Baytarliq
Yüklə 2,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Quşların yaş qrupu Müayinə edilib Askaridilərə görə Heterakisə görə Sinqamusa görə Kapillyariyaya görə Rayetinaya görə orta
hüdud
orta
hüdud orta hüdud orta
hüdud
orta hüdud
Astara rayonu üzrə 2 - 4 aylıq
43
10,3
1-73 0,1
2-67 4,8
1-17 8,3
4-33
3,8 2,8
6-8 aylıq
35 10,1
3-62
8,8
4-56 4,3
1-21 7,7
1-23
3,9 1-6
8-aydan yuxarı
35
9,8
5-39 8,9
1-75
3,7
2-16
6,1
1-12
2,9
1-3
Lənkəran rayonu üzrə 2 - 4 aylıq
40
14,4
5-87 11,5
4-51 4,6
2-28 8,7
6-29
4,5 4-13
6-8 aylıq
50 88,2
1-46
7,9
2-75 4,4
3-14 6,1
3-21
4,1 2-9
8-aydan yuxarı
40
10,2
4-69 9
6-91
3,8 1-9
4,9
1-18
3,4
2-5
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
42
İlin fəsillərindən asılı olaraq quşların helmintlərlə yoluxma dərəcəsi Cədvəl 3
Cədvəldən göründüyü kimi ilin müxtəlif fəsillərində invaziyalar arasında bu və ya digər dərəcədə fərqlər var. Quşların hel- mintlərlə daha intensiv yoluxması ilin isti fəslində əsasən də yayda baş verir. Apardığımız ümumi müayinələrə əsasən fərdi quşçuluq təsərrüfatlarında invaziyalar çox geniş yayılmaqdadır. Bunu da onunla izah etmək olar ki, təsərrüfatlarda vaxtlı- vaxtında baytarlıq sanitariya tədbirlərinin yerinə yetirilməməsi, anthelmint dərman- ların vaxtında tətbiq edilməməsindən baş verir.
Байрамов С.Ю. ГЛАВНЕЙШИЕ ГЕЛЬМИНТОЗЫ В ЧАСТНЫХ ПТИЦЕВОДЧЕСКИХ ХОЗЯЙ- СТВАХ ЛЕНКОРАНСКОГО И АСТАРИНСКОГО РАЙОНОВ
Основаясь на результатах проведенных исследований, можно сделать вывод, что в частных птицеводческих хозяйствах широко распространены аскаридиоз, гетеракидиоз, сингамoз, капилляриоз, райетиноз. В настоящее время применение антгельмитных пре- паратов разного спектра действия, которые доставляются в республику не оказывают нужного эффекта против тех или иных гельминтозов. И поэтому в частных птицеводче- ских хозяйствах своевременно должна быть изучена эпизоотическая ситуация гельмин- тозных заболеваний и разработаны новые методы лечения. S U M M A R Y
Bayramov S.Y. PRİNCİPAL HELMİNTHOSİS AT PRİVATE POULTRY FARMS OF LENKORAN AND ASTARA AREAS
Based on results of the research it can be concluded that in private poultry farms are widespread askaridiosis, singamosis, capillariosis, rayetinosis. At present the use of an- Fəsillər Quşların sayı Yoluxublar askaridioz heterakidoz sinqamoz Kapillyarioz rayetinuz yolu-
xub
%-lə yolu-
xub %-lə
yolu- xub
%-lə
yolu- xub %-lə
yolu-
xub
%-lə Astara rayonu üzrə yaz
500
153
30,6
145
29 102
20,4 101
20,2
84 16,8
yay
650 318
48,9
263
40,4 148
22,7 199
30,6
167 25,6
payız
400 136
34
134 33,5
71 17,7
91 22,7
76
18 qış
350
104
29,7
67 19,1 31 8,8
53 151
37
10,5 Lənkəran rayonu üzrə yaz
300
78
26
56 18,6 59 106 82 27,3
49
16,3 yay
480
216
43,9
163
34,3 108
22,5 154
32,0
112 23,3
payız
350 124
35,4
81 23,1 59 16,8
76 21,7
61
17,4 qış
400
74
18,5
68 17,0 54 13,5 60 15,0
54
13,5 Elmi-praktik jurnal
43
thelmint drugs different spectrum of action, which are delivered to the republic does not have desired effect against certain helminth infection. And so in private poultry farms in a timely manner should be explored epizootic situation of helminth diseases and develop new treatments. ƏDƏBİYYAT 1. Рыжков К.М., Черткова А.Н., Определитель гельминтов куриных птиц, М., Наука, 1968, стр.185-188. 2. Vahidova S.M., Şirinov N.M., Səmədov H.A., Azərbaycanda ev quşlarının əsas helmintozları, “Elm”, Bakı, 1982, s. 16-22. 3. Musayev M.Ə., Hacıyev A.T., Yolçuyev Y.Y., Vahidov S.M., Mustafayev Z.Ə. Azərbaycanda ev quşlarının parazitləri və onlaraq qarşı mübarizənin elmi əsasları. Bakı, Elm” 1991, s. 103-106.
qarşı mübarizə tədbirlərinə dair təlimatlar toplusu. Bakı 2002, s. 61-652. 5. Bayramov S.Y. Müxtəlif mülkiyyət təsərrüfatlarında toyuqların askaridiozunun yayılması.“Azərbaycan Aqrar Elmi”, Bakı, 1998, № 1-2, s.77. 6. Hacıyev Y.H., Məmmədov R.S. Ev toyuqlarının assosiativ invaziyalarına qarşı fenasal və albendazol preparatlarının müalicə səmərəsi, Bakı 2007, Azərbaycan Aqrar Elm jurnalı № 8- 9, səh 70 _________________________
UOT 636:619:616.995.132 NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASINDA GÖVŞƏYƏN HEYVANLARIN TİZANİEZİOZ VƏ AVİTELLİNOZUN EPİZOOTOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ (AVİTELLİNACENTRİPUNETATA VE THYSANİEZİA GİARDİ )
Naxçıvan Elmi Tədqidat Baytarlıq Mərkəzi ACAR SÖZLƏR: helmintozlar, avitellinoz,tizaniezioz, həşərat,ekstensivlik KEYWORDS: helminthosis, thysaniezioz, avitellinoz, insecta, extensi
Tizaniezioz, Avitellinoz Avitellinidae ailəsinə mənsub olan Thysaneizia giardi, Avitellina centripunctata tərəfindən törədi- lir. Xəstəliyə Zaqafqaziyada, Qazaxıstanda, Orta Asiyada, Türkiyədə, Aşağı Volqabo- yunda və Ukraynanın cənubunda daha çox təsadüf edilir. Naxçıvan Muxtar Respub- likası ərazi baxımından tipik daglıq ölkə olmaqla, dagətəyi otlaqlar heyvanlar üçün mühüm qida bazasıdır. Bu cəhətdən əra- zinin spesifikliyi xarakterik helmintofau- nanın formalaşmasına şərait yaradır. Helmintlər Avitellinidae ailəsinə mənsub boz süd rəngli iri sestodlardan olub boyu 3- 4 m, eni 9 mm-ə qədərdir. Strobili silahsız başcıqdan, boyuncuqdan və gödək buğum- lardan ibarətdir. Cinsiyyət aparatı təkdir, cinsiyyət dəlikləri isə nizamsız olaraq hər iki tərəfə açılır. Balalıq qıvrım borunu xatırladır.
