Bekketə salam natiq Məmmədli Bakı 2017 Redaktor: Fuad Babayev Korrektor: Təvəkkül Dadaşov Səhifələnmə və dizayn: Elviz İsmayilov Annotasiya

KIŞILƏR AĞLAMASIN

54
görürdü.
- Salam, ay qardaşoğlu, sabahın xeyir olsun – Əlöv-
sət müəllimin ürəyinin hərarəti hopmuş isti sözlər yuxu-
dan kal durmuş gözətçinin nəinki qəlbini heç tükünü də 
tərpətmədi. 
- Əşi, bir imkan ver səhər açılsın də! Səndən başqa 
fəhlə yoxdu… Yeri keç … -gözətçi əli ilə binanı göstər-
di. Kişi heç nə olmamış kimi əvvəlki şax yerişiylə qapı-
ya tərəf getdi. Yarıyuxulu gözətçinin dilinin acılığı ba-
yaqdan onun sinəsini sevinclə dolduran fikirləri nəinki 
yox elədi, əksinə birinin üstünə beşini də qoydu. O, bu 
vaxta kimi yaşadığı ömrün demək olar ki, bütün məqam-
larında qəlbinin pardaqlandığı, uçmağa qanad axtardığı 
vaxtlarda  həmişə  acıdil,  bədniyyət  adamların  nifrininə 
tuş gələrdi. Belə hallar o qədər olmuşdu ki… Axırda özü 
də bilmədən içində kinə, küdurətə qarşı immunitet ya-
ranmışdı. İşi bəd gətirib yaman yerdə gecələyəndə özü-
nü sındırmaz, tox tutardı. Elə indi də elə etdi, gözətçinin 
acı  sözlərini  yerinə  düşməyən  zarafat  kimi  qarşıladı. 
Amma  arxadan  gələn  yarıyuxulu  kal  səs  qapı  cırıltısı 
kimi beynini deşdi:
- Əşi! Gör necə də hul gedir, kod yadındadı?
- Hə, qardaşoğlu, yadımdadı, heç heylə şey olarmı, 
heç çıxarmı yadımdan?
O, nəinki bir qapının, təzə göydələnin yeddi girişinin 
hamısının  kodlarını  otuz  ildən  çoxdu  şagirdlərinə  öy-
rətdiyi vurma cədvəlindən də yaxşı bilirdi. Artıq yarım 

55
ildən çox idi ki, zəng çalınan kimi sinfə tələsən müəl-
limlər sayaq bu qapıları hamıdan əvvəl o açar, fəhlələrin 
paltar  dəyişdiyi  otaqda  yır-yığış  edib,  hələ  üstəlik  çay 
da dəmləyəndən sonra cadar-cadar olmuş əllərini ovuş-
dura-ovuşdura adamların yolunu gözləyirdi. Həmişə də 
ondan sonra gələnlərə salam-kəlamdan əvvəl bekaraca 
irad da tutardı. “Ə, harda qalmısınız, qadanız alım sizin. 
Ə, vallah gün-günorta oldu, gəlin çıxın də, başınıza dö-
nüm”. 
Nə qədər qəribə olsa da irada oxşayan suallarına hə-
mişə  də  eyni  cavabı  eşidirdi.  “Əlövsət  müəllim,  dərs 
deyil e bura, tikintidi. Məktəbə gəlməmisən e, fəhləliyə 
gəlmisən. Rəhmətliyin oğlu, gecəni burdamı yatıb qal-
mısan?”.  O,  heç  kimdən  inciməzdi,  çoxdanın  adətkarı 
idi. Hikkəli, hisli-paslı sözlərin heç birini ürəyinə yaxın 
buraxmazdı, ya gözlərini yerə dikib başını bulayar, ya da 
özünü eşitməzliyə vurardı. Belə götürsək, buradakı fəh-
lələrin bəlkə də yarıdan çoxuna dərs demişdi, toplama-
nı, çıxmanı, həndəsəni öyrətmişdi. Qəribəydi ki, Əlöv-
sət səliqəli kostyumda olanda da, üstündən tər iyi gələn 
çirkli  konbinizon  geyinib  palçıq  qatanda  da  elə  müəl-
limə oxşayırdı. Ona xəlvəti göz qoyan keçmiş şagirdləri 
öz aralarında pıçıldaşardılar ki, zalım oğlu elə bil divara 
suvaq vurmur, lövhəyə yazı yazır. Bığlı-saqqalı kişilərin 
uşaq yaddaşında o, məhz beləcə qalmışdı, gur saçları-
nı arxaya daramış, üzündən nur əskik olmayan işıqlı bir 
müəllim kimi. 

56
- Əşi, çay hazırdı? –gözətçinin kal səsi bir az açıl-
mışdı.
- Hə, qardaşoğlu, pürrəngi çay dəmləmişəm, mixəkli. 
Ətrini hiss eləmirsən?
- Əşi, vallah sənə heyranam. Bura məktəb deyil e, ti-
kintidi, özü də bizə dəxli olmayan tikinti. Səhərin gözü 
açılmamışdan niyə yuxuna haram qatırsan, yatıb dincəl-
sənə…
- Başına dönüm sənin, adam da işdən doyar? Sovet 
hökuməti  otuz  ildi  məni  belə  öyrədib,  səhər  o  başdan 
işimin üstündə durmasam ürəyim partlayar. 
- Bah! Bircə deməginən ki, iş insanın cövhəridi…
- Hə, elədi də, qadan alım…
- Ə, yaxış sən Allah, ətimi tökmə! Onu Engels yazırdı 
meymunun insana çevrilməsində əməyin rolu. Sözə bax 
e!.. Bizim dövrün əməyi isə insanı meymuna çevirir. Elə 
sizin kimi müəllimlərdi qulağımızdan ərişdə asıb, cama-
atı mağmun günə qoyanlar. Axırı da belə…
- A bala, gecə yuxuda nə görmüsən? Səhər-səhər nə 
düşmüsən üstümə, ay başına dönüm?
- Əşi, mən sənin başına dönüm, ürəyim ağrıyır, e ürə-
yim. Ürəkdi məni danışdıran. Lənət olaydı o zamana ki, 
müəllim əlinə tabaşir yox, mala götürəydi! Allaha and 
olsun,  sənin  bu  halını  görəndə  yaş  məni  boğur,  qəhər 
gəlib dirənir xirtdəyimə. Gücüm çatsa dağıdaram dün-
yanı…
- Ə qadan alım, noolub maa. Əlim-ayağım yerində. 

