevin 38 öz erməni drujinası ilə kilsənin 39 qarşısındakı darvazalar tərəfdən Qalaya necə hücum etdiyini öz gözümlə görmüşəm. Ermənilər qaçaraq yer dəyişməklə qala qapılarına yaxınlaşırdılar. Barışıq elan edilənədək hər cür mümkün sığınacaqlardan bizə hücum edən erməni dəstələrinə atəşlə cavab verməli olmuşduq. Er- mənilər çərşənbə axşamınadək, yəni martın 21-dək şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə hücumlarını davam etdirdilər və bu müddət ərzində xeyli köməksiz müsəlmanı qətlə yetirdilər. Məsələn, deyəsən Abbas Eyvazovun alman mürəbbiyəsi Serj Melikovun başçılıq etdiyi erməni dəstəsinin qonşuluqda olan evlərdən birinə soxul- duğunu və orada 8 qadın və uşağı necə güllələdiyi görmüşdür. Sonra er- mənilər “İsmailliyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasını yandır- dılar, “Kaspi” qəzetinin 40 redaksiyasının binasında saxlanılan 5000 nüsxə Qurana od vurdular və kitablar hamısı bina ilə birlikdə yanıb külə dön- dü. Bala Əhməd Muxtarovun Persidskaya küçəsindəki evinə gələrək, ora- da olan polkovnik Tabasaranskini, ştab-rotmistr Əmircanovu, polkovnik Azad bəy Vəzirovu, həkim Kərim bəy Sultanovu, həkim Tağıyevi (bolşevik), andlı iclasçı Məmməd Xan Təkinskini, Muxtarovun Mustafa adlı müha- sibini və digər şəxsləri ermənilər bir-bir adları ilə çölə çağıraraq, elə evin yanında güllələməyə başladılar. Həkim Tağıyev ermənilərə qışqırırdı ki, ona toxunmasınlar, çünki o bolşevikdir, lakin bu ona kömək etmədi. Adla- rı sadalananlardan təsadüf nəticəsində Xan Təkinski, Vəzirov və Cavanşir xilas oldular. BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ 98 Ümumiyyətlə, ermənilər bu müddət ərzində müsəlmanları hər cür ələ salır, işgəncə verir, harada bacarırdılarsa, öldürürdülər. Müsəlman qadın- ları əsir götürərək küçələrdə çadrasız getməyə məcbur edirdilər. Əsirliyə aparılan müsəlman qadınlardan biri geri qalanda erməni əsgərləri onu tüfəngin qundağı ilə qovmağa başlayırdılar; bir qadını müdafiə edən Məşədi Hüseyn Səfərəliyevi boynunun arxasından güllə ilə vurmuşdular və güllə onun sağ gözünün altından çıxmışdı. Mənim evimin yanında er- mənilər iki müsəlmanı: qoca kişi və qadını qılıncla doğramışdılar. Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin dediyinə görə, əsir götürülənlərin hamısı yalnız ona görə öldürülməmişdi ki, təsadüfən yanlarından keçən matroslar onları müdafiə etmişdi. Mənim eşitdiyimə görə, mart hadisələri zamanı 3000 nəfərədək müsəlman qətlə yetirilmişdir. Atışmalar zamanı küçələrdə elə də çox müsəlman zərər çəkməmişdi; artıq barışıq elan edildikdən sonra ermənilər bir-bir müsəlman evlərini gəzir, xüsusi siyahılar üzrə bu evlə- rin sakinlərini küçəyə çıxarır və oradaca güllələyirdilər. Onların çoxunu əsir götürür, yolda öldürür və quyulara atırdılar. Barışıq elan edildiyini bil- dirərək, hara aparıldıqlarını soruşan müsəlmanlara isə erməni əsgərləri belə cavab verirdilər ki, onlar heç nə bilmirlər və yalnız “Daşnaksütun” partiyası onlara əmr etdikdən sonra hərbi əməliyyatlara son qoyacaqlar. Şəhərin