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
44
Qoyun və keçilərin incə bağırsaqlarında yaşayan sestodlar arasında özünə yer alan Thysanosomidae ailəsinə mənsub olan Avi- tellina centripunctata və Thysaniezia ovilla Türkiyənin Kırıqkala universitetində K.Yıl- dız tərəfindən elektron mikroskop vastəsilə incələnərək helmintin struktur quruluşu strobilası və skoleksi öyrənilmişdir. Bu parazitlərin inkişafı aralıq sahibləri olan Psocidae ailəsinə aid insektlerin iştirakı ilə keçir (1,3). Ölkəmizin az qala hər bölgə- sində qoyunlarda görünə bilən bu parazitlər sayca çox olduqları və bağırsaqlarda yaşa- yan digər parazitlərlə birlikdə, cavan hey- vanlarda inkişafdan qalma, çəki itirmə və digər itkilərə səbəb olur (1) Tizanezioz,Avitellinoz definitiv və aralıq sahibi olan ot yeyən həşəratın iştirakı ilə inkişaf edir (Ismayılov 2001, 2003, 2009, 2010). Parazitlər qaramal və davarın nazik bağırsağında yerləşir. Tizanezioz zamanı heyvanlarda düşkünlük, selikli qişalarda qansızlaşma olur. Xəstəliyin şiddəti ot ye- yən həşəratların artması və çoxalması ilə əlaqəli inkişaf edir. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı heyvanları anoplosefalyatlarla bütün il boyu yoluxurlar (İsmayılov, 2010), belə ki ilin hər fəslində kəsilmiş heyvanların bağırsağında imaginal və preimaginal sestodlar qeyd olunur. Bu isə o deməkdir ki, monieziyaların aralıq sa- hibləri, oribatid gənələri də örüşlərdə daimi vardır və onlar da ilin bütün aylarında (kəskin şaxta və isti günlər istisna olmaqla) aktiv olurlar. Gövşəyən ev heyvanlarında Avitel- linidae ailəsinə daxil olan helmintlərin ya- yılmasını aşkar etmək üçün K.İ.Skryabinin (Скрябин, 1928,7) tam helmintoloji yarma üsulu ilə 25 baş qoyun, 12 baş qaramal, 8 baş camışın, mədə-bağırsaq,qursaq, və iş- gənbələrini tədqiq etdik, koproloji müayinə üsulu ilə (doymuş məhlulda ardıcıl yuma, çökdürmə üsulları ilə) 1650 baş qoyun, 850 baş qaramal, 150 baş camışın kal nümu- nələri müayinədən keçirildi. Tizaneziya və avitellinanı M.benedenidən morfoloji cəhət- dən ayırmaq üçün mikrobioloji iynə ilə ses- todun bədənini xırda hissələrə ayıraraq mo- nieziozda olan suda suspensiya əmələ gətirməsi, tizaniziozda müşahidə olunma- dıgına görə tizaneziya və avtellinaları fərq- ləndirdik. Helmintovoskopiya zamanı isə kalda buğumların görünməsi (ilə Fülleborn üsulunda hipo sulfitin- xörək duzunun və azot gübrəsinin məhlulunda rənginin bo- yanması) nəticəsində kapsulların içərisində yumurta görünməsinə görə araşdıma apar- dıq. Ərazilərdən gətirilmiş kal nümunəsi araşdırıldıqda 8-16 aylıqdan yuxarı toxlu- larda yoluxmanın ekstensivliyi 12,5%, iri buynuzlu 9-15 aylıq danalarda isə 1,5% yo- luxma oldugu aşkarlandı. 2-2,5 yaşdan yuxarı heyvanlarda thizaneziya çox zəif 0,5-1% miqdarında müşahidə edildi. Yuxarı yaşlı heyvanlarda nesteril (davamsız) im- munitetin əmələ gəlməsi müəyyən dərəcədə cavan heyvanlara nisbətən yaşlı heyvanlaın thizanezioza yoluxmasının qarşısını alır. Müayinə zamanı yüksək daglıq ərazilərdən gətirilmiş kal nümunələrində yumurta və bugumlar müşahidə olunmadı. Aparılan tədqiqatlar göstədi ki, yuxarı zonalarda qoyunlar arasında thizanezia qeyd olunmadı Buda yuxarı daglıq ərazilərdə thzanezizu bəsləyən aralıq sahibin olmaması ilə əlaqədardır. Yoluxma zamanı heyvanlara hər kq diri çəkisinə 0,1qr. fenasal verildikdən 2 gün sonra kal nümunələri araşdırılarkən yumurta və bugumun gorün- məməsi fenasalın thizanezioza efektli təsir i oldugunu gösatərdi. Şahbuz və Babək rayonlarının kənd- lərində fevral ayının ortalarında və mart ayında ölmüş heyvanların yarılması nəti- cəsində 3 baş heyvanda tizanizioz və 2 baş avitellinoz törədicisinin 2-8 arası nüsxə- sinin görünməsi tərəfimizdən aşkarlanaraq helmintin boyu ölçülərək, orta hesabla 2.1 Elmi-praktik jurnal
45
m-dən 2.8 m-ə qədər uzunluqları, 4.5 mm isə eni olduğu təsbit edildi. Əldə olunan helmintlər Baytarlıq Mərkəzinin Helminto- loji laboratoriyasında Barbaqallo məhlulun- da fiksasiya edilərək muzey preparatı kimi saxlanıldı. Ölmüş 5 başdan 2-sində helmintin aşkar- lanması invaziyanın ekstensivliyinin 40% - ə çatmasının sübutu oldu. Intensivlik isə 2-8 nüsxə arasında oldu. Heyvanın yaşı 1.3-1.5 illik toğlulardır. Heyvanların kalı ilə mü- təmadi olaraq xarici mühitə yumurta ilə zəngin bugumlar otlaq sahələinə və suvat sahələinə tökülür ki, buda aralıq sahiblərin yoluxmasına səbəb olur. Avitellinoza ən çox 1-2yaş arasında olan heyvanlar yoluxur. Yoluxma 6 aylıqdan yuxarı toğlularda müşahidə olunur. Avi- tellina ilə yoluxma qoyunlarda 8%, qara- malda 5% camışlarda isə cəmi 1,5% olmuş- dur. Yoluxma ilin müxtəlif mövsümlərində baş verə bilir. Güclü yoluxma zamanı 60 nüsxəyə kimi avitellina helminti görmək olur. İri buynuzlu heyvanların thizaneziozla yoluxması 1,3%, camışlarınkı isə 0% ol- muşdur. Xırda buynuzlu heyvanlarda thi- zanezioza yoluxma 12,5%-dir. Tizanezioz çox vaxtı monieziozla qarışıq invaziya şəklində müşahidə olunur. Moniezioza ot yeyən bütün gövşəyən heyvanlar yoluxur. Nazik bağırsağın selikli qişasının şirə- sorma və motor funksiyalarını pozmaqla heyvanı narahat edir. Tizanizioza yoluxmuş heyvanlarda ihsal, qəbizlik, zəifləmə müşahidə olunur. Bunun da nəticəsində heyvanın əzələlərində titrəyiş və hərəki orqanların kordinasyon sisteminə təsir etməklə heyvanlar məhv olur. Tizane- zioz zamanı quzularda immunitet olur ki, bu da ilin ilkin aylarında quzuların tizani- zioza yoluxmasının qarşısını alır. Şahbuz rayonunun kəndlərinə dogru yuxarı qalxdıqca dagətəyi zonalarda nisbi nəmliyin və aralıq sahiblərinin say çoxluguna görə aşagı zonalara nisbətən burda yoluxmada müəyyən qədər fərq vardır.Heyvanın nö- vündən asılı olaraqda yoluxma bir yaşında olan toxlularda inək və danalara nisbətən daha yüksəkdir. Avitellinoz və Tizani- ziozun müalicəsi üçün fenasal, hər kiloqram diri çəkiyə 0.1 qram hesabı ilə ağızdan ve- rilməsi helminti məhv edir. 2.Naxçıvan Muxtar Respublikasının dagətəyi zonala- rında avitellinoz Avitellina ilə yoluxma qoyunlarda 8%, qaramalda 5% camışlarda isə cəmi 1,5% olmuşdur , tizanezioz xırda buynuzlu heyvanlarda 12,5%, iri buynuzlu mallarda 1,5% yayılmışdır. 3.İki-üç yaşdan yuxarı heyvanlarda thizanezioz zəıf, yaxud da heç müşahidə olunmur. 4.Thizaneziozun inkişafı aralıq sahibləri olan Psocidae ailəsinə aid insektaların iştirakı ilə keçir.
