Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
instigation (K.Yashin, “Khamza”). 4. She was a woman, leading forty men
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
instigation (K.Yashin, “Khamza”). 4. She was a woman, leading forty men (A.Kaxxor, “Koshchinor lamps”). 5. You will lead a marriage of your younger sister, and Robiya will lead your marriage (U.Xoshimov, “Between two doors”). In phrases to lead the work – to head the work, to lead the marriage – to head the marriage there is no doubt in one meaning of the word head/lead, differ is in their only orthography. Also, differ in phrases to lead the marriage and to lead the marriage can be observed only in words marriage and instigation. Even if abovementioned examples are speech variety of wholly meaning, they recorded in the vocabulary by two meanings, as following:
Filologiya məsələləri – №3, 2014
193 3. Chief, leader. Good guy – is the leader of gatherings (Proverb). Good wife makes her husband the leader of people, Bad one makes him beggar (Proverb). Better to be fellow traveler to good men, then to be lead to the bad men! (Proverb). She was a woman, leading forty men (A.Kaxxor, “Koshchinor lamps”). 5. You will lead a marriage of your younger sister, and Robiya will lead your marriage (U.Xoshimov, “Between two doors”). 11. Opening stage of some ritual, activity or event. Yusufbek hadji stayed in the lead of work and made Oybodok to clear up forecourt (A.Kadiri, “Days gone by”). Let’s go aunty, I will myself find the girl, stay a lead of marriage, and sing the songs (O.Yokubov, Pieces). I found out, that he stayed in the lead of these instigation (K.Yashin, “Khamza”). Bibliography 1. Ломоносов М.В. Полное собрание сочинений. – М. –Л., 1951. т. II. 2. Миртожиев М. Ўзбек тили семасилогияси. - Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. 3. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 4. Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. - Тошкент: Мерос, 1993. 5. Ширинова Н.А. Ўзбек тилида белги-хусусият ва предметлик маъноларининг фарқланишида градуонимик қаторлар: Филол.фанлари номзоди... дисс. – Т., 2008.
Гульшан Насруллаева О лексической природе антропоцентрической метафоры Резюме
Это статья посвящена размышлениям автора по отношению производных значений, их взаимосвязей с главными значениями. Автор заявил, это, у только одного из мультисем слов есть главное значение. Кроме того, в статье обсуждаются факты искусственного превышения значений слова. Автор указывает свои рекомендации на объединении этих значений в лексикографиических интерпретациях. Gülşən Nəsrullayeva Antroposentrik məcazların leksik təbiəti haqqında Xülasə
Bu məqalədə müəllifin sözün əsas mənaları ilə törəmə mənaları arasında əlaqələri öyrənilir. Müəllif qeyd edir ki, multisemantik sözlərin yalnız bir əsas mənası var ki, onlar sözün ifadəsində istifadə olunur. Həmçinin, süni söz məna faktları barəsində mübahisələrə yer verildi. Müəllif bu leksikoqrafik şərhlərlə bu mənaların uyğunlaşdırılması barədə tövsiyələr hazırlanmışdır.
Rəyçi: Afaq Ramazanova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №3, 2014
194 Fil.e.n. TƏRANƏ MƏMMƏDOVA ADİU təranə.@mail.ru.
MƏTNIN INFORMASIYA STRUKTURUNUN ROLU (ABŞ və Böyük Britaniyanın ingilisdilli mətbuatının materialları əsasında)
Ключевые слова: английский язык,перевод, информация,азербайджан- ский язык,текст. Key word: English language,translation,information,Azerbaijani,text.