kənarlarına səpələnmiş erməni dəstələri şəhərdən qaçıb gedən müsəlman əhalisini pulemyotlardan və tüfənglərdən atəşə tuturdular. Mart hadisələrinin bolşeviklərin nə partiya maraqları, nə də səylə- ri nəticəsində törədilmədiyi, yalnız milli zəmində və yalnız ermənilərin günahından başlandığı bundan bəlli olur ki, erməni ziyalılarının bir çox nümayəndələri – Xaçaturovlar, Ambarsum Melikovun oğulları, eləcə də Ambarsum Melikovun 41 özü, Lalayevlər, Hayk Ter-Mikaelyantsın oğlu və Baqrat Jxiyants və başqaları tüfənglərlə silahlanmış, patrondaşları üst- lərinə sarımış halda şəhərin küçələrində dolaşırdılar. Zirzəmisində 5000 nüsxə Quranın saxlanıldığı “Kaspi” qəzeti redaksiyasının binasının, müxtəlif partiyaların bürolarının, o cümlədən bolşeviklərin – Azərbaycan müsəlmanlarının “Hümmət” partiyasının 42 bürosunun da yerləşdiyi “İs- mailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasının yandırılması da buna sübutdur. Adamovlar nəslindən olan tanınmış erməni xeyriyyəçi qadın, adı və atasının adı indi yadımda deyil, hansısa xeyriyyə cəmiyyətinə bir kəl- lə qənd göndərərək, hərəkətini belə izah etmişdir ki, o, hələ əvvəllər söz
99 FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ veribmiş ki, müsəlmanlar qılıncdan keçirilən gün bu kəlləni qurban edə- cəkdir. İndi həmin gün artıq gəlmişdir. Mart qırğınlarından sonra bir çox erməni evlərində ballar təşkil edilirdi. Oxundu. Poruçik Əli Əsədullayev (imza). Komissiya üzvü: Prokuror köməkçisi А.Kluge (imza). Komissiya üzvü: Məmməd Xan Təkinski (imza). Komissiyanın sədri: Ələkbər bəy Xasməmmədov (imza). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 13, v. 44-47. Sənəd № 4 Dindirmə protokolu 1918-ci il. 24 oktyabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası aşağıda adı çəkilən şəxsi zərərçəkmiş qismində dindirmiş və o Cinayət Prosessual Məcəlləsi- nin 307 və 443-cü maddələrinin məzmunu ilə əvvəlcədən tanış olaraq göstərmiş- dir: Məmməd Əliyev, 29 yaşım var, Bakı şəhəri, Serkovnaya küçəsi, ev № 189 ünvanda yaşayıram. Bu il mart ayının ortalarında mən bizim komandirimiz Əli Əsə- dullayevlə və Milli Tatar polkunun 43 digər süvariləri ilə birlikdə bizim polkun zabiti Məmməd Tağıyevin cəsədini Lənkərandan Bakıya gətir- dik. Martın 17-də axşam Lənkərana geri qayıtmaq üçün hamımız Ru- siya-Qafqaz cəmiyyətinin gəmisinə gəldik. İkinci fitdən sonra bizə bil- dirdilər ki, İcraiyyə Komitəsi gəminin dənizə buraxılmamağı haqqında sərəncam verib. Onda Əsədullayev və mən bir neçə nəfər digər süva- rilərlə birlikdə gəmidən endik və Petrovskaya meydanına yollandıq. Limandan 30-40 addım aralanmağa macal tapmamışdıq ki, meydana çıxan bütün küçələrdən, evlərin damlarından bizim qrupu tüfəng və pulemyotlardan atəşə tutdular. Güllə atan Erməni polkunun əsgərləri və digər əsgərlər idi. Bu atışma zamanı mən hər iki ayağımdan yara- landım. Məni əvvəlcə gəmiyə keçirdilər və sarğı qoydular, ertəsi gün isə Qlaz və Kaqanın 44 xəstəxanasına apardılar və burada həkim Fin- kelşteyn 45 mənim sağ ayağımı kəsdi. Xəstəxanada yatdığım müddətdə BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ 100
