AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

Bakı  qırğını.  Partlayış  martın  17-də  oldu.  Silahlı  ermənilər  müsəlmanları 
qırmağa başladılar. Heç  kimə  rəhm etmədən  məhəllələrə  düşüb, qarşılarına çıxan 
azərbaycanlıları  qətlə  yetirirdilər.  Qan  su  yerinə  axırdı.  Ölənlərin  sayı  yüzlərlə, 
minlərlə  idi.  Ermənilərin  əlinə  yaxşı  fürsət  düşmüşdü.  Uşaqları,  yenicə  dünyaya 
gələn körpələri süngülərə taxıb göyə qaldırır, evləri gülləbaran edirdilər. Qadınları 
saçlarından  bağlayıb  çılpaq  halda  döyürdülər.  Qocalara  rəhm  etmirdilər.  70-80 
yaşlı adamları qətlə yetirirdilər. İyirmi beş yaşlı bir gəlini divara mismarlamışdılar. 
Adamlar  evlərini-eşiklərini  qoyub  qaçırdılar.  Üç  gün  davam  edən  bu  qırğında 
10000-dən artıq azərbaycanlı qırıldı. 
Ermənilər  toplardan  atəş  açır, adamları  qorxudur,  bununla da şəhəri tərk 
etməyə məcbur edirdilər. 
Şaumyanın  başçılıq  etdiyi,  Leninin  alqışladığı,  azərbaycanlı  bolşeviklərin 
«Şuranı  tanıyın»  deyə  təbliğ  etdikləri  Şaumyan  hökuməti  Azərbaycan  xalqını  
vəhşicəsinə ölümə məhkum edir. 
Bakı  faciəsinin  ağrılarını  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  heç  zaman    unuda 
bilmirdi.      Həmişə    bu  hadisəni    içərisi    ağrıya-ağrıya  danışardı.  Bakı  faciəsi 
həyatında  qarşılaşdığı  ikinci  erməni  xəyanəti  idi.  Amma  ömründən  qalan  sonrakı 
illərdə  də  hələ  neçə  dəfə  bu  xəyanətkar  iblislərlə  üz-üzə  dayanacaqdı.  Xain 

60 
 
ermənilər  onun  çoxlu  qan  qardaşlarını,  əməl  