Фархадов Г.Т. РАСПРОСТРАНЕНИЯ АВИТЕЛЛЛИНОЗ И ТИЗАНИЕЗИОЗА ЖВАЧНОГО ЖИВОТНОГО НА ТЕРРИТОРИИ НАХЧЫВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ В предгорных территориях Нахчыванской АР выявлено, что aвителлиноз и тиза- ниезиоз у жвачного животного регистрировался с март,апрель месяца,8-9 месячного ягнят и телят, однако степень его распространения в разные времена года имеет зна- чительные колебания в зависимости от возраста животных. Заражение телят тизание-
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
46
зиями происходит на пастбище, где в предыдущие годы выпасали зараженных жвач- ных животных. Самый высокий подъем инвазии наблюдается у телят и ягнят текуще- го года. Авителлинами,заражено овец 8%,крупный рогатый скот , 5%буйволы 1,5%; тизаниезиями заражено МРС 12,5%,КРС 1,5% SUMMARY
Farhadov G.T. DİSTRİBUTİON АВИТЕЛЛИНОЗ AND TİZANİEZİOZA RUMİNANT THE TERRİTORY OF In the foothills of the Nakhchivan Autonomous Republic.
revealed that avitellinoz and tizaniezioz a ruminant recorded from March, April, 9 months, 8-month old lambs and calves, but the extent of its distribution in the different seasons of the year with significant variations depending on the age of the animals.
Infection occurs tizanieziyami calves in the pasture, where in previous years graze infected ruminants.
The highest rise of infestation observed in calves and lambs of the year.
Avitellinami, 8% of infected sheep, cattle, buffa- loes 5% 1.5% tizanieziyami infected sheep12.5%,bovine 1.5% ƏDƏBİYYAT 1. Ayaz E, Tınar R, 2006. Sestoda.Tınar R. (Ed.) Helmintoloji. Nobel Yayın No:965, Fen ve Biyoloji Yayınları Dizisi: 48, Ankara. Sayfa 103-212. 2. Ismayilov Q.C., N.M. Rzayev, E.V. Fərzəliyeva şirvanın cənub-Şərq Ərazilərində Gövşəyən Ev Heyvanlarında Anoplosefalyat, Paramfistom və Onların Aralıq Sahiblərinin Yayılması«Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Xəbərləri (biologiya elmləri)2011,cild 66,N1,səh.151-155 3. Fourie HJ, Amelsfoort van AF, Michael LM, 1997. A scanning electron-microscope examination of the scolex of Houttuynia struthionis. Onderstepoort J Vet Res, 64: 47-50. 4. Yıldız K, Çavuşoğlu K, 2003. Pomphorhynchus laevis’in scanning elektron mi- kroskobik incelenmesi. Turk Vet Hay Derg, 27: 1357-1360, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 31 (4): 292-295, 2007 Türkiye Parazitol Derg.
na centripunctata ve Thysaniezia ovilla’nın Taramalı Elektron Mikroskobu (SEM) ile İncelenmesi Kırıkkale Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı, Kırıkkale, Türkiye 6. Schnieder T, (2000). Helminthosen der Wiederkauer. Rommel, M., Eckert, J., Kutzer, E., Korting, W., Schneider,T.(Eds),Veterinarmedizinische Parasitologie. 7. Skrjabin KI, 1951. Essentials of Sestodology. Volume 1. The Academy of Sciences of theUSSR, Moscow, p.464-507 _______________________
Elmi-praktik jurnal
47
UOT 619:616.9-036.22;619;616.9 XIRDA BUYNUZLU HEYVANLARIN QARIŞIQ İNVAZİYALARINDA “İNTERMECTİNİN” SINAĞI
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutu Axundov M.E., Astara rayonunun Baytalıq İdarəsinin rəisi
rhipicephalus, psoroptes
picephalus, psoroptes
Heyvandarlığın inkişafına və məhsuldar- lığın artırılmasında respublikanın bütün bölgələrində geniş yayılmış parazitar xəstə- liklər heyvanlar arasında böyük iqtisadi ziyan vurur. Belə ki, yoluxmuş heyvanlarda süd, ət, yun məhsulların kəskin azalmasına, məhsulun keyfiyyətinin pisləşməsi, xəstəli- yin ağır gedişində, xüsusən, cavan heyvan- lar arasında ölümlə nəticələnir. Astara rayo- nunun qoyunçuluq üçün əlverişli olan yem mənbələri burada qoyunçuluq təsərrüfat- larının yaradılmasına səbəb olmuşdur. Ra- yonun dağ, dağətəyi və aran zonasında 7 qoyunçuluq təsərrüfatı mövcuddur ki, bun- lardan da Şahağacı, Pəlikəş, Əsxənəkəran, Kijəbə, Təngərüd, Siyəkü, Hamuşan qoyun- çuluq təsərrüfatlarında heyvanların ümumi sayı 28922 baş təşkil edir. A.D.Qayıbov (1959); A.T.Məmmədov (1968); Y.H.Hacı- yev (2002) tərəflərindən qoyunçuluq təsər- rüfatlarında müəyyən etmişdilər ki, Lən- kəran-Astara zonasında helmintoz xəstəlik- ləri, xüsusən, nematodlar geniş yayılmışdır. D.A.Mirzəbəyov və başqaları (1949); A.A.Ağayev (1975); Ə.K.Mövsümzadə (1981); K.D.Mirzəbəyov (1981) tərəflərin- dən Astara-Lənkaran zonasında qoyunlar arasında geniş yayılmış beş növ qan-para- zitar xəstəliklərin törədicilərini keçirən bir neçə gənələrin növlərini qeyd etmişlər. Yuxarıda göstərilən bu üç parazitar xəs- təliklər təsərrüfatlarda qoyunçuluğun inki- şafına çox böyük ziyan vurur. Göstərilən- lərə əsasən helmintozların, iksodid və qo- turluq gənələrin mövsümi dinamikası eyni dövrə təsadüf olunur. Bu xəsətliklərin qar- şısını almaq məqsədilə təsərrüfatlarda bay- tar həkimləri il boyu helmintozlara, iksodid və qoturluq gənələrinə qarşı ayrı-ayrılıqda mübarizə tədbirlərinin aparılmasına fəaliy- yət göstərirlər. Bu da, aparılan müalicə- profilaktik tədbirlərinin iqtisadi cəhətdən həm çox xərc, həm də ki, uzun müddət zəhmət tələb olunmasına gətirib çıxarır.