Məlum olduğu kimi, tərcümə zamanı ekvivalentlik probleminə kommunikativ yanaşma tərcümə nəzəriyyəsi sahəsində aktual tədqiqatlardan sayılır [3,5]. Bu ilk növbədə, ekvivalentlik probleminin həllinin mətn vasitəsilə ötürülən xəbərdə diqqətin məna baxımından mühüm hissəyə (yeni və qaxud diqqəti daha çox cəlb edən) yönəlməsində görən tədqiqatçıların əsərlərinhlə aydın şəkildə büruzə verir. Şifahi mətndə belə bir aktual üzvlənmə “informasiyanın yeni və yaxud əsas hissəsinə” işarə edən söz və yaxud söz qrupunun xüsusi vurğu və intonasiya ilə ayrılması sayəsində reallaşır. Yazılı mətndə isə vəziyyət fərqlidir. Beləki, burada aktual üzvlənmə zamanı əsas rolu söz sırası və leksik-qrammatik vasitələr oynayır. İngilisdilli mətnlər elementlərin xətti ardıcıllığının iki variantı (tema-rematik və rema-tematik sırası) ilə səciyyələnir. Hər iki halda qrammatik sıra dəyişməz qalır. Təbii ki, orjinal mətndən tərcümə mətninə keçid prosesində semantik ardıcıllıqdakı fərq elementlərin xətti sırasında da dəyişikliyi şərtləndirir. İnformasiyanın ötrülməsinin tema-rematik ardicıllığının üst-üstə düşməsi halında isə daha ciddi dəyişiklik zərurəti hiss olunur. İngilisdilli qəzet mətni və onun Azərbaycan dilinə tərəfimizdən edilmiş tərcüməsini nəzərdən keçirək: Despite the dissatisfaction with Mr. Blair, labour enters the party political conference season better placed than at any time this year. (The Daily Telegraph, September 24, 2004). və Azərbaycan dilində tərcümə variantı: Leyboristlər cənab Bleyrin siyasəti ilə bağlı narizılıqlara baxmayaraq, partiyanin siyasi konfrans mövsümünə bu ilin hər hansı bir digər dövründən daha əlverişli şəraitdə daxil olur. Digər tərcümə variantı ilə müqaisə edək: Cənab Bleyrin siyasəti ilə bağlı narazılıqlar leyboristlərin partiyanın siyasi konfrans mövsümünə bu ilin hər hansı bir digər dövründən daha əlverişli şəraitdə daxil olmasına mane olmur. Bu nümunələr söz sırasının kommunikativ potensialını nümayiş etdirir. Məhz, söz sırasının dəyişməsi sayəsində mətnin məzmununun emosional baxımdan daha güclü elementinə işarə təmin olunur. Bu cür dəyişmə cümlədə müşahidə olunan
statistik baxımdan müntəzəm ardıcıllığın pozulması, yəni inversiya halları ilə bağlıdır [1,2]. lnversiya cümlədə ənənəvi olmayan mövqedə yerləşmiş sözü və yaxud söz qrupunu vurğulayır və bununla bütöv mətnə əlavə emosional güc verir. Filologiya məsələləri – №3, 2014
195 Bəzi tədqiqatçılar mətnin tipinin, yəni onun bədii, qəzet, hüquqi, siyasi, elmi- texniki və yaxud digər janrlara aid olması da söz sırasının kommunikativ yükünə təsir edən amillərdəndir. Qəzet mətnini nəzərdən keçirərkən, əlbəttə ki, bu tipin praqmatik xüsusiyyətlərinin daha güclü olduğunu qeyd etmək lazımdır:
V.Nayer dilin qrammatik özünəməxsusluğunu informativ üslubda tədqiq olunur [5]. Müəllif felin zaman-növ formalarının işlənməsi xüsusiyyətlərini, şəxssiz konstruksiyaların mühüm rolunu, yuxanda qeyd olunmuş vasitəsiz nitqin ötürülməsinin spesifik formalarını, vasitəsiz nitqin vasitəli nitqə transformasiyası formalarını və nəhayət cümlədə söz sırası ilə bağlı aspektləri qeyd edir. Məsələn, o, zaman zərfliyinin cümlədə ön və yaxud son mövqedə deyil, məhz mübtəda ilə xəbərin arasmda işlənməsi və bu cür mövqenin ötürülən informasiyanın genişlənməsinə şərait yaratdığı faktına diqqət yetirir. Məsələn:
Hər iki mətndə zaman zərfliyi arxa planda yerlışərək, çox da mühüm olmayan fimksiya yerinə yetirir. Bu, qəzet informasiyasının, bir qayda olaraq, bir gün əvvəl baş vermiş hadisəni təsvir etməsi ilə bağlıdır. Filologiya məsələləri – №3, 2014
196 Normativ qrammatikalara əsasən bir cümlədə bir neçə zərfliyin mövcudluğu təqdirdə, zaman zərfliyi son mövqedə işlənir. Lakin bu qayda qəzet mətnlərində tez- tez pozulur, çünki informasiya daşıyıcısı fiınksiyasını zaman zərfliyi deyil, yer zərfliyi yerinə yetirir. Həmin hallarda yer zərfliyi bir neçə söz qrupundan ibarət olur
“Тhe Мinisters agreed that the highly pathogenic avian influenza outbreak requires an all-out, coordinated regional effort", the ASEAN Ministers said in a statement at the end of a two-day meeting in Tagaytay, resort city south of Manila (Financial Times, October 1-2, 2005) Və tərcümə: "Nazirlər yüksək patogenli quş qripi xəstəliyinin meydana çıxmasının hərtərəfli, koordinasiya olunmuş regional səylər tələb ctdiyi barədə razılıga gəlmişlər”, ASEAN ölkələri nazirlərinin Manilanın cənubunda yerləşən Taqaytay kurortunda keçirilən ikigünlük görüşün sonunda qəbul olunmuş bəyanatda deyilir. lngilis dilindəki nisbətən sabit söz sırasının qrammatik kateqoriyaların mənalarının ötürülməsində mühüm rol oynamasına baxmayaraq, mətnin informativ mərkəzinin məhz artikl və işarə əvəzlikləri vasitəsilə vurğulanması təmin olunur. Aşağıdakı nümunələri nəzərdən keçirək; The hostage crisis in Baghdad is threatening to overshadow what is expected to be Labor's last party conference before a general election. (The Daily Telegraph, September 25, 2004, p.4) Bağdadda davam edən girov böhranının ümumi scçkilər öncəsi leyboristlərin son partiya кontransına yəqin ki. kölgə sala biləcəyi qorxusu var. İngilis dilindəki mətnın birinci komponentində müəyyənlik artikli ilə işlənmiş "hostage" və 'in Baghdad" təyinləri "crisis” denotatını qismən implisit şəkıldə təqdim olunmuş informasiya sayəsində aktuallaşdırır. Bu, həmçinin "The Daily Telegraph" qəzetinin siyasi motivlərlə bağlı Irakdakı hadisələri yaxından təqib edən kifayət qədər məlumatlı britaniya oxucularına müraciətinin göstəricisidir. Tərcümə mətnində isə "davam edən" ifadəsi informasiyanın verbal eksplikasiyası üçün istifadə olunur. Tərcümənin hansı auditoriya üçün nəzərdə tutulduğundan asılı olaraq onun daha eksplisit variantı (məsələn, Bağdadda xarici vətəndaşların çoxsaylı girov götürülməsi ilə bağlı böhran vəziyyəti) mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni xəbər müxtəlif mətn tipləri ILƏ ÖTÜRÜLƏ BILƏR . Böyük həcmli xəbər bir NEÇƏ TABESIZ , TABELI və SADƏ CÜMLƏDƏN IBARƏTDIR . B ÜRÜN HALLARDA MƏTN TIPLƏRI ARASINDA FƏRQ TƏHKIYYƏNIN ÜSLUBI BƏ YAXUD EMOSIONAL XÜSUSIYYƏTLƏRI HAQQINDA ƏLAVƏ INFORMASIYANIN VERILMƏSINI NƏZƏRDƏ TUTUR . B ELƏKI , INGILISDILLI QƏZET VƏ ÜMUMILIKDƏ PUBLISISTIK MƏTNLƏRININ ÜSLUBU ÜÇÜN MÜXTƏLIF FIKIRLƏRI EHTIVA EDƏN BIR NEÇƏ SÖZDƏN IBARƏT MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR SƏCIYYƏVIDIR . M ƏSƏLƏN : The head of Scotland Yard”s murder squads called yesterday for a change in the medical profession’s approach to patient confidentiality to ensure they share information with police about potentially violent psychiatric patients. (The Daily Telegraph, September 25, 2004, p. 8) ABŞ və Böyük Britaniya matbuatinda bu ciir strukturlardan istifadəyə meyl Filologiya məsələləri – №3, 2014
197 qəzetin oxucunu məlumatlandirmaq və ötürülən xəbər haqqmda onda fikir formalaşdırmaq kimi əsas fiınksiyäları ilə izah oluna bilər. Misallara müraciət edək: Skotland yardın (London polisi) qətl hadisələrini araşdıran bölməsinin başçısı dünən çıxış edərək həkimlərin peşə etikasına uyğun olaraq xəstəxanada müalicə olunanlar haqqmda məlumatın gizli saxlanması praktikasının dəyişdirilməsinə çağırmışdır. Məqsəd potensial təhlükəli ruhi xəstələrlə bağlı polisə məiumat verilməsini təmin etməkdir. Mətnin tipi və strukturu ilə ötürülən əlavə informasiya tərcümədə müxtəlif dərəcədə tamlıqla əks olunur. Burada dillər arasındakı tipoloji fərq də mühüm rol oynayır (məsələn, ingilis və Azərbaycan dillərindəki baza söz sırasının tipologiyası). Lakin bütün hallarda bu informasiya mətnin ümumi məzmununun bir hissəsini təşkil edir və tərcümə ilə original arasında ümumi ekvivalentlik həmin informasiyanın tərcümə mətnində hansı tamlıq səviyyəsində verilməsindən asılıdır. Ədəbiyyat 1. Брылева Н.П. Включение актуального членения в сферу текста. Вестник МГЛУ, Вып. 491. Москва, 2004, с.31-55. 2. Гальперин И.П. Текст как объект лингвистического исследования.
Москва, 1981, 139 с.
3. Комисаров В.Н. Смысловая стратификация текста как переводческая
проблема. В кн.: «Текст и перевод». Москва, 1988. с.6-17. 4. Наер В.Л. Прагматический аспект английского газетного текста //
Коммуникативные и прагматические особенности текстов разных жанров. МГПИИЯ им М.Тореза. Вып.178. Москва, 1981, с. 106-116 5. Черняховская JI.A. Смысловая структура текста и ее единицы. В кн.:
«Текст и перевод». Москва, 1988, с. 17-24. 6. Dryer V/S/ Frequency and Pragmatically Unmarked Word Order - Downing and Noonan, 1995, p. 105-136. 7. Quakenbush S.J. Word Order and Discourse Type: An Austronesian Example - Payne, 1992, p. 279-304. 8. Polanyi L., Berg M.van den, Ahn D. Invited Talk : A Note on the relationship of discourse structure to information structure // Proceedings of the ESSLLI 2001 Workshop on Information Structure, Discourse Structure and Discourse Semantics/Ed. By I.Kruijff and M.Steedman - Helsinki, 200l, p.11-14 9. Umbach C. On the Notion of Contrast in Information Structure and Discourse Structure //Journal of Semantics -Oxford: Oxford University Press. Vol. 21 -
2004-№2- p. 155-175 10. Weizman E. Some register characteristics of journalistic language: are thy universal //Applied linguistics, 1984, p.39-50. Filologiya məsələləri – №3, 2014
198 T.Mamedoba Роль информационной структуры текста в достижении квивалентности при переводе (на материале прессы США и Великобритании) Резюме
эквивалентности при переводе. Это, в первую очередь, наглядно видно в усилиях решить проблему эквивалентности путем обращения внимания на важную с точки зрения смысла часть (новую или наиболее привлекающее внимание) сообщения, передаваемого посредством текста.
T.Mamedova The role of information structure of text in achieving equivalency in the process of translation (in the US and UK press ) Summary
The paper investigates the communicative approach to the problem of equivalency in the process of translation. It is reflected in the efforts to solve the problem by focusing on new or important part of the message. The given article analyses problems of translation in informational stream from English to Azerbaijani in modern phase the lingual relations of Azerbaijani with other west-European countries also with England.
Rəyçi: Adilə Zeynalova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №3, 2014
199 XAVƏR HACIYEVA ADİU xavər.@mail.ru
VƏ ONUN QURULUŞCA NÖVLƏRİ
Ключевые слова: предложение,структура,простое предложения, сложное предложения,английский язык. Key words: sentense,structure,simple sentense,complex sentense, english language.
Cümlələr quruluş etibari ilə 3 qurupa bölünür. 1.Limple (sadə) 2.Compound(tabesiz mürəkkər) 3.Complex(tabeli mürəkkəb) Sadə cümlə Azərbaycan dilində olduğu kimi ingilis dilində də sadə cümlələrin iki növü olur.1.sadə geniş. 2.sadə müxtəsər.Baş üzvlərdən ibarət olan cümləyə sadə müxtəsər cümlə deyilir.The bird files-Quş uçur. Hasan is a sportsman-Həsən sportsmendir.Tərkibində baş üzvlərdən başqa 2-ci dərəcəli üzv və ya üzvlər olan cümlə sadə geniş cümlə adlanır.Hasan is a uell sportmen- Həsən məhşur idmançıdır. Tabesiz mürəkkəb cümlə Bir neçə sadə cümlə ,intonasiya və ümümi modalıq etibarilə birləşərək mürəkkəb cümlə təşkil edir . Mürəkkəb cümlənin tərkibinə daxil olan sadə cümlələr “slauses” adlanır.Bir neçə sadə cümlə bərabər şəkildə birləşərək, bir mürəkkəb cümlə əmələ gətirərsə bu tabesiz əlaqə təşkil edir və belə mürəkkəb cümlə adlanır.Tabesiz mürəkkəb cümlə tərkibinə daxil olan sadə müstəqil cümlələr bir - biri ilə bağlayıcılar,zərflər yaxud bağlayıcısız intonasiya vasitəsi ilə birləşir Məsələn. The uay uas long, the uend fleu,the tru velers uere exhaustrd -Yol uzaq idi ,külək əsirdi, səyahətçilər əldən düşmüşdülər. The sun had set butit uas not cold - Gün batmışdır,amma soyuq deyildi.Ue must hurru or ue shall miss the train - Biz tələsməliyik,yoxsa qatara gecikərik.Nuither the mom uas visible in this dak night nor uere the stars- Bu qaranlıq gecədə nə ay, nə də ulduzlar görünürdü. Tare a lantern otherix ue shall not be able to find the uay-Tararı götür , yoxsa yolu tapa bilməyəcəyik. Tabeli mürəkkəb cümlə Bir yaxud bir neçə sadə cümlə birləşərək bərabər şəkildə olmurlarsa , onlardan biri baş cümlə, digərləri isə onun tamamlayan,təyin edən budaq cümlələrdirsə,onlar tabelilik təşkil edir və belə mürəkkəb cümlə tabeli mürəkkəb cümlə adlanır.The birds returned uhen siping came- Bahar gələndə quşlar qayıtdılar.Tabeli mürəkkəb cümlə bir baş və bir yaxud bir neçə budaq cümlələrindən ibarət olur.Budaq cümlə ilə baş cümlə arasındakı əlaqə aşağıdakı vasitələrlə ifadə olunur. 1)Tabelilik bildirən bağlayıcılarla that, if, as. 2)bağlayıcı əvəzliklərlə uho, uhat, that.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
200 3)bağlayıcı zərflərlə hou, uhere, uhy. 4)bağlayıcısız Budaq cümlələr mürəkkəb cümlədə həm baş, həm də 2 dərəcəli cümlə üzvlərinin rolunu oynaya bilir. Buna müafiq olaraq budaq cümlələr aşağıdakı quruplara bölünür. 1)mübtəda budaq cümlələri 2)xəbər budaq cümlələri 3)tamamlıq budaq cümlələri 4)təyin budaq cümlələri 5)zərflik budaq cümlələri Mübtəda budaq cümləsi Mübtəda budaq cümləsi mürəkkəb cümlədə mübtəda rolunu daşıyır və aşağıdakı sözlərlə başlanır.1)Bağlayıcılar-that, if.2)Bağlayıcı əvəzliklərlə- uhat, uhit.3)Bağlayıcı zərflə-uhen, uhy, hou, uheu. Uho spoke at the meting has escaped my memory-Mitinqdə kimin danışdığı yadımdan çıxıb. Xəbər budaq cümləsi Xəbər budaq cümləsi mürəkkəb cümlədə düzəltmə xəbərin predikalive hissəsi rolunu daşıyır və baş cümləyə yuxarıda göstərilən sözlərlə birləşdirilir.Mu aim is that you bnou the question tharoughly- mənim məksədim odur ki, siz məsələni ətraflı biləsiniz. Tamamlıq budaq cümləsi Tamamlıq budaq cümləsi mürəkkəb cümlədə tamamlıq rolunu daşıyır və baş cümləyə yuxarıda göstərilən vasitələrlə birləşir. Ue do not nou uher he libes-Biz onun harada yaşadağını bilmirik.Tamamlıq budaq cümlələrinin qarşısında sözönü işlənə bilər. He uas asked about uhat he uas going to do in summer- Ona yayda ne etmək fikrində olduğu haqqında sual verilir. Tamamlıq budaq cümləsi baş cümlə ilə heç bir vasitə işlənmədən də birləşə bilər. İl hunut he uould come in time-Mən bilirdim ki, o vaxtında gələcək.Tamamlıq budaq cümləsi ilə baş cümlə arasında vergül qoyulmur. Təyin budaq cümləsi Təyin budaq cümlələri baş cümlə daxilində olan ismi, yaxud əvəzliyi təyin edir və baş cümlə ilə nisbi əvəzliklər(uho, uhid,that) və yaxud nisbi zərflər(uhere , uhin) vasitəsi ilə birləşirThis is the man uho uanted to su you Bu, siz görmək istəyən adamdır.This is the plase uhere Samed Vurğun uas born- Bu Səməd Vurğunun anadan olduğu yerdir.Təyin budaq cümləsində nisbi əvəzliklər sözönü tamamlıq olarsa sözönü bilavasitə feldən sonra durur.Nisbi əvəzlik isə atıla da bilər.The house in uhich il live in very old The house uhich il live in is very old. The house il live in is very old- Mənim yaşadığım ev çox köhnədir. Bu növ bağlayı- cısız cümlələr ingilis dilində çox geniş cümlə vasitəilə tərcümə olunur. Təyin budaq cümlələrinin 2 növü olur.1) Məhdudlaşdırıcı və 2)təsirli. Məhdudlaşdırıcı budaq cümlə qarşısında ki ismin , əvəzliyin mütləq təyini olur. Belə təyin budaq cümlə şəxsə , həm də əşyalara aiddirsə that nisbi əvəzlikləri ilə birləşdirir. The boy uho came yesterday has come again-Dünən gələn oğlan yenə gəlib. The book that you au askiny about is ou the table -Siz soruşduğunuz kitab masanın üstündədir.Təsirli təyini budaq cümləsi ,adətən , baş cümlədə işlədilən isim və ya əvəzlik haqqında bir daha əlavə məlumat verir.Təsirli təyin budaq cümləsi aralıqdan götürülərsə də
Filologiya məsələləri – №3, 2014
201 cümlənin mənası pozulmur.My brolher, uho returned from Moscou, uorks at a factory-Mənim Moskuvadan qayıdan böyük qardaşım fabrikdə işləyir.Təsirli təyin budaq cümləsi vergülə şifahi nitqdə isə pauza ilə ayrılır və baş cümləyə yalnız uho və uhich nisbi əvəzlikləri vasitəsi ilə birləşdirilir. Belə cümlələr Azərbaycan dilində sadə geniş cümlələr kimi tərcümə edilir. Zərflik budaq cümləsi Zərflik budaq cümlələri baş cümlədəki felə, sifətə yaxud zərfə aid olur və cümlədə müxtəlif zərfliklərin vəsifəsini daşıyır. Məna etibari ilə zərflik budaq cümlələri aşağıdakı qayda üzrə təsrif olunur. 1)Zaman budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə zaman zərfliyinin mənasını daşıyır və baş cümləyə uhem, after, as soon as, directly, then və s. bağlayıcıları ilə birləşdirilir.Zaman budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl də, sonra da gələ bilər. Uhen ue reached home it uas aluady dark yaxud. İlt uas aluady dark uhen ue reachea home-Biz evə çatada qaranlıq düşmüşdü. 2)Məkan budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə məkan zərfliyinin vəzifəsini daşıyır və baş cümləyə uhere, yhererer bağlayıcıları ilə birləşdirilir. Məkan budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl də, sonra da gələ bilər.The house stood uhere the rouds met- Ev yolları qovuşan yerdə idi. 3)Səbəb budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə səbəb zərfliyinin vəzifəsini daşıyır və başqa cümləyə beccuse, since, for reason that və s. Bağlayıcıları ilə birləşir Səbəb budaq cümlələri baş cümlədən əvvəl də sonra da gələ bilər və Azərbaycan dilində üçün,görə sözləri kimi tərcümə olunur. Madam ki, yorğunsan istirahət etməlisən. İl had a rest ekauseil us tried-Yorğun olduğuma görə istirahət etdim. 4)məqsəd budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə məqsəd zərfliyinin funksiyası daşıyır və baş cümləyə that, so that,in order that, lest sözləri ilə bağlanır. 5)Nəticə budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə nəticə zərfliyinin funksiyasını daşıyır və baş cümlə ilə that bağlayıcıları ilə bağlanır nəticə budaq cümlələri baş cümlədən sonra gəlir. Bağlayıcının 1 hissəsi baş cümlədə 2 hissəsi that isə budaq cümlədə olur. The lood uas so heaay that a child can understand it-Yük o dərəcədə ağır idi ki, kişi onu qaldıra bilmədi. 6)Tərzi- hərəkət yaxud müqayisə budaq tabeli mürəkkəb cümlədə tərzi hərəkət zərfliyinin funksiyasını daşıyır və baş cümlə ilə as, as if, as thaugh, than, the mou,, the mou,the leu,, the less bağlayıcıları ilə bağlanır. Bağlayıcının 1 hissəsi baş cümlədə, 2 hissəsi isə budaq cümlədə olur. Müqayisə zərflik budaq cümləsinin elliptik formalarına da təsadüf olunur. 7)Güzəşt budaq cümləsi baş cümlə ilə thagh, although, as, even if, uhoever, hough, bağlayıcıları ilə bağlanır. Uhatever you suy , il shall not change mu opinion-Siz hər nə desəniz də mən öz rəyimi dəyişməyəcəyəm. Güzəşt budaq cümləsi ilə baş cümlənin mübtədası eyni olarsa , güzəşt budaq cümləsi elliptik şəkildə olur. Thur coming uas very pleasant, though unexpected-Onların gəlişi gözlənilmə- diyinə baxmayaraq çox xoş idi. İlt uas cold thaugh sumny- Günəş olduğuna
Filologiya məsələləri – №3, 2014
202 baxmayaraq soyuq idi. Houver much il try , il cunnot pronouna that uord correstly- Nə qədər çalışıram sa da bu sözü düzgün tələfüz edə bilmirəm.Güzəşt budaq cümlələri baş cümlədən əvvəl də, sonra da gələ bilər. 8)Şərt budaq cümləsi baş cümlə ilə if, unless, supposing, on condition və s. Bağlayıcılarla bağlanır. Əgər budaq cümlədəki şərt realdırsa, şərtin nəticəsini bildirən və cümlələrin hər ikisində feli xəbər formasında işlədilir. İlf he comes il shall go-O, gəlsə mən gedəcəm. Əgər budaq cümlədəki şərt qeyri- realdırsa baş cümlədə də qeyri real hərəkət bidirir və cümlələrin hər ikisində fel şərt formasında işlənir. Lf he il shall go- O, gəlsə mən gedəcəyəm. Əgər budaq cümlədəki şərt, qeri realdırsa baş cümlədə də qeri real hərəkət bildirir və cümlələrin hər ikisində fel şərt formasında işlənir. Qeri real şərt budaq cümlələrdə if bağlayıcısı işlənilməyə də bilər. Bu halda şərt budaq cümləsində sözlərin sonrası pozulur köməkçi ya modal fel mübtədan əvvəl gəlir. Uere be my friend il should expest his help- O mənim dostum olsa idi ondan kömək gözlərdim. Had he rnoun he uould hou comu- Əgər o bilsəydi, gəlmiş olardı. Baş cümləsiz işlənilən if sözü ilə başlanan şərt budaq cümləsi, arzu, ilə, - zaman ifdə edir. QEYD. Uhen , uhenever, after, till, untill, before, as soom as, unles, by the time və s. Bağlayıcıları ilə başlanan zaman və şərt budaq cümlələrində fel gələcək zamana formalarından biri ilə ifadə olunur. Yuxardakı misallardan göründüyü kimi zərflik budaq cümləli mürəkkəb tabeli cümlələr Azərbaycan dilinə həm tabeli mürəkkəb, həm də sadə geniş cümlə kimi tərcümə oluna bilər.
Ədəbiyyat 1.Bayramob H.A.Azərbaycan dilində sabit söz birləşmələri.Bakı 1960,203-cü səh. 2.Cəfərov.S.A.Azərbaycan dilinin grammatikası.Bakı.1968 il.Maarif nəşr.180 səh. 3.Makkai A.Sentense structure in English,Paris,The Hague,Mouton,1972,371 p. 4.İiyish B.A.The structure of moderne English.Leningrade.1971.p .306.
X.Гаджиева Фраза в английском и азербайджанском языках и их структурные типы Резюме
В статье рассматривается некоторые структурные типы предложения в английском и азербайджанском языках,анализируется нижеследующиеся варианты: -- простое предложение, -- неподчиненные сложное предложение, --подлежающие придаточного предложения, -- сказуемые придаточные предложения Filologiya məsələləri – №3, 2014
203 --придаточные предложение дополнения -- придаточные предложение определения -- придаточные предложение обстоятельства Во всех случаях структурные типы этих предложениях и английском и азербайджанском языках исследуется и изучается в учебниках и научно- исследовательских трудах.
Kh.Gadjiyeva . A sentense and its structural tyhes in azerbaydjani and english. Summary
The article deals with same structural types of sentences in azerbaydjani and English.Also the following variants are analyzed in the article: --the simple sentence, --the compound sentence, --subject clauses, --predicative clauses, --object clauses, --attributive clauses, --adverbiale clauses.
In all these cases these structural kinds of sentences in Azerbaijani and English are learned and investigated in scientificinvestigation works and textbooks.
Rəyçi: Yusif Suleymanov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. |