57
Oğurluq ki, eləmirəm… Oğraşlıq ki, eləmirəm… Alnı-
mın təriynən bir tikə çörəyimi qazanıram. Sən maa görə 
nigaran olma, başına dönüm…
- Əşi, tüpürüm o çörəyə…
- Ə, sən Allah küfr danışma. Səhər o başdan Allaha 
xoş getməz, qadan alım…
- Bəsdi, bəsdi… Alma qadamı…
Gözətçi  qara  bulud  kimi  dolmuşdu.  Özünü  saxlaya 
bilməyib  hönkürdü.  Elə  hönkürdü  ki,  yaşlı-başlı  ada-
mın birdən-birə belə hala düşməsi ürəyində təpər olan 
istənilən şəxsi haldan-hala sala bilərdi. Əlövsət müəllim 
onu sakitləşdirmək üçün nəsə eləmək istədi, yadına yal-
nız orta məktəbdə uşaqlara dediyi sözlər düşdü: “Bıy, ə 
niyə ağlayırsan? Gör e, ə yekə oğlansan. Heç yekə oğ-
lanlar da ağlayar, gözünün yaşına bax bunun! Al dəsma-
lı burnunu sil, bala”. İndisə onun yadına düşən sözləri 
deməyin yeri deyildi. Qarşısındakı dərsə hazır gəlməyən 
aşırma şalvarlı məktəb uşağı yox, dünyanın altını-üstü-
nü heç də ondan kəm bilməyən, yetərincə böyümüş yekə 
kişiydi. Bəs onda kişilər niyə ağlayır görəsən? Bu gər-
gin məqamda gözətçiyə toxtaqlıq vermək əvəzinə için-
də  göyərən  sualın  cavabını  tapmaq  istəyirdi.  Dan  yeri 
sökülər-sökülməz insanın içini göyr-göyr göynədən bu 
göz  yaşlarını  dayandırmaq,  parçalanmış  ürəyin  bəndi-
ni, bərəsini bərkitmək onun tapacağı cavabdan asılı idi. 
Kişi qadın deyil ki, hissə qapılsın, gücünü gözünün yaşı-
na verib özünü lazımlı, canıyanan, yuxa ürək göstərsin. 

58
Bəzən  göz  yaşları  qadın  qəlbinin  göynərtisindən  yox, 
gələcək planlarına, min cür fəndinə, əməlinə bəraət qa-
zandırmaq, körpü salmaq ehtirasından da gələ bilər. Ala 
gözlərdən süzülə-süzülə alma yanaqların üstündə özünə 
cığır salıb sivri çənənin böyründə düyünlənən o billur 
yaşlar neçə dəmir ürəyi muma döndərib, neçə xəyanə-
ti malalayıb, hesabını bilən varmı? Amma bu ki kişidi. 
Vallah kişilər ayrı cürə ağlayır. Kişinin ağlamağı qadı-
nınkı kimi sirri-xuda deyil, sadədən də sadə, həm də çox 
incədi. Kişilərin hamısı eyni dərddən, amma hərəsi bir 
cürə ağlayır. Güclüsən, qabar atmış yoğun barmaqları-
nın arasında dünyanın sıxıb suyunu çıxararsan, amma bu 
güc heç kimə lazım deyil, onda ağla. Ağıllısan, dərrakə-
nin  işığı  hətta  sən  öləndən  sonra  da  qaranlıqları  dəlib 
keçəcək, amma bu ağıla dəyər verən yoxdu, onda ağla! 
Adamsan, cümlədə mübtəda yerinə işlənəndə “kim” su-
alına cavab verirsən, amma səni adam yerinə qoyan yox-
du, onda ağla! 
- Ağlama, qadan alım. Ə, sən Allah özünü ələ al! Gə-
lib görən olar e, başına dönüm.
- Heç kim də gəlməyəcək, sən də çıx get evinə-eşi-
yinə,  -gözətçi  başını  qollarının  arasından  qaldırmadan 
dilləndi.
- Nə danışır ə, bu! Necə gəlməyəcəklər? İş-güc tökü-
lüb qalıb, hələ axırıncı mərtəbənin fasadına suvaq vur-
malıyıq.
- Dedim axı heç kim gəlməyəcək. Bu gün dərsin boş 

59
keçəcək müəllim, uşaqlar dərsə girməyəcək.
- Ələ salmısan məni?
- Mən yox, həyat bizi ələ salıb. Quldurlar, ən axırıncı 
yolla gedənlər, yırtıcılar məzələnir bizlə. Anasının əm-
cəyini kəsənlər dolayıb bizi barmağına. Kal armud olub 
keçiblər xirtdəyimizə. 
- Bir səbir elə görüm. Niyə belə natayır danışırsan? 
Dünən  gecə  sağollaşıb  ayrılmadıqmı?  Deyə-gülə  evi-
mizə getmədikmi? Bir gecənin içində nə oldu ki?
- Müəllim, vallah sənə həsəd aparıram. Əşi, bu qədər 
hisin-pasın içində necə təmiz qala bilmisən? Sənin saf 
ürəyin hardan alır bu işığı, deyə bilərsənmi?
- Ə, sən Həzrət Abbas, məni dolama. De görüm nə 
olub? Bir azdan gün-günorta olasıdı, doğrudan da bu ca-
maat harda qaldı görəsən?
- Dedim axı heç kim gəlməyəcək. Atıblar bizə müəl-
lim, atıblar… Bizi işlətdilər, sonra dedilər ki, basın ba-
yıra, pulunuzu vermirik. Dedilər belə əlimizin içindən 
gəlir, belə əcəb edirik… Dedilər… vızqırdın burdan!
- Qadan alım, sən nə danışırsan, bunlar halal adam-
lardı, vallah düz deyirəm. Elə üç gün bundan qabaq ma-
aşımızı almadıqmı?
- Üç gün bundan qabaq maaş alan ancaq sən oldun, 
müəllim.  Fəhlələr  üç  aydı  qəpik-quruş  alırlar.  Uşaqlar 
atışıb sənin pulunu düzəldib verirdilər ki, sınmayasan, 
xətrin  xoş  olsun.  Onlar  hamısı  sənin  şagirdlərin  olub-
lar axı. Qıymırdılar. Sən hər dəfə əlinə mala alıb divara 