Tədqiqat işləri 2011-ci və 2012-ci illərin yaz, yay, payız və qış aylarında Astara ra- yonunun aran və dağətəyi zonasında yerlə- şən 5 qoyunçuluq təsərrüfatlarında 430 baş xırda buynuzlu heyvanlar arasında aparıl- mışdır. Əksər təsərrüfatlarda davarlar arasın- da müxtəlif helmintozların törədiciləri, qan parazit xəsətliklərini keçirən iksodid gənələr (Ixodes ricinus, Rhipicephalus bursa) və qo- turluq xəstəliyinin törədicisi (Psoroptes) müəyyən edilmişdir. Müşahidələrimiz gös- tərdiki, bu xəstəliklər qoyunlar arasında cox vaxt qarışıq invaziya halında keçir. Helmintozların törədicilərinin növ tər- kibini təyin etmək üçün xırda buynuzlu BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
48
heyvanların yenicə ifraz olunmuş kal kütlə- sindən nümunələr götürülmüş, Fülleborn, Vişnyauskas və Berman üsulları ilə labo- ratoriya şəraitində müayinələr aparılmışdır. Göstərilən üsullar vasitəsi ilə aşkar edilmiş helmintlərin yumurta və sürfələrinin əsasın- da, onların növ və cins tərkibini təyin etdik. Fülleborn üsulunda kal kütləsi doymuş duz məhlulunda həll olunaraq, bir müddət- dən sonra məhlulun üzünə çıxmış helmint yumurtalarını əşya şüşəsinə qoyaraq mik- roskopiya vasitəsilə helmintlərin növləri və intensivliyi təyin olunur. Vişnyauskas üsulunda ancaq tez nəticə almaqdan ötrü sentrafuqadan 2 dəfə keçirə- rək, məhlulun üzərinə çıxmış helmint yu- murtaları mikroskopiya üsulu ilə təyin edi- lir.
Berman üsulu isə kalda olan helmint sürfələrini aşkar etməkdən ibarətdir. Qoyunların qoturluq xəstəliyinin müa- yinəsi gənələrin toplanılması, növ tərkibinin müəyyən edilməsi V.B.Dubinin (1954) me- todikasına əsasən aparılmışdır. Qoturluğa tutulmuş dəri sahəsinin toxuması ilə sağlam toxuma arasındakı məsafədən skalpel vasi- təsilə epidermisi qaşıyaraq, (akarozda qan çıxana qədər, psoropda isə üst qatı) patoloji material Petri fincanına qoyulur. Labora- toriyada qaşıntı üzərinə bir neçə damcı 10%-li natrium, yaxud kalium qələvisi əla- və edərək 30-40 0 C termostatda 10-20 dəqiqə saxlanılır və mikroskopiya edildikdə qoturluğu törədən gənələr müşahidə olunur. İksodid gənələrin qoyunlar üzərində müəyyən etmək məqsədilə qulaq, quyruq dibi və bud nahiyəsinin iç tərəfi müayinə edilmişdir (gənələrin parazitlik etməsi üçün tük örtüyünün olmadığı yerlər). Heyvanlarda yığılan iksodid gənələr la- boratoriya şəraitində, mikroskop altında, növ və cins tərkibinin B.İ.Pomiransev (1950) üsuluna görə təyin edilmişdir. Növ tərkibini təyin etmək, heyvanlardan yığılan gənələrin imaqo fazasında istifadə olun- muşdur.
Hollandiyanın interchime firmasının is- tehsal etdiyi “İntermectin” prepratının təli- matına uyğun olaraq qeyd edilir ki, həmin preparat helmintozlarda nematodlara, ikso- did gənələrdən Ixodes ricinus, Rhipicep-
effekti göstərir. Bunu nəzərə alaraq Astara rayonunun 2 qoyunçuluq təsərrüfatında- may ayında dağətəyi zonasında yerləşən Azər fermer təsərrüfatında 40 başda, ikin- cisi isə aprel ayında, aran zonada yerləşən Şahağacı qoyunçuluq təsərrüfatında 35 baş xırda buynuzlu heyvanları ümumi sürüdən ayıraraq, tədric olunmuş şəraitdə saxlamaq- la, “İntermectin” preparatının sınağı apa- rılmışdır. Qalan yoluxmuş xəstə heyvanlar nəzarət qrupu kimi saxlanılmışdır. “İntermectin”lə müalicə bir dəfə sınaq qrupunda olan hər xəstə qoyunun 50 kq diri çəkisinə 1 ml dozada dəri altı boyun nahiy- yəsinə inyeksiya edilməklə aparılır. Təcrü- bə qoyunlarında preparatın işlənilməsindən əvvəl helmintlərə görə invaziyanın eksten- sivliyi, hər qoyunun üzərində parazitlik edən iksodid və qoturluq gənələrinin miqdarı hesablanmışdır. Preparatın işlənilməsindən 3-6 gün ərzində təcrübə heyvanları üzərində helmintoloji, iksodid gənələrin miqdarı, həmçinin qoturluqda qaşınmağa görə klinikası və gənənin qalması müayinələri aparılmışdır. Ədəbiyyatdan məlumdur ki, qoturluğa yoluxmuş heyvanlar üzərində ilk müalicədə işlədilən preparat, 1-ci dəfədən sonra qoturluq gənələri bütün inkişaf mərhələsində məhv olurlar, lakin preparat dəridə mövcud olan gənələrin yumurtalarına təsir etmir. Bunu nəzərə alaraq xəstə heyvan- larda qoturluğu yaradan gənələrdən tam azad etmək məqsədilə, həmin təcrübədə olan qruplarda 7-8 gündən sonra, təkrarən, “İntermectinlə” inyeksiya işləri aparılmışdır. Elmi-praktik jurnal
49
Nəticələr və onların müzakirəsi Bizim əsas məqsədimiz Astara-Lənkəran zonasında xırda buynuzlu heyvanların para- zitar xəstəliklərinin (helmintlər, iksodid və qoturluq gənələri) yayılması və onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin aparılmasından ibarətdir. Bu məqsədlə rayonda mövcud olan qoyunçuluq təsərrüfatlarında son 2 il ərzində parazitoloji müayinələr aparıl- mışdır. Baytar həkimlərinin ifadələrinə gö- rə, həmin təsərrüfatlarda qoyunlar arasında, xüsusən, cavan qoyunlarda müxtəlif para- zitoloji xəstəliklərin geniş yayılmasını və bu səbəbdən baş verən kütləvi ölüm hal- larının təsərrüfatlara ciddi ziyan vurduğu müəyyən olunmuşdur. Aparılan helmintoloji tədqiqatlar nəticə- sində aydın oldu ki, davarlar arasında, fas- siolyoz, dikroselioz, moniezioz, diktiokaul- yoz, trixosefalyoz, nematodiroz, trixostron- gilyoz və s. helmintoz xəstəlikləri rast gəli- nir. Bizim tədqiqatlarımızın nəticələri gös- tərdi ki, bu helmintlər arasında il boyu qo- yunlarda daha çox geniş yayılmış mədə- bağırsaq helmintləridir. Nematodlar arasın- da, stongilyatozlar, nematodiroz, hemon- xoz, diktiokaulyoz, trixosefalyoz və s. xəs- təliklər qeyd olunmuşdur.Bu helmintlər ara- sında qoyunçuluğa ən çox ziyan verən və hətta ölümlə