oraya üç erməni gəldi və mənimlə bir palatada yatan iki müsəlmanı özləri ilə apardılar. Qabaqcadan onlardan birindən 1000 rubl aldılar. Tibb bacısı və həkim- lərin xahişi ilə ayağım olmadığı üçün mənə toxunmadılar. Həmin vaxtda mənim mənzilimi qarət etmişdilər, amma arvadıma və anama toxunma- mışdılar, çünki arvadım karaim idi, anamı isə dağ yəhudisi kimi təqdim etmişdilər. Pul və əşyalarla birgə məni yetmiş min rubl dəyərində qarət etmişlər. Artıq sonralar çəkməçi İsaak Baqdasarov mənə danışırdı ki, mən yaralandığım gecə bütün ermənilər, onun özü də, “Daşnaksütun” partiya- sının əvvəlcədən verdiyi əmrə əsasən şəhəri mühasirəyə almışdılar və si- lahlanaraq küçələrə çıxmışdılar. Sonradan mən arvadımla birlikdə gəmidə qalmış əşyalarımın geri qay- tarılmasına sərəncam verməsi xahişi ilə Fövqəladə Qafqaz Komissarı Şa- umyanın
46 qəbuluna getmişdik. O mənə dedi: “İndi siz bizə lazım deyil- siniz. Hara istəyirsiniz çıxın gedin. Sizin hamınızı qabaqcadan öldürmək lazım idi”. Oxundu. Məmməd Əliyev (imza). Komissiyanın sədri: Ələkbər bəy Xasməmmədov (imza). Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvləri: А.Kluge, Məmməd Xan Təkinski (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 13, v. 26-27.
Mir Əbdül Əziz Seyidov 47 , 21 yaşlı, Bakı şəhərində, Zavedenskaya küçəsi, 13 №-li evdə yaşayıram. Bu ilin mart ayında, ermənilərin müsəlmanlar üzərində zorakılıqlar törətdiyi zaman, mən Tatar süvari polkunda könüllü zabit kimi xidmət edirdim. Polkumuz Lənkəranda yerləşirdi, lakin mən Bakıda ezamiyyət- 101 FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ də idim. Bazar günü, martın 18-də, axşama yaxın atışma başladı, mən tüfəngimi götürdüm və Nikolayevskaya küçəsində, Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti “İsmailiyyə”nin yanında olan səngərlərə getdim. Erməni əs- gərləri qaçaraq yer dəyişməklə bizə hücum edirdilər. Səngərlərdə mən 2 gün oturdum, üçüncü gün Sadovaya və Nikolayevskaya küçələrinin kəsişdiyi yerdə qazılmış başqa bir səngərə keçdim. Bu səngər Naberej- naya küçəsindən atəşə tutulurdu; kimin atdığını mən görmürdüm. Son- ra mən Zavedenskaya və Kladbişenskaya küçələrinin tinindəki səngərə keçdim; burada Tarayevin evinin damından məni pulemyot atəşinə tu- turdular. Nikolayevskaya küçəsində bizə hücum edənlər arasında mən tələbə Papovyanı gördüm. Barışıq elan olunandan sonra mən öldürül- müş qohumlarımı axtararaq şəhəri gəzirdim. Bu zaman mən çoxlu say- da eybəcər hala salınmış müsəlman meyitlərinə rast gəlirdim. Görünür- dü ki, müsəlmanları vəhşicəsinə incitmiş, işgəncələr vermiş və hər cür təhqir etmişlər. Məsələn, mən “Fantaziya” 48 hamamında qaynar suya atılmış müsəlman meyitləri görmüşdüm, onların sümükləri və əzələləri yanmış, yumşaq hissələri isə tökülmüşdü. Qarnı yırtılmış uçaq cəsədlə- ri, qucağında qarnı yarılmış körpə uşaq olan qadın meyiti görmüşdüm. Əlləri və ayaqları kəsilmiş meyitlərə rast gəlirdim. Bir meyitin sifəti göm-göy idi