60
suvaq  vuranda  onların  ürəyinin  başı  soyulurdu. Təkcə 
sementi, qumu yox, ay zalım, onların xəyallarını, ümid-
lərini də suvamısan, xəbərin yoxdu.
- Vallah yalan danışırsan…
- Uşaqlar aksiya keçiriblər. Bu altı-üstünə çevrilmiş 
binanın  yiyəsinin  evinin  qabağına  gediblər,  yarısını 
xurd-xəşil ediblər, yarısını basıblar içəri.
- Ə, heylə şey olmaz!
- Ha…ha… Onu necə dedin… Sən Allah, necə dedin 
“ə, heylə şey olmaz”, ölürəm də sənin şirin dilindən ötrü. 
Xətrinə dəyməsin, sən ağzını açanda elə bilirəm rəhmət-
lik nənəm dirilib gəlib mənə nağıl danışır. Qəşəng, gözəl 
dünya haqqında nağıl. Axırda da göydən üç alma düşür, 
üçü də mənim…
- Ə, dayan e…
- Nədi, deyirsən birini sənə verim?
- Bunlar nətəhər oldu? Bəs bu binanı tikənlər halal 
adamlar idi…
- Bax, yenə məni əsəbiləşdirmə. Bax, yenə ağlaya-
ram, ömür-billah kiridə bilməzsən məni. Nə halal, a kişi! 
Halal adam da iyirmi mərtəbəli göydələn tikə bilərmi? 
Bunu tikən quldurlardı, işığını da quldurlar yandıracaq.
-  Vallah  inana  bilmirəm.  Dediklərin  doğrudursa… 
Mən elə bilirdim halaldı…. Elə bilirdim… Lənətə gəl-
miş sovetin vaxtında…
-  Dayan!  Bir  “stop”  elə.  Yenə  köhnə  əyyamlardan 
sitat gətirmə. “Sovetin vaxtında”, “sovetin vaxtında”… 

61
Sovet hökuməti səni müəllim kimi işlədirdi, fəhlə kimi 
yox! Mən özümü ağıllı göstərmirəm, amma adım kimi 
əminəm  ki,  müəllimini  qoruya  bilməyən  insanlar  elə 
namusunu da itirmiş kimidi. Namusunu girov qoyanla-
rın tikdirdiyi bina nə sənə, nə də mənə xoşbəxtlik vəd 
eləyir. Əslində mən bunu çoxdan sırğa eləyib taxmışam 
qulağımdan. Ayıb olmasın, istəyirəm sən də taxasan.
- İnana bilmirəm… Yox, daha doğrusu, inanmaq istə-
mirəm. Mən… Mən pis müəllim olmuşam…
- Yox, sən lap yaxşı müəllim olmusan. Biz pis şagird 
olmuşuq. Bizi bağışla. Bağışla ki, bizə öyrətdiyin, bizə 
arzuladığın dünyanı qura bilmədik… Biz bacarmadıq…
-  Qalxım… Axırıncı  mərtəbəyə  qalxım…  iyirminci 
mərtəbənin suvağı yarımçıq qalıb…
- Əşi, vallah qəribə adamsan. Billah, sənin kimi adam 
yer üzünə gəlməyib. Bayaqdan bir Quranlıq söz danışı-
ram. Atıblar e, bizə atıblar…
- Qalxım axırıncı mərtəbənin suvağını vurum. İşi ya-
rımçıq qoymaq kişilikdən deyil… 
Əlövsət müəllim iyirminci mərtəbəyə çatanda günəş 
oğrun-oğrun  gülümsəmirdi,  artıq  parlaq  şəfəqlərini 
göydələnin  mala  gözləyən  divarlarına  sancmışdı.  Bö-
yük eyvanda dayanıb ətrafa boylandı. Yuxudan ayılmış 
şəhər növbəti bəxtəvər gününü qarşılamaq üçün gözlə-
rini ovuşdurub əsnəyir, tənbəl-tənbəl gərnəşirdi. “Yəni 
doğrudanmı bu işıqlı pəncərədən yalnız quldurlar baxa-
caq?  Doğrudanmı,  bu  meşin  qapıları  yalnız  quldurlar 

62
açacaq? Hamı eyni vaxtda quldur ola bilərmi, görəsən? 
Bəs yaxşı, o qədər qulduru hardan tapacaqlar? Ə, heylə 
şey  olmaz! Vallah olmaz. İnanmaq istəmirəm… İnana 
bilmirəm…”
İyirminci mərtəbədən aşağıda balaca gözətçi köşkün-
dən  savayı  heç  nə  görsənmirdi.  Köşk  yöndəmsiz  olsa 
da, elə balaca, elə xudmani idi ki, lap göyərçin damına 
oxşayırdı. Havada mayallaq aşıb, dövrə vurub şütüyən 
göyərçinlər  göyün  yeddinci  qatında  olsalar  belə,  yenə 
öz xudmani, isti damlarına tərəf uçurlar. Nə qədər uzağa 
qanad çalsalar da elə bir gözləri damda qalır. 
Onun  göyərçinə  dönmüş  puç  olan  xəyalları  havada 
çox dövrə vura bilmədi, ya qocalıqdan, ya yorğunluq-
dan, bəlkə də ümidsizlikdən ürək dolusu qanad çalmağa 
həvəs göstərmədi. Özü də isti, doğma damın üstünə yox, 
onun qabağına qondu…
…Yuxudan  kal  durmuş  gözətçi  əvvəlkindən  betər 
ağlayırdı…  Üz-gözünü  cıra-cıra,  hıçqıra-hıçqıra,  bağı-
ra-bağıra ağlayırdı. Boğazının damarları çıxmışdı… Qı-
zarmış gözləri eləcə bərələ qalmışdı… Ürək, lənətə gəl-
miş ürəyin guppultusuna oğul istəyirdim sinəsi dözəy-
di…  Ağlayırdı,  qışqıra-qışqıra,  göynəyə-göynəyə… 
Kişilər ağlayanda yaman olarmış…
İyul, 2013