nəticələnən diktiokaulyoz və nematodiroz xəstəlikləridir. Həmin təsərrü- fatlarda xəstəliklərə il boyu rast gəlinir. Dağətəyi zonada qoyunlar arasında strongilyatozlar 100%, nematodiroz 80%, diktiokaulyoz 50%, trixosefalyoz 40%, fas- siolyoz 15% olmuşdur. Aran zonada isə strongilyatozlar 80%, nematodiroz 70%, diktiokaulyoz 40%, trixosefalyoz 30%, fas- siolyoz 10% aşkar edilmişdir. Bu xəstə- liklərin pik mərhələsi yay və payız ayla- rında daha çox müşahidə olunur. Hal-hazırda helmintozlara qarşı təsərrü- fatlarda tetrazol, vermitan, albet, albenol, niklodad 25% kimi preparatlardan istifadə olunur. Amma qoyunlar arasında helmin- toloji xəstəliklərin baş verdiyi zaman müa- licə işləri aparıldıqdan sonra, onlar ümumi süriyə, köhnə otlaq sahələrinə təkrarən ötürülür. Belə vəziyyət xəstəliyin yenidən yaranmasına səbəb olur və həmin dərman vasitələri ilə yeni müalicə tələb olunur. Bu da, iqtisadi cəhətdən baha başa gəlir və da- ha çox əlavə fiziki əmək tələb edir. Bundan əlavə diqqətimizi apardığımız müşahidələr, ferma işçilərinin və baytar həkimlərinin ifadələri cəlb etdi ki, qoyunlarda hel- mintlərlə eyni zamanda qan-parazitar xəstə- liyini keçirən iksodid gənələr və qoturluq xəstəliyinin yayılması baş verir ki, bu da qoyunlar arasında arıqlama, inkişafdan qal- ma və s. halları müşahidə olunmaqla yana- şı, tez-tez heyvanların ölümü ilə nəticələnir. Bizim apardığımız tədqiqatlar zamanı aran və dağətəyi zonasında qoyunlar ara- sında kütləvi iksodid gənələrin yayılması müşahidə olunmuşdur. Həmin təsərrüfatlar- da İksodid gənələr arasında əsasən İxodes ricinus və Rhipicephalus bursa rast gəlinir. Apardığımız müayinələrə əsasən aran zonasında qoyunlar arasında qoturluq 70- 80%, dağətəyi zonada isə qoturluq 80-90% təşkil etmişdir. Bəzi hallarda 100%-ə qədər çatmışdır. Müayinələr göstərir ki, qoturluğun törədicisi Psoroptes ovis əsasən baş və bel nahiyələrində parazitlik edir və həmin yer- lərdə tük örtüyü tam tökülür, eləcə də, tükün töküldüyü yerlərdə ağ qabıq əmələ gəlir. Qoturluq xəstəliyi, iksodid gənələrin və helmintozların mövsümü dinamikası ilə uyğundur. İksodid və qoturluq gənələrinə qarşı mübarizə tədbirləri əsasən xəstə qo- yunların mütəmadi olaraq akarasid prepa- ratlarla çimizdirilməsindən ibarətdir və çimizdirilmə işləri isti aylarda mümkündür. Amma nəzərə alaq ki, qoturluq xəstəliyinin mövsümü qış aylarında daha da şiddətli keçdiyinə görə, yoluxmuş qoyunların çi- mizdirilməsi müşkül məsələ olur. Soyuq
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
50
aylarda mübarizə tədbirləri çətinləşir, əksər hallarda isə qoturluğa qarşı tədbirlərin apa- rılması mümkün olmur. Helmintozlar, iksodid gənələr və qotur- luq xəstəliyinə tez-tez qarışıq invaziya ha- lında rast gəlmək olur. İki təsərrüfatda apardığımız müayinələrə əsasən, heyvanlar arasında 50-70%-ə qədər bu üç xəstəliyin eyni zamanda, bərabər gedişi müşahidə edilmişdir. Belə ki, bu xəstəliklərin müalicəsini ay- rı-ayrılıqda aparmaq üçün çox maliyyə xərcləri və baytar həkimlərindən, təsərrüfat işçilərindən böyük fiziki əmək tələb olunur. Astara rayonun təsərrüfatlarında illər boyu qoyunlar arasında əksər hallarda qarı- şıq invaziyaların getməsini nəzərə alaraq və “İntermectin” preparatının təlimatına görə, onun müxtəlif parazitar xəstəliklərə qarşı eyni zamanda yüksək təsirini öyrənmək məqsədi ilə, kütləvi surətdə qarışıq invazi- yalar ilə yoluxan 2 qoyunçuluq təsərrüfat- larında tədqiqatlar aparılmışdır.Bu məqsəd- lə aran zonasında 40 baş, dağətəyi zonada isə 35 baş-həmin 3 növ parazitar xəstəliyi ilə yoluxmuş xırda buynuzlu heyvanları ümumi sürüdən təcrid olunmuş halda yer- ləşdirərək, kliniki müşahidələr aparılmışdır. İnyeksiyadan əvvəl, xüsusən, qoturluğun klinikasında hər qoyunun üzərində geniş yoluxma sahəsi, gənələrin təxmini sayı gündəlik təcrübə zamanı jurnalımızda qeyd olunmuşdur. Hər xəstə heyvana 50 kq diri çəkiyə 1 ml dozada “İntermectin” preparatı dəri altı boyun nahiyyəsinə inyeksiya edilmişdir. Nəzarətdə olan xəstə heyvanların inyek- siyasının yeridilməsinin 3-cü günündən başlayaraq, üzərində iksodid gənələrin kəs- kin azalmasını, əksəriyyətində isə gənə- lərdən tam azad olunması, Psoroptesdə kli- niki əlamətləri (qaşınma, xüsusən qaşınma- nın intensivliyinin gecə vaxtı xeyli azal- ması), koproloji müayinələrdə nematodların (strongilyatozlar, nematodiroz, diktiokaul- yoz, trixosefalyoz və s.) törədicilərinin kəs- kin azalması müşahidə edilmişdir. İnyeksi- yanın yeridilməsinin 5-6-cı günlərində apar- dığımız müayinələr zamanı yoluxmuş qo- yunlar iksodid gənələrdən tam azad olun- muş, qaşıntı müşahidə edilməmiş və kopro- loji müayinələrdə törədicilərin yumurta və sürfələri aşkar olunmamışdır. Təcrübədə olan 2 təsərrüfatda qoyunlar 7 gündən sonra, həmin dozada “İntermectin- lə” təkrar olaraq inyeksiya edilmişdir. Təc- rübədə olan heyvanlar 15-20 gün nəzarətdə saxlanılaraq, onlarda helmintoz, iksodid və qoturluq gənələri müşahidə edilməmişdir. Qeyd olunan hər 2 təsərrüfatda nəzarətdə olan və müalicə aparılmamış sürülərdə apardığımız müşahidələrə əsasən helmintoz, iksodid gənələr və qoturluq xəstəliyi davam edirdi. Beləliklə, aparılan tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, Hollandiyada istehsal olunmuş “İntermectin” preparatı, helmin- tozların nematodlarına, iksodid gənələrin bəzi növlərinə və qoturluğun törədicilərinə, istər tək, istərsə də qarışıq invaziyalarda, yüksək effektli təsirə malikdir və eləcə də, qarışıq invaziyaların müalicəsində iqtisadi cəhətdən çox əlverişlidir.