və başı olduqca şişmişdi; məndə belə fikir yarandı, mərhu- mu diri-diri ayaqlarından asıblar. Üç meyiti boğazlarında kəndirlə gör- düm. Cəsədlərin çoxu çılpaq idi. Martın 27-də mən Bakıdan getdim. Mən burada olmayanda Axundo- vun qarajından matroslar mənim 2 motosikletimi və onların tam təkər və şin dəstini aparıblar (müsadirə ediblər). Onların ümumi dəyəri o vaxt 4000 rubl, indiki qiymətlərlə isə 24.000 rubl təşkil edir. Oxundu. Seyidov. (imza). Komissiya üzvü: A.Kluge (imza) AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v. 24. BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ 102
Sənəd № 8 Dindirmə protokolu 1918-ci il. 2 dekabr. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qis- mində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir: Ağa Hüseyn Tağıyev, 38 yaşım var, Bakı şəhəri, Aziatskaya küçəsin- də (Krasnovodskaya, 25) yaşayıram. Bu il mart ayının 18-də, bazar günü, mən müsəlman nümayəndələrin iclası keçirilən “İsmailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasında idim. Oraya Bakının keçmiş Şəhər Rəisi Hayk Ter-Mikaelyants gəldi və Er- məni Milli Şurasının və “Daşnaksütun” partiyasının adından bildirdi ki, əgər müsəlmanlar bolşeviklərə qarğı çıxış edərsə, erməni qoşunları onla- ra qoşular və bolşeviklərin Bakıdan qovulmasına yardım edərlər. Bununla belə, sonrakı gün, bazar ertəsi, mart ayının 19-da, erməni əsgərləri müsəl- manların evlərinə soxulmağa, müsəlmanları qətlə yetirməyə və qarət et- məyə başladılar. Saat 4-də bolşeviklər müsəlmanlarla sülh bağladılar, la- kin ermənilər buna baxmayaraq şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə öz basqınlarını davam etdirir, müsəlmanları qırır və qarət edirdilər. Mən bu zaman İçəri şəhərdə - Qalada idim və biz burada səngərlər qaza- raq, bizə hücum edən ermənilərdən müdafiə olunmağa başlamışdıq. İran konsulu 49
ziləri deyirdi belə şayiə gəzir ki, guya biz Qalada, Mir Əli Nağı Hüseynovun evində olan bütün erməni və xristianları doğrayıb qırmışıq. Biz onların hər ikisini Hüseynovun evinə apardıq və 240 xristian kişi, qadın və uşaqla- rın (o cümlədən çoxlu ermənilərin) olduğu yerləri göstərdik. Sonra biz on- lara bələdçilər verdik və bələdçilər onları xristianların olduğu digər evlərə də apardılar. Orada qadın və kişilər göz yaşları ilə müsəlmanların onlarla yaxşı rəftar etdiyinə, çörək, düyü və su verdiklərinə görə öz minnətdarlıq- larını bildirdilər. Onlara, Qalada qalmaqdan ehtiyat edirlərsə, getmək təklif olunduqda, onlar bildirdilər ki, müsəlmanların taleyini bölüşmək istəyir- lər və Qaladan sonuncularla birlikdə gedəcəklər. Eyni zamanda xristianlar Qalanın bombardman edilməsinin dayandırılması xahişi ilə matrosların yanına kişi və qadınlardan ibarət öz nümayəndələrini göndərdilər. 