63
Canlarını  qarajda,  elə  avtomobilin  içindəcə  məhəb-
bətlə  məşğul  olarkən  tapşırmışdılar.  Çox  qəribə  ölüm 
idi. Bir-birlərinə sarmaşıq kimi sarılıb, qol-boyun olub 
ölmüşdülər.  Ölüm  mələyi  qızğın  ehtirasın  ən  yüksək 
nöqtəsində,  əzaların  gərilib,  gözlərin  qığılcım  saçdığı 
məqamında başlarının üstünü haqlamışdı. Elə bil şəkil 
çəkdirirdilər.  Yox,  yox,  daha  çox  məhəbbət  heykəlinə 
oxşayırdılar. Heç bir heykəltəraşın təfəkkürünün hüdud-
larına belə sığmayan, hətta düzəltməyə cəhd etsə belə, 
alınmayacaq  möhtəşəm,  canlı  və  soyuq  heykələ  dön-
müşdülər. 
Sanki məhəbbətsiz boz günlərinin yerini doldurmaq, 
sevgisiz keçən anlarının qisasını almaq üçün bir-birlə-
rinə möhkəmcə sarılmışdılar. Evli kişi, ərli arvad, görən 
olsa nə deyərdi? 
Kimsənin  ağlının  ucundan  belə  keçirmədiyi  soyuq 
məkanda,  qaranlıq  qarajın  divarları  arasında  pünhan 
sevgidən  məhəbbət  abidəsini  bütün  coşğusu,  bütün 
təntənəsiylə yalnız ölüm mələyi yarada bilərdi. Bu abi-
dənin qarşısına gül qoyan olacaqdımı? Heç qoymasın-
lar… Ölənin arvadı, o birisinin kişisi bu biabırçı heykələ 
bəraət qazandıra biləcəkdilərmi? Bu ölülərə yiyə duran 
tapılacaqdımı? 
Onlarınsa heç nə vecinə deyildi; bütün sevənlərə yan-
dıq  verirmişlər  kimi  sarmanmışdılar,  dünyaya  meydan 
oxuyurmuş  kimi  bir-birinə  sığınmışdılar.  Onları  ayır-
SEVGI MƏBƏDINDƏ QƏTL

64
maq, ayrı-ayrı qəbirlərə qoyub, ayrı-ayrı yerlərdə dəfn 
eləmək  bu  dünyada  heç  kimin  öhdəsindən  gəlmədiyi, 
ümumiyyətlə rastlaşmadığı iş olacaqdı.
Mən hadisə yerinə çatanda yalnız bu haqda düşünür-
düm. İnsanların nə fikirləşməsi, şəhərdə hansı şayiələrin 
dolaşması,  xəbər  saytlarının  ağızlarına  gələni  yazma-
sı,  müxtəlif  fərziyyələr,  yozumlar  heç  eynimə  deyildi. 
Məni yalnız bir məsələ düşündürürdü: onları bir-birin-
dən ayırmaq mümkün olacaqdımı? 
Fikrimdə  yanılmamışdım,  elə  qarajın  ətrafına  top-
laşmış  adamlar  da  bu  haqda  danışırdılar.  Məni  görən 
kimi söhbətin yönünü dəyişmək istəsələr də, artıq gec 
idi, həm də buna ehtiyac da yox idi. Olan olmuşdu, necə 
deyərlər, görünən dağa bələdçi lazım deyildi.
Ağzımı açan kimi hansı sualı verəcəyimi göydə qa-
pan adamlardan biri dərhal danışmağa başladı:
- Pişiklər qarajın qapısının ağzına yığışmışdılar. De-
yim sənə, bizim məhəllədə heç vaxt bu qədər pişik ol-
mayıb.  Elə  hey  miyoldaşır,  cırmaqlaşır,  anası  süddən 
kəsilən  bəbəklər  kimi  civildəyib  qışqırışırdılar.  Gəlib 
onları qovlayanda gördüm qapı açıqdı. İçəri keçmədim, 
heç əlimi də vurmadım. Tez rəhmətliyin telefonuna zəng 
elədim. Gördüm səs içəridən gəlir, dalağım sancdı. Po-
lisə xəbər verdim, gəlib qapını açdılar.
- Bəs sonra…
- Sonra deyəndə ki, sonrası da belə… Lüt-bülbül sa-
rılıblar  bir-birlərinə  ölüblər…  Ekspertlər  gəlmişdilər, 