Акперова Р.Н., Мехралиева У.М., Ахундов М.Е. ИСПЫТАНИЕ«INTERMECTINA» ПРИ СМЕШАННЫХ ИНВАЗИЯХ ОВЕЦ
В результате проведенных паразитологических исследований овец установлено широкое распространение смешанной инвазии возбудителями гельминтозов, иксодо- выми клещами и чесоткой в овцеводческих хозяствах Астаринского района. Elmi-praktik jurnal
51
На инвазированых животных был апробирован препарат широкого спектра при- менения “Интермектин”, в результате чего, были получены положительные результа- ты при одновременном поражении овец нематодами, иксодовыми и чесоточными клещами SUMMARY
Akberova R.N., Mehraliyeva U.M., Axundov M.E. TESTİNG OF “İNTERMECTİN” DURİNG MİXED İNFESTATİON OF SHEEP
AS a result of parasitological studies in sheep it was found widespread infestation mixed pathogens helminths, ticks and mange. On animals was apooved “Intermektin” and as a result have yielded positive results in the simultaneous destruction of sheep nematodes, with ticks and scabies mites.
данные по биоэкологии клещей в Азербайджанской республике // Труды Аз.НИВИ опытной станции, Баку, 1949, Том 3, с.123-132
профилактики и борьбы с ними // Кн, Москва, 1954. 3. Тихонов Г.Б., Лабораторно – практические занятия по ветеринарной паразита- логии, Кн, Москва – 1958 4. Гаибов А.Д. Опыт оздоровления овец от нематодозов методом вольной дачи фенотиазина в смеси с солью // Труды Аз.НИВИ, том VII, 1959, с.123-125. 5. Мамедов А.Т. Испытание антгельминтной еффекттивности хлорофоса, дитрази- на и одновременно хлорофоса и дитразина при хабертиозе, буностомозе и езофаго- стомозе овец // Труды Аз.НИВИ, том XXIII, 1968, с.308-309.
ской субтропической зоне Азербайджанской ССР и меры борьбы с ними // Автореф., Баку, 1975, с.36-41.
крупного рогатого скота и меры борьбы с ними в Азерб. ССР // Материалы II Закав- казской конференции по паразитологии, Ереван, 1981, с.269-271
Вестник сельскохозяйственных наук, Баку, 1981, № 5, c.32-34 9. Hacıyev Y.H. Helmintozlarda tətbiq işlərinin iqtisadi səmərəsinin hesablanması // Az.ETBİ-nun yaradılmasının 100 illik yubileyinə həsr edilmiş Beynalxalq elmi konfransın materialları, Bakı, 2002, с.22-23. __________________________
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
52
UOT - 619:616-7 AZƏRBAYCANIN MÜXTƏLİF BÖLGƏLƏRİNDƏ QAN-PARAZİTAR XƏSTƏLİKLƏRİN YAYILMASINDA İKSODİD GƏNƏLƏRİNİN ROLU Məmmədova R.Ə., elmi işçi Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnstitutu
francaiella caucasica KEY WORDS: tick, ixodes ricinus, spittle glands, francaiella colchica, francaiella caucasica
Xalq Təsərrüfatının əsasını təşkil edən sahələrdən biri də Kənd Təsərrüfatıdır. Ər- zaq bolluğunun yaradılmasında kənd təsər- rüfatının hərtərəfli inkişaf etdirilməsi günün vacib məsələlərindən biridir. Heyvandarlıq kənd təsərrüfatının əsas sahələrindən biri olub, onun inkişaf etdiril- məsi, məhsuldarlığın artırılması və cinsinin yaxşılaşdırılması daim diqqət mərkəzindədir.
Respublikada heyvandarlığın inkişafına mane olan əsas faktorlardan biri də heyvan- lar arasında geniş yayılmış qan-paraziti xəs- təlikləridir ki, (teylerioz, piroplazmoz, fran- saielloz, babezioz, anaplazmoz) bunlardan hər il yüzlərlə heyvan tələf olur və ya məc- buriyyət üzündən kəsilir. Hal-hazırda Avro- pa dövlətlərindən respublikaya gətirilən yük- sək məhsuldar cins heyvanlar qan-paraziti xəstəliklərindən daha böyük itkiyə məruz qa- lırlar. O cümlədən, Lənkəran zonasının mal- darlıq təsərrüfatlarına gətirilmiş heyvanların iqlimə uyğunlaşması prosesində əsas maneə- lərdən biri də qan-paraziti xəstəlikləridir. Belə ki, qeyri-sağlam təsərrüfatlara düş- müş həssas heyvanlar çox növlü iksodid gənələrinin hücumuna məruz qalır və qeyd edilən xəstəliklərlə ağır formada xəstələnə- rək tələf olurlar. Bu xəstəliklərin törədicilərini keçirən və yayan iksodid gənələridir. Azərbaycanda bu gənələrin 6 cinsinin 35 növü mövcuddur. Bunlardan 12 növü xəstəliklərin baş vermə- sində əsas rol oynayır Lənkəran subtropik zonası rayonlarının iqtisadiyyatında heyvandarlıq mühüm yer tutur. Təbii iqlim şəraiti xəstəlik törədici- lərini keçirən gənələrin yaşayıb və inkişaf etməsi üçün əlverişli mühit yaratdığına görə mal-qara arasında xəstəliklərin geniş yayılmasına şərait yaradır. Protozoologiya elmində regionun piro- plazmidlərinin növ tərkibinin öyrənilmə- sində əsas etibarilə xəstə və xəstəliyi ke- çirmiş heyvanların qan yaxmalarının tədqiq olunması metodundan istifadə edilir. Alim- lərimiz bizim laboratoriyanın təməli qoyu- lan vaxtdan bu prinsipə əməl etmişlər. İksodid gənələrinin piroplazmidlərlə yo- luxmasının müəyyən edilməsi nəzərə alın- mırdı, bu isə piroplazmidozların epizooto- logiyasının öyrənilməsində əsas şərtlərdən biri olmaqla böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də tərəfimizdən piroplazmidlərin mənbəyi sayılan gənələrin tədqiq edilməsi diqqətəlayiqdir. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, piroplazmidlərin epizootologiyasını müəy- yən etmək məqsədilə bizim tərəfimizdən xəstə və xəstəliyi keçirmiş heyvanların qan yaxmaları ilə paralel olaraq, keçirici gənələr də tədqiq olunmuşdur ki, bu da müsbət nəticə vermişdir. Elmi-praktik jurnal
53