103 FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ Xristianlarla yaxşı rəftar edildiyinə tam əmin olan İran konsulu və Natancon Qaladan getdilər. Lakin üç saatdan sonra hər ikisi yenidən Qa- laya qayıtdı və bildirdilər ki, guya onlar çıxıb gedəndən sonra müsəlman- lar bütün xristianları qırıblar; onların dediyinə görə, bu barədə onlara Jorj Melikov və həkim Ter-Zaxaryants telefonla xəbər vermişlər. Biz onla- ra yenidən Hüseynovun evini, habelə xristianların yerləşdiyi digər evləri göstərdik, beləliklə hər ikisi əmin oldular ki, bütün xristianlar sağ-sala- matdır. Natanson Qaladan gedərkən qala divarları önündə 20 dənizçi qo- yulması haqqında sərəncam verdi, və onlar erməni əsgərlərinin hücumla- rının qarşısının alınmasında bizə kömək etdilər. Hücum edən ermənilərin başında tüfənglərlə silahlanmış və bizə atəş açan Stepan Lalayevin, Jorj Melikovun, Dovlatovun, Xristofor Dildarovun və Ambarsum Melikovun durduğunu görmüşəm. Martın 20-də, mən Qala divarlarının və “İsmailiyyə” Müsəlman Xey- riyyə Cəmiyyətinin binasının yanındakı pilləkənin yaxınlığında olarkən, “Kaspi” qəzetinin redaksiyasının qarşısındakı tindən Tatevos Əmirovun 50
dan az sonra binada alov göründü və o yanmağa başladı. Alov Nikolayev- skaya küçəsi ilə Krasilnikov qardaşlarının qarşıda yerləşən evinə keçdi; tezliklə bu evə yanğınsöndürənlər gəldilər və alovu söndürməyə çalışdılar. Tələbə, bolşevik Məmməd İrza Hacınski telefonla Şaumyana xəbər verən- də ki, yanğınsöndürənlər Krasilnikovların evini söndürürlər, lakin “İsma- iliyə”nin binasındakı yanğını söndürmək üçün heç bir tədbir görmürlər, Şaumyan “İsmailiyyə”nin saxlanılması üçün tədbir görülməsi barədə sərəncam verəcəyinə söz verdi. Əslində isə belə sərəncam olmadı və bü- tün əzəmətli binadan yalnız divarlar qaldı. Ermənilər tərəfindən yandırılan “İsmailiyyə” bütün Qafqaz müsəl- manlarının həyatında böyük rol oynayırdı. Qafqaz müsəlman komitələri- nin hamısı bu binada yerləşirdi və bu komitələrə aid olan pullar və sənəd- lər də burada saxlanılırdı. Bundan əlavə, müxtəlif müsəlman yığıncaqları və qurultayları bu binada keçirilirdi, məs., bu il fevralının 15-də açılmış Ümumqafqaz Müsəlman Qurultayı 51 burada keçirilmişdi. Ermənilərə yaxşı məlum idi ki, bütün məscidlərdə müsəlman qadın və uşaqları gizlənirlər; onların göstərişi ilə şəhərin müsəlman məhəllələrini bombalayan hərbi gəmilər məscidləri də top atəşinə tuturdular ki, nəticə- də məscid binalarına 19 mərmi dəymişdi. BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ 104
Mart hadisələri zamanı o qədər müsəlman öldürülmüşdü ki, onların meyitlərini Petrovsk və Dəmiryolu limanından Bibiheybətə 6 barjada da- şımışdılar. Bundan əlavə, arabalarda və yük avtomobillərində məscidlərə və qəbiristanlıqlara xeyli meyit daşımışdılar. Müsəlmanlar meyitlərin daşınmasında, habelə qətlə yetirilmiş qohumlarının axtarışında onlara yardım göstərilməsi xahişi ilə İcraiyyə Komitəsinə müraciət etmişdilər, lakin onların bu xahişi rədd edilmişdi. Stanislavskaya küçəsinin sonunda, “Poxlu Dərə” adlı yerdə torpağa çox da dərindən basdırılmamış 57 müsəl- man qadının cəsədi təsadüfən aşkar edilmişdi. Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxularaq nə qadınlara, nə də uşaq- lara rəhm etmədən, hamını öldürürdülər. Məsələn, onlar Serkovnaya küçəsində, 80 yaşlı ağsaqqal Hacı Əmir Əliyevin evinə girərək, Əliyevin özünü, onun 60 yaşlı arvadını, 70 yaşlı ikinci arvadını, oğlunu öldürmüş- dülər, üç uşağı (azyaşlı) doğramış, Əliyevin gəlinini, 35 yaşlı qadını divara mismarlamışdılar. Təzə Pir