65
deyirlər ki, üç gün olar…
- Vəssalam? Bir-birinə sarılıb ölüblər?..
-  Dəm  qazı,  qardaşım,  dəm  qazı  –  adamlardan  biri 
dilləndi – dəm qazından boğulublar. Qarajda köhnə bir 
qaz sobası var idi. Yandırıblar qızışsınlar… o da belə…
Mən  onların  son  nəfəslərini  necə  təhvil-təslim  et-
diklərini, həyatın başa çatdığı ən axırıncı məqamda nə 
barədə düşündüklərini beynimdə çək-çevir etmək istə-
yirdim.  Çox  güman  ki,  ölüm  anidən  gəlib.  Gözlərinin 
xumarlanmasını,  beyinlərinin  dumanlanmasını  coşğun 
ehtirasın  həzin  təamı  zənn  ediblər.  Ölüm  onları  iş  ba-
şında, kimsəylə bölüşmədikləri duyğularının qanadlanıb 
pərvazlandığı  məqamında  namərdcəsinə  yaxalayıbmış. 
Çox urvatsız, çox məzmunsuz ölüm olub… Nə evli ki-
şiyə, nə ərli qadına yaraşan, dilə-dişə düşsə adamı hör-
mətsiz edən bir ölüm. Bəlkə də belə yaxşıdı. Sevdiyinin 
qolları arasında, əbədi məhəbbətin ən ləziz məqamında 
ölümdən xəbərsiz qəflətən öləsən. Bəlkə xoşbəxtlik belə 
olur…
-  Siz  onun  dostusunuz?  İcazə  verin  özümü  təqdim 
edim,  kapitan  Həsənov.  –  Polis  zabiti  harasa  tələsən 
adamlar kimi tez-tez danışırdı – bilirsiniz, işi mən apa-
rıram.  Sizə  sualım  yoxdu,  ancaq  məsləhətləşmək  istə-
yirəm.
- Buyurun.
-  Bilirsiniz,  mənim  praktikamda  belə  hal  birinci 
dəfədi. Belə götürəndə hər şey göz qabağındadı, amma 

66
məsələnin o biri tərəfi də var. Bu ölülərə kim yiyə dura-
caq?
Müstəntiq  sürətlə  verdiyi  sualın  qarşısında  duruxa-
cağımı gözləyirmiş kimi dayandı. Dostumun şəxsiyyət 
vərəqəsini, bir də qarajın açarını mənə uzatdı.
-  Bunları  da  götürün.  Cəsədləri  isə…  cəsədləri  isə 
hələlik morqa aparırıq. Proseduru bilirsiniz də. Amma 
sonra ölülərə yiyə duran olmalıdır axı.
- Bəs ailələrinin xəbəri varmı?
- Qadının ailəsinə şəxsən özüm xəbər vermişəm. Heç 
ərini tapa bilmədim, dəqiq bilmirəm, deyəsən Rusiyada-
dı. Deyirlər ildə bir-iki dəfə arvadına baş çəkir ya yox. 
Mən qardaşlarına dedim.
- Qardaşlarına?! Nə dediniz?
- Yox, təfsilatıyla danışmadım. Eləcə bacınız ölüb de-
dim. Mən də sizin kimi düşünürdüm, amma onlar çox 
soyuq qarşıladılar. Rayonda yaşayırlar, yəqin sabaha-bi-
ri günə gəlib morqdan apararlar. Yaxın dost olmusunuz, 
bəlkə kişinin ailəsinə də siz deyəsiniz?
Mən  müstəntiqi  başa  düşürdüm.  Dağdan  ağır  yükü 
mənim çiynimə qoymasına görə onu heç qınamırdım da. 
Biz doğrudan da dost idik. İllərdən keçən sadiq, möh-
kəm dostluğumuz var idi. Belə ölümü adam heç düşmə-
ninə  arzulamasa  da,  mən  yenə  ona  haqq  qazandırmaq 
üçün  nələrsə  düşünə  bilərdim  və  düşünürdüm  də.  O, 
indi mənim gözlərimdə təkcə dost yox, əbədi məhəbbət 
abidəsinin ayrılmaz, bitkin bir komponenti kimi daha da 

67
ucalmışdı, daha da dostlaşmışdı.
Biz illərin dostu idik, yaman-yava, ac-yalavac gün-
lərimizi yorub yola vermişdik. Necə deyərlər, ağzımız 
çörəyə çatıb adam kimi yaşamağa başlayanda da dost-
luğumuzu  yaman  günlərimizin  yadigarı  kimi  qoruyub 
saxlamışdıq.  O,  məndən  fərqliydi,  çox  fərqli;  sakit, 
səbrli, astagəl, bir az da üzüyola. Çoxları onun mənim 
kimi  əsib-coşan,  inadcıl  və  qırmızı  adamla  necə  mü-
nasibət  qurduğunu  sadəcə  olaraq  başa  düşə  bilmirdi. 
Qəribəydi, bu qədər fərqliliyin içində adını bilmədiym 
elə bir ümumi cəhətimiz var idi ki, bizi bir-birimizdən 
ayrılmağa qoymur, maqnit kimi tutub saxlayırdı. Nə qə-
dər tündməcaz adam olsam da, bir dəfə də olsa onunla 
höcətləşməmişdim,  rəhmətlik,  nə  deyirdimsə  razılaşar, 
sakit baxışlarını üzümdə gəzdirib gülümsəyərdi. Hərdən 
mənə elə gəlirdi ki, onun yalnız öz içində, ürəyinin ən 
dərin qatlarında gizlətdiyi nələrsə var. Belə sakit, təm-
kinli  görünməklə  içində  qaynayan  vulkanı  toxtatmaq, 
ört-basdır  eləmək  istəyir.  Heç  zaman  bu  şübhələrimə 
haqq  qazandıra  bilmirdim,  amma  indi  tanıdığım  sakit 
adamın  ehtirasdan  yoğrulan  silueti  qarşısında  hər  şey 
mənə ayan olurdu.
- Hə, nə deyirsiniz? – müstəntiq tələsik səsiylə ba-
yaqkı sualını yenidən təkrar elədi – onun ailəsinə bunu 
deyə  bilərsinizmi?  Çətin  işdi,  başa  düşürəm,  amma  o 
biri tərəfdən siz də məni başa düşməyə çalışın.
-  Bilirəm,  bilirəm  bunu  mən  etməsəm  heç  kim  et-

68
məyəcək…
- Arvadı  necə  qadındı?  Bağışlayın,  bir  az  mübhəm 
sual oldu. Yəni bilmək istəyirəm xəbəri necə qarşılaya 
bilər? Qadınları bilirsiniz də…
- Doğmaca əmisi qızıdı. Mehriban ailəsi vardı… nə 
bilim, çalışaram malalayım.
- Hə, çalışın… bəd xəbəri demək, xüsusən də beləsi-
ni… Allah köməyiniz olsun.
Müstəntiq tələsik danışdığı kimi sürətlə də yanımdan 
uzaqlaşıb,  qaraja  yaxınlaşan  qara  rəngli  maşına  tərəf 
getdi. Bu, ölü maşını idi. Onları bir-birindən ayırıb apar-
mağa gəlmişdilər. Qəribə ayrılıq olacaqdı. Bir-birinə sı-
ğınasan, az qala bütöv vücuda çevriləsən və ayrılıqdan 
xəbərsiz ayrılasan. Bəlkə də mənim əziz, sakit dostum 
bütün ömrü boyu bu ayrılığa doğru addımlayıbmış, bu 
məqama çatmaq üçün kim bilir nələrdən keçibmiş. İlk 
dəfə ayrılıq sözünü onun dilindən toyu olan gün eşitmiş-
dim. Camaatın çalıb-oynayan, deyib-gülən vaxtında sa-
kitcə qulağıma pıçıldamışdı “artıq ayrılıq”. “Nə ayrılıq” 
demişdim, “yoxsa evli kişilərlə dostluq eləmək olmaz”.
“Yox bu gündən ayrılırıq, bizə doğma olan, yalnız bi-
zim olan hər şeydən ayrılırıq. Niyə hər şeyin ömrü belə 
qısa oldu?”
Onun sözlərini ciddiyə almamışdım, nə gizlədim, to-
yunda  möhkəm  vurmuşdum;  onsuz  da  qırmızı  sifətim 
lap qıpqırmızı pomidora dönmüşdü, heç nə eynimə de-
yildi, o qədər oynamışdım ki, dabanlarım da göynəyirdi. 

69
Belə vaxtda onun ayrılıqdan danışması heç vecimə də 
olmadı,  hırıldayıb  əlimi  çiyninə  vurdum,  boş  verdim. 
İndi  başa  düşürəm  ki,  onun  toyu  olan  gün  biz  doğru-
dan da ayrılmağa, özgələşməyə başlamışdıq. Əslində bu 
özgələşmə onun dilinə “evlənəcəm” kəlməsini gətirdiyi 
gündən başlamışdı. Qulaqlarıma inanmamışdım. Həmin 
an sevindimmi, təəccübləndimmi? Bəlkə sevinə-sevinə 
təəccübləndim, nə bilim.
“Doğrudan  evlənirsən?  Nə  yaxşı”  -soruşdum.  “Ay 
xətəkar,  belə  yerdə  deyiblər,  suyun  lal  axanı,  adamın 
yerə baxanı. Qız kimdi, mən tanıyırammı? Harda tanış 
olmusunuz?” -sualı sual üstə yağdırırdım. O isə bütün 
bunlara əhəmiyyət vermirmiş kimi əvvəlki təmkinli ha-
lındaydı, amma mənə elə cavab verdi ki, verməsəydi on-
dan yaxşı olardı. Dedi, “tanımıram qızı, heç tanımaq da 
istəmirəm, sadəcə evlənirəm”. 
“Sadəcə? Evlənmək sadəcə işdi. Üzünü görmədiyin 
adamla necə evlənirsən?” -əvvəl elə zənn elədim ki, mə-
nimlə məzələnir, ələ salmağın təzə üsulunu tapıb. Amma 
yox, onun nadir hallarda etdiyi zarafatlarda üzünün ifa-
dəsi heç vaxt belə olmazdı.
“Anam məsləhət görüb, mən də razılaşmışam” -yenə 
də  əhvalını  pozmadan  sakit  tonda  dilləndi.  “Arvad 
xəstələnib  yatağa  düşüb.  Xəbər  göndərib  ki,  gözünün 
ağı-qarası bircə balasının toyunu görməyib ölsə, tapşı-
racaq ki, məni üstünə buraxmasınlar. Hörmətsiz olmaq 
istəmirəm, başa düş məni, anamın xatirinə evlənəcəm”. 

70
O  bunları  deyir  və  danışdıqca  düz  gözlərimin  içinə 
baxırdı. Elə baxırdı ki, sanki onu ələ salıb-salmayaca-
ğımdan  ehtiyat  edirdi.  Özünün,  daha  doğrusu  özünün 
inanmağa məhkum olduğu həqiqətinə, bəlkə də yalanına 
məni şərik etmək üçün çox danışdı, ana müqəddəsliyi, 
ana sözünün hikməti barədə nələrsə üyüdüb-tökdü. 
Yavaş-yavaş  onu  başa  düşdüyümü  bildirmək  üçün 
nəsə bir işıqlı söz tapıb deməyə çalışırdım. Amma ani 
də  olsa  özümü  onun  yerində  təsəvvür  etmək  istədim, 
lakin məni də qəfil evlilik həlqəsinə salan, əlimi-ayağı-
mı bağlayan qüvvə yox idi. Mən anamı tez itirmişdim. 
Onu  torpağa  tapşıranda  altıncı  sinfə  təzəcə  gedirdim. 
Görəsən anam sağ olsaydı, o da belə edərdimi? Qul kimi 
taleyinin  gərdişinə  boyun  əyən  əziz  dostumun  qəmli 
çöhrəsinə baxa-baxa içimdən çox naqolay bir fikir boy 
göstərməyə başladı: yaxşı ki, mənim anam yoxdu. Eh… 
lənət şeytana.
“Allah xoşbəxt eləsin!” -bunu mən demədim, dodaq-
larım dedi. İnandırım sizi, həmin an elə bil beynimdən 
küt ağrı tutdu. Bu sözlərdən heç ürəyimin də xəbəri ol-
madı.  Ancaq  dodaqlarım  üyüdüb-tökürdü:  “Oğullu-u-
şaqlı olasan, ay qardaş! Gözün aydın, ay qardaş! Sənin 
toyunda  ananla  qol-boyun  olub  “Tərəkəmə”  oynaya-
cam! Özü də ağır “Tərəkəmə”. Sənin toyunda…”
Axır ki, özümdə güc tapıb, dodaqlarımın həyasızlı-
ğının qabağını kəsmək üçün əllərimi ağzıma tutub sıx-
dım. Bu, əsil riyakarlıq idi. Beynim çək-sevir eləməmiş, 

71
ürəyim dilə gəlməmiş bu şoqərib dodaqlarım iki daşın 
arasında  o  qədər  sözü  hardan  tapıb  çıxardı?  Bəlkə  də 
instinkt imiş… Bəlkə də dədə-babalarımdan kimlərinsə 
riyakarlığı dodaqlarımın yaddaşında ilişib qalıbmış…
Sözlərim  onu  çox  təsirləndirmişdi.  Yəqin  belə  an-
layış göstərəcəyimi, tez təslim olacağımı gözləmirmiş. 
Handan-hana özümə gəlib, ürəyimin səsinə qulaq verə 
bildim,  dodaqlarım  sanki  bayaqkı  sözləri  deməyibmiş 
kimi  pıçıldadı:  “Barı  qızı  tanıyırsanmı?  Görmüsənmi? 
Nə vaxtsa kəlmə kəsmisənmi?”
“Çəpər  qonşumuzdu.  Uşaqlığı  gözümün  qabağında 
keçib. Həm də əmim qızıdı axı… Anam deyir halal süd 
əmmiş uşaqdı, ev qızıdı. Bax, atalarımız da yaxşı deyib 
“elini hürküt, axsağından yapış”. Nəysə anamın sözün-
dən çıxa bilməyəcəm”.
“Toy nə vaxtdı?” -qeyri-ixtiyarı soruşdum. Həm də 
hiss edirdim ki, artıq çək-çevir etməyin, zəhlə tökməyin 
yeri deyildi. Necə deyərlər, “püşk atılmışdır”. 
“Anam nə vaxt desə. Məndən olsa lap tez, təki onun 
ürəyi  yerinə  gəlsin.  Bilirsən,  anamın  başından  bir  tük 
əskik olsa mən yaşaya bilmərəm. Ömrü boyu günahkar 
kimi yaşamaq mənlik deyil. Nə qədər tez olsa yaxşıdı. 
Dost-tanışdan ancaq səni dəvət edəcəm. İstəmirəm qələ-
bəlik olsun” -dedi. 
Onun  toyu  da  öz  xasiyyətinə  oxşayırdı,  çox  sakit 
keçdi. Köhnə dost-tanışdan həmin günün şahidi olmaq 
mənim qismətimə düşdü, doğrudan da sevinirdim. Do-

72
daqlarımın söz verdiyi kimi, anasıyla ağır “Tərəkəmə-
ni” dönə-dönə sındırdıq. Deyim sizə ki, zalım qızı heç 
xəstəyə də oxşamırdı, onun deyib-gülən çöhrəsində yal-
nız sevinc dolu rahatlıqdan, qəh-qəhədən və təntənədən 
başqa heç nə sezilmirdi. Toyun şıdırğı yerində boynumu 
qucaqlayıb “Allah səni də xoşbəxt eləsin, bala” -dedi, 
sonra “qızlara yaxşı bax, hansı ürəyinə yatırsa xalana de, 
canımız suluykən sənin də əl-ayağını kəndirləyək” -söy-
lədi.  İçkinin  təsirindən  buxarlanmış  beynimdə  ananın 
sözləri çox bənd ola bilmədi. Eləcə sifətimə yalançı tə-
bəssüm verdim, riyakar dodaqlarım himə bəndmiş kimi 
aralanıb dişlərimi göstərdi. 
Amma sonra… Elə toyun səhəri günü özümə gəlib 
olub-keçənləri götür-qoy edəndə nədənsə ananın “kən-
dirləmək” sözü beynimi döyəcləməyə başladı. Bəli, bu, 
doğrudan da toy yox, kəndirləmə məzhəkəsi idi. Mənim 
sadədən  sadə,  uşaqdan  uşaq  dostumun  ayaqlarına  vu-
rulmuş kəndir getdikcə onun bütün vücudunu, ürəyini, 
düşüncələrini sıxan buxova çevriləcəkdi. O kəndir dar-
tındıqca  onun  zərifdən  zərif  hisslərini  tarıma  çəkəcək, 
içində özünün də dərk edə bilmədiyi boşluğa, daha doğ-
rusu  qaraja  tərəf  itələyəcəkdi.  Boşluq  içində  çırpınan 
ürəyinin nisgilindən niyə bu vaxta kimi xəbərsiz olduğu-
ma görə özümü qınamağımın da yeri yox idi. Artıq hər 
şey keçmiş zamanda qalmışdı. Vaxtında duyuq düşə bil-
məmişdim. Deməli, onun üçün qaraj maşınını saxladığı, 
dəmir-dümürünü  yığdığı,  qışın  sazaqlı  vaxtlarında  xaş 

73
bişirdiyi yer deyilmiş. Qaraj onun üçün boşluqdan qaçıb 
özünü tapdığı, ömür boyu arzuladığı sevgiyə sığındığı, 
məhəbbətini gizlətdiyi məbəd imiş. Əsil sevgi məbədi. 
Bəlkə də çoxları üçün indi yalnız xəyanət yuvasını an-
dıran bu məkanda o, yaşamaq istədiyi, arzuladığı, can 
atdığı həyatı yaşayırmış. İndi onun meyitinin qarajdan, 
daha doğrusu, pünhan sevgisinin məbədindən tapılma-
sında da nəsə bir qanunauyğunluq, sadə məntiqin izah 
edə bilməyəcəyi əlaqə var idi. 
Bilmirəm, onun meyitinin iki addımlığında belə dü-
şüncələrə  dalmağın  nə  mənası  vardı.  İndi  əsas  məsələ 
keçmişin təftişini aparmaq yox, bu dəhşətli xəbəri onun 
yolunu gözləyən uşaqlarının anasına və nəhayət ayaqla-
rına kəndir vurmuş öz anasına çatdırmaq idi. Onsuz da 
başa düşməyəcəkdilər… “Necə yəni qarajda ölüb? Bəs 
nə cür ölüb?” Aman Allah, ölüm necə dəhşətli, necə mə-
nasız olarmış. Heyf deyil uzun bir ömür yaşayasan, qo-
calıb əldən düşəsən, zarıldayıb, ufuldayıb oğul-uşağının 
zəhləsini tökəsən, axırı bir gün də isti yatağına uzanıb 
gözlərini yumasan. Belə ölüm bir tərəfdən də yaxşıdı; bi-
rincisi, qanunauyğun görsənir, yəni dördəlli yapışmaqla 
deyil, onsuz da axır ucu ölümlüdü bu dünyanın, ikincisi, 
sənin qocalıb yöndəmsiz hala düşmüş vücudunu o dün-
yaya yola salmaqla insanların çiynindən yük götürülmüş 
olur. Adətən belə qara xəbərləri insanlar bir-birinə muş-
tuluq kimi xəbər verirlər. Həm də belə ölülərin ehsanı da 
dadlı olur, halvası da adama şirin gəlir, hamı nuşi-canla 

74
yeyir. Çoxları sənin nəşinin arxasınca baxaraq qibtə də 
edə bilər, məsələn öz ürəklərində deyərlər ki, rəhmətli-
yin sağ əli bizim başımıza, keşkə biz də belə ölə biləy-
dik. Biri də var nakam ölüm… Lap mənim dostumun 
qarajdakı kimi… 
Müstəntiqin mənə yaxınlaşdığını görüb çətinliklə də 
olsa  daxili  təlatümlərimdən  ayrıla  bildim. Yəqin  yenə 
deyəcək ki, nə oldu, xəbər verə bildinmi? Amma o mənə 
heç ağlımdan keçirmədiyim və məni yenidən təlatümlər 
burulğanına salacaq sözlər dedi:
- Problem yaranıb – əlini hürkə-hürkə qarajın yanın-
da dayanmış ölü maşınına tərəf uzadaraq – onları bir-bi-
rindən ayıra bilmirlər – söylədi.
- Bəs nə olacaq?
-  Elə  bilirsiniz  mən  bilirəm.  Ekspertlər  deyirlər  ki, 
onları yalnız morqa aparıb cərrahi yolla ayırmaq lazım 
gələcək. Amma yenə də tam şəkildə ayırmaq mümkün 
olmayacaq, başa düşürsünüz də?..
- Hə, əlbəttə – mən dodağımın altında pıçıldadım. 
Müstəntiq nə fikirləşdisə əlini cibinə salıb bir üzük 
çıxartdı:
- Tanış gəlir?
-  Onun  nişan  üzüyüdü.  “Moskva”  univermağından 
almışdıq, yadımdadı. Cibindən tapdınız?
- Yox, barmağından çıxardıq – deyib onu mənə sarı 
uzatdı. 
- Qəribədi, o, heç vaxt nişan üzüyünü barmağına vur-

75
mazdı. Yalnız bircə dəfə toyunda taxmışdı, vəssalam.
- Nə bilirsiniz, bəlkə heç vaxt bəxt üzüyünü barmağı-
na taxmağa ehtiyac duymayıbmış? Bəlkə özü belə istə-
yibmiş?.. 
Sözün  açığı  müstəntiqin  məsələyə  belə  yanaşması 
mənə bir az qəribə gəldi. İndi o da soyuq başlı, norma-
tivlərlə hərəkət edən əməliyyat işçisi kimi yox, elə mə-
nim kimi düşünürdü. Bəlkə də dilə gəlib danışsaydı bu 
anlaşılmaz  ölümə  haqq  qazandırmaq  üçün  məndən  də 
yaxşı arqumentlər tapa bilərdi. Amma o, çox danışmadı, 
sadəcə ikicə kəlmə deyib uzaqlaşdı.
- Onlar meyitdən çox sevgi heykəlinə oxşayırlar.
- Siz də elə düşünürsünüz?
- Əlbəttə, elə bilirsiniz mənim ürəyim yoxdu…
Avqust, 2013

76
Giriş qapısının sağ tərəfindəki xırda arakəsmədə otur-
muş qoca kişi onun uzatdığı kağıza candərdi göz gəzdi-
rib “ikinci mərtəbəyə qalxıb sola dönərsən” söylədi. O, 
qocanın  vızıltıya  oxşayan  səsindəki  etinasızlığı  göydə 
tutdu. Onsuz da aşağısı qadın geyimləri mağazası olan 
ikimərtəbəli  binanın  ikinci  mərtəbəsinə  qalxmaq,  sağa 
yol olmadığından təbii ki, sola dönmək lazım gələcəkdi.
İkinci mərtəbənin sol tərəfə dönən səmtində cəftəsi 
sürtülüb  qaralmış,  rəngi  solub  tökülmüş  cəmi  bircəcə 
qapı vardı. Bərk həyəcanlanmışdı… Sanki, bütün ömrü 
boyu elə bu qapıya tərəf yol gəlmişdi, ağlı kəsəndən bu 
qapıdan içəri keçmək istəmişdi. Səhərlər qan-tər içində 
ayıldığı  yuxularının  yarımçıq  yerində  həmişə  bu  qapı 
görünmüşdü. 
İçəri adladı. Kiminləsə telefonla danışan iri eynəkli 
qarı söhbətinə ara verib bir xeyli onu süzərək “deyilən 
qız sənsən” -soruşdu. Onun təsdiqini gözləmədən “bəs 
niyə  tez  gəlmisən,  gözləməli  olacaqsan”  dedi,  sonra 
yenə də dəstəyi qulağına tutub nəsə mızıldandı. Onun 
elə ilk baxışdaca diqqətini çəkən qarının gözündəki ey-
nək oldu. Çox qəribəydi, elə bil iki qalın lupanı burnu-
nun üstünə qoyub boynunun arxasından iplə sarımışdı-
lar.  Baxışlarını  yerə  dikib  qulaqcıqla  musiqi  dinləyən 
adamlar  kimi  ahənglə  başını  tərpədir,  arabir  “hm…
hm…a…a…” eləyirdi. 
Qız  belə  soyuq  qarşılanacağını,  hələ  üstəlik  bir-bi-