Keçmiş Sovetlər Birliyində kolxoz və sovxozların fəaliyyət göstərdiyi dövrdə xəstə və kliniki sağlam heyvanlardan qan yaxma- larının alınmasında baytar mütəxəssisləri heç bir çətinliklə üzləşmirdilər. Kənd təsərrüfa- tında heyvandarlığın özəl sektora keçməyi ilə əlaqədar olaraq şəxsi fermer təsərrüfatlarının sayı artmaqdadır. Sahibkarlar xəstəlik haqqında rayonun baytar mütəxəssislərinə müraciət etmədən, çox vaxt aptekə müraciət edib xəstələrin müalicəsi ilə özləri məşğul olurlar. Rayonun baytar mütəxəssislərinin xəstəliklərdən tam məlumatları olmadıqları üçün və laboratoriyanın əməkdaşları ezamiy- yəyə getdikdə istənilən ərazini tam tədqiq edə bilmirlər. Buna görə də gənələrin üzə- rində tədqiqat işi aparmaq (gənələrin yarılması) daha məqsədəuyğundur. Bu işləri tam əhatə etmək üçün həm heyvanların qan yaxmalarının, həm də gənələrin parazitlərə görə yoxlanmasını vacib hesab edirik. Tədqiqat illəri ərzində Lənkəran subtropik zonasının (Lənkəran, Astara, Masallı, Lerik, Yardımlı və Cəlilabad) düzənlik, dağətəyi və dağlıq sahələrindən qaramal, camış, qoyun, at, itlərdən, tövlə və otlaq sahələrindən 12103 fərd iksodid gənəsi toplanmışdır. Abşeronun Bilgəh, Nardaran, Pirşağa qəsəbələrindən qaramal, camış, qoyun, keçi, at, it, qum tısbağalarından, tövlə və otlaq sahələrindən 6237 fərd iksodid gənəsi toplanmışdır. Gənələrin cins və növlərinin təfriqi Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq İnsti- tutunun parazitologiya laboratoriyasında iksodid gənələrinin təyinedicilərinə əsasən (B.İ.Pomerantsev , 1950; Q.V.Serdyukova, 1963) aparılmışdır [2, 3]. Gənələrin cins və növləri MBS-9 bino- kulyar böyüdücü, obyektiv 2, 4, okulyar 6 x
ilə təyin edilmişdir. Regionda epizootoloji vəziyyəti iki üsul- la müəyyən etmək mümkündür: 1. Xəstə heyvandan qan yaxmalarının alınması; 2. Gənələrin yarılması. Doymuş dişi gənələrdən yumurta almaq məqsədilə, hər biri ayrı-ayrılıqda olmaqla mixbərlərə qoyulub, etiketdə lazımi məlu- matlar qeyd edilərək, nəmliyi saxlamaq məqsədilə filtr kağızı qoyulub termostata yerləşdirilmişdir (hərarət 26-28 0 C, nisbi rü- tubət 60-70 %). Gənələrin yumurta vermə prosesi izlənilmişdir. Qan-parazitar xəstəliklərin yayılmasında böyük rol oynayan və geniş yayılan iksodid gənələrinin qan parazitləri ilə nə dərəcədə yoluxmasını müəyyən etmək üçün gənələrin daxili orqanlarından (tüpürcək vəziləri, ba- ğırsaq, yumurtalıq) və yumurtalarından yax- maların hazırlanmasında Ümumittifaq Eks- perimental Baytarlıq İnstitutunun (ÜEBİ) protozoologiya laboratoriyasının me- todikasından istifadə edilmişdir. Gənələrin cins və növləri təyin edildikdən sonra, onlar etil spirtində (C 2 H
OH) 10 dəqiqə müddə- tində saxlandıqdan sonra filtr kağızı üzərində qurudularaq Petri fincanında parafində ayaq- ları açılmış vəziyyətdə fiksasiya edilmişdir. Skalpel (ülgüc) vasitəsilə dorzal qat dairəvi kəsilərək qaldırılmış, üzərinə 1 damcı 1 %-li fizioloji məhlul tökülərək daxili orqanları (tüpürcək vəziləri, bağırsaq, yumurtalıq) pinsetlə əşya şüşəsi üzərinə qoyulmuşdur. Gənənin daxili orqanları və 20-30 ədəd yu- murta əşya şüşəsinə qoyularaq, üzərinə 2 damcı 1 %-li fizioloji məhlul əlavə edilərək, şpatel vasitəsilə əzilərək yayılır, 2-3 saat otaq hərarətində qurudulduqdan sonra metil spirtində (CH 3 OH) 10 dəqiqə təsbit edilib, Romanovski-Himza boyası ilə 60 dəqiqə müddətində boyandıqdan sonra mikrosko- pun immersiya sistemi ilə (MBİ-3, obyektiv 90, okulyar 7 x ) müayinə edilmişdir. Subtropik zonada toplanmış 12103 fərd iksodid gənələrinin 6 cins və 13 növə (cədvəl 1), Abşeronda toplanmış 6237 fərd iksodid gənələrinin 3 cins və 10 növə (cədvəl 2) aid olduğu müəyyən edilmişdir.
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
54
Lənkəran subtropik zonasında iksodid gənələrinin yayılması Cədvəl 1.
№ Gənə növləri Yığılan gənələr miqdarı % 1.
I.ricinus (Linnae., 1758) 863 7,13 2. Haem.punctata (Can. et Fanz., 1877) 49 0,40 3.
Haem.sulcata (Can. et Fanz., 1877) 50 0,41
4. B.calcaratus (Bir., 1895) 8663 71,60 5.
D.pictus (Herm., 1804) 23 0,19
6. D.marginatus (Sulz., 1776) 37 0,30 7.
Rh.bursa (Can. et Fanz., 1877) 114 0,94 8. Rh.sanguineus (Latr., 1806) 62 0,51 9.
Rh.turanicus (B.Pom., 1940) 90 0,74
10. H.detritum (P.Sch., 1919) 633 5,23 11. H.scupense (P.Sch., 1918) 88 0,73
12. H.anatolicum (Koch., 1844) 604 4,99 13. H.plumbeum (Panz., 1795) 827 6,83
Cəmi:
12103 100 Abşeronda iksodid gənələrinin yayılması (Bilgəh, Nardaran, Pirşağa) Cədvəl 2.
№ Gənə növləri Yığılan gənələr miqdarı % 1. B.calcaratus (Bir., 1895) 1048 16,8 2. Rh.bursa (Can. et Fanz., 1877) 1435 23 3. Rh.snguineus (Latr., 1806) 284 4,55 4. Rh.turanicus (B.Pom., 1940) 152 2,43 5. H.aegyptium (L., 1758) 112 1,8 6. H.asiaticum (P.Sch. et E.Schl., 1929) 399 6,4 7. H.detritum (P.Sch., 1919) 1123 18 8. H.scupense (P.Sch., 1918) 212 3,4 9. H.anatolicum (Koch., 1844) 594 9,5 10. H.plumbeum (Panz., 1795) 878 14,1
Cəmi: 6237 100 Elmi-praktik jurnal
55
Hər iki bölgədə geniş yayılan və qan- parazitar xəstəliklərinin törədicilərinin ya- yılmasında əsas rol oynayan növlər müəy- yən edilmiş və onlar üzərində tədqiqat apa- rılmışdır. Bu məqsədlə
Boophilus calcara- tus, Rhipicephalus sanguineus, Hyalomma detritum, Hyalomma plumbeum, Ixodes ri- cinus gənələrinin daxili orqanlarından ( tüpürcək vəziləri, bağırsaq, yumurtalıq ) və yumurtalarından 103 yaxma hazırlanmışdır. Cəmi 31 nimfa və 63 imaqo yarılmışdır.