52 məscidində 50-60 cəsəd görmüşəm; onların əksəriyyəti dəh- şətli dərəcədə eybəcər hala salınmışdı və başları kəsilmişdi. Ermənilər mart qırğınlarına əvvəlcədən hazırlaşmışdılar. Hələ mart ayının ilk günlərində mənim neft mədənlərimi idarə edən mühəndis Ge- rasim Mixayloviç Ter-Akopov məni xəbərdar etmişdi ki, Bakıda qorxulu hadisələr gözlənilir və buna görə mənə şəhərdə qalmamağı, ailəmlə bir- likdə bağ evimə köçməyimi məsləhət görmüşdü. Ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq elan edildikdən sonra da ermənilər mütəmadi olaraq imkan düşdükcə müsəlmanları öldürməkdə davam edirdilər. Məsələn, bizim təxmini hesablamalarımıza görə adı çə- kilən barışıq dövründən ta Türk-Azərbaycan qoşunları Bakıya daxil ola- nadək ermənilər tərəfindən 1500 müsəlman qətlə yetirilmişdir, mart ha- disələri zamanı isə təxminən 11 000 müsəlman öldürülmüşdür. Bir çox müsəlmanların cəsədləri bu günədək hələ də tapılmamışdır. Şəhərin aşağı hissəsində, Sisyanovskaya küçəsindən aşağı, Hacı Zeyna- labdin Tağıyevin 53 evi istisna olmaqla, bir dənə də olsun qarət edilməmiş müsəlman evi qalmamışdı. Bəzi rayonlarda, məsələn, Məmmədli rayo- nunda və ya bazarında müsəlmanların məskunlaşdığı bütün binalar ta- mamilə yandırılmış və ya qarət edilmişdi. Ümumiyyətlə, Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə köhnə qiymətlə 400 000 000 rubla yaxın ziyan vurul- muşdur, bu hesablama bizim tərəfimizdən yalnız bizə məlum olan faktlar
105 FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ əsasında aparılmışdır. Çərşənbə axşamı, mart ayının 20-də gündüz, Qaladan şəhərin yuxarı hissəsinə Molla Cavad Axund, Molla Hacı Mir Mövsüm, Hacı Hüseyn Ta- ğıyev, həkim Atabekyan və İcraiyyə Komitəsinin üzvü Denejkindən ibarət nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Bu nümayəndə heyəti Zavedenska- ya küçəsində altı erməni əsgəri tərəfindən saxlanılmışdı və onlara hara getdikləri barədə sual verilmişdi. Nümayəndə heyətinin müsəlmanlar- la ermənilər arasında barışıq elan edildiyinə görə hərbi əməliyyatların dayandırılması xahişi ilə şəhərin müsəlmanların əlində olan hissəsinə keçməyə çalışdıqlarını öyrəndikdə, erməni əsgərləri bildirmişlər ki, onlar nümayəndə heyətini buraxmayacaqlar, çünki heç bir barışıq tanımırlar. Nümayəndə heyətinin üzvləri Zavedenskaya küçəsinin sonundakı müsəl- man səngərlərinə doğru irəlilədikdə, erməni əsgərləri onların arxasınca tüfənglərdən atəş açaraq, səngərlərə qədər qaçmağa və orada gizlənməyə macal tapmış Molla Cavad Axunddan başqa, nümayəndələrin hamısını öldürmüşdülər. Əlavə deməyə başqa sözüm yoxdur. Oxundu. İmza. А.H.Tağıyev. Komissiya üzvləri: А.Kluge, Məmməd Xan Təkinski (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 14, v. 1-4.
Yüklə 2,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|