ğılmış Hyalomma detritum gənələrinin da- xili orqanlarından hazırlanmış yaxmalarda 40-45% Theileria annulata, Boophilus cal- caratus gənəsinin yumurtalarından hazır- lanmış yaxmalarda 75-80% Piroplasma bi- geminum və Francaiella colchica, itlərdən toplanılan Rhipicephalus sanguineus gənə- lərinin daxili orqanlarından hazırlanmış yaxmalarda itlərin piroplazmozunun törədi- cisi Piroplasma canis (40-45%) aşkar edildi. Parazitlər siqara formasında, bir və iki nüvəli olmuşlar. Subtropik zonada (Lənkəran r-nu, Kər- gəlan kəndi) qaramal üzərindən yığılmış
yumurtalarından hazırlanmış yaxmalarda P. bigeminum və Fr.colchica ilə yoluxma 85- 90 %, H.plumbeum gənələrinin orqanlarının isə 45-50 % Th.annulata ilə yoluxduğu müəyyən edilmişdir. Həmin kənddə kliniki sağlam qaramal üzərindən yığılmış Ixodes
hazırlanmış yaxmalarda son 60 ildə ilk dəfə olaraq fransaiellozun digər bir törədicisi -
Morfoloji formaları armudvari, dairəvi, oval, çöpvari olmuşdur. Mikroskopun hər görmə sahəsində 2-6 Francaiella caucasica müəyyən etdik. Hə- min parazitlər morfoloji olaraq müxtəlif forma və ölçülərdə idilər. Parazitlər əsasən çöpvari və oval formada olmaqla ölçüləri 1,6-2,4x0,8-1,4 mkm təşkil edirdi. Dairəvi və armudvari formalar seyrək müşahidə olunmaqla ölçüləri də digər formalardan böyük idilər. Nadir hallarda ikinüvəli banana bənzər parazitlər müşahidə etdik. Onların nüvələri əks qütblərdə yerləşirlər. Dairəvi formaları parazitin protoplazma- sının 1/4 böyüklüyündə birnüvəli idilər, nüvə əksərən protoplazmanın kənarında, nadir hallarda isə mərkəzində yerləşir. Müşahidə olunan 2 nüvəli fərdlərin nüvələri bir-birindən müəyyən məsafədə yerləşirlər. Oval və armudvari formalar əsasən bir- nüvəli, çöpvari formalar isə bir, iki və üçnüvəli ola bilirlər. Bəzi hallarda yaxmaların bir görmə sahəsində 15-22 çöpvari parazitin bir yerdə toplanması da müşahidə edilir. Fikrimizcə onlar parazitin çox bölünmə yolu ilə çoxalmasına dəlalət edir. Müşahidə olunan parazitlərin morfoloji formaları və ölçüləri cədvəl 3-də verilmişdir. Fr.caucasica-nın morfoloji formaları və ölçüləri Cədvəl 3. Morfoloji formalar Ölçüləri (mikron) Armudvari 1,4-2,4x1,1-1,6 Dairəvi 1,6x1,6 Oval 1,6-1,8x1,2-1,4 Çöpvari 2,2-2,4x0,8-1,2
BAYTARLIQ Elmi-praktik jurnal
56
M.V.Krılovun “Dünya faunasının Pirop- lazmid kataloqu”nda Fr.caucasica qeyd olunur [4] Həmçinin, V.L.Yakimov Fr.caucasica- nın Cənubi Qafqazda mövcud olduğunu qeyd edir [1]. Ə.Ə.Ağayev, Ə.Q.Möhsünzadə, M.H.Hüm- bətov, A.N.Qocayev, K.D.Mirzəbəyov (1983) və başqaları Azərbaycanda qan parazitlərinin 4 növünün - Th.annulata, P.bigeminum, Fr.colchica, A.marginale mövcud olduğunu qeyd etmişlər [5]. Lakin 1950-ci ildən bu günə kimi Azər- baycanda D.Ə.Mirzəbəyov və başqalarının (1949) müəyyən etdikləri Francaiella cau-
rətməsi barədə məlumat verilməyib. Bax- mayaraq ki, onu keçirən gənə respublikanın bütün bölgələrində geniş yayılmışdır. Bizim fikrimizcə bu, Fr.colchica və Fr.caucasica parazitlərinin törətdikləri fransaiellozların kliniki əlamətlərinin çox oxşarlığı, həmin parazitlərin morfoloji cəhətdən oxşarlığı ilə izah edilir. Buna görə də xəstəliyin diaqnos- tikasında yalnız qan yaxmalarının mikro- skopik müayinəsi bu parazitləri təfriq etməyə imkan vermir. Ona görə də yalnız xəstə heyvanların üzərindən yığılmış gənə- lərin tüpürcək vəzilərindən və yumurta- larından hazırlanmış yaxmaların müayinəsi ilə düzgün diaqnoz qoymaq olar. Məlumdur ki, Fr.colchica – B.calcaratus, Fr.cauca-
təsilə ötürülür və hər ikisi də parazitləri yumurtalarına keçirirlər. Odur ki, Ixodes
masının müayinəsi vacibdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qan parazitlərindən
sahib, qaramal isə daimi sahib, P.bige- minum, Fr.colchica və Fr.caucasica üçün Boophilus və Ixodes gənələri daimi sahib sayılır [6]. Beləliklə,xəstə və klinik isağlam heyvan- lardan alınan qan yaxmalarının ənənəvi mikroskopiki müayinəsi ilə yanaşı, heyvan- ların üzərindən yığılmış gənələrin daxili orqanlarından və yumurtalarından hazırla- nan yaxmaların qan parazitlərinə görə müayinəsini vacib hesab edirik.
Мамедова Р.А. РОЛЬ ИКСОДОВЫХ КЛЕЩЕЙ (Ixodıdae) В РАСПРОСТРАНЕНИИ ПАРАЗИ- ТАРНЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ В РАЗЛИЧНЫХ РЕГИОНАХ АЗЕРБАЙДЖАНА
Путём обследования мазков, приготовленных из внутренних органов клещей Rh.sanguineus, собранных с собак на Абшероне, был выявлен возбудитель пироплазмоза собак – Piroplasma canis. В Ленкоранской субтропической зоне впервые за последние 60 лет в мазках приготовленных из слюнных желез клеща Ix.ricinus был обнаружен возбу- дитель францаиеллёза – Francaiella caucasica. Сходствo клинических признаков фран- цаиеллёза, возбудимых Fr.colchica и Fr.caucasica, объясняется морфологическим сходст- вом этих паразитов. Микроскопия мазков крови не позволяет различить этих паразитов. Поэтому, поставить правильный диагноз можно только путём обследования клещей собранных с больных животных. Таким образом, рекомендуем наряду с мазками крови исследовать мазки из внутренних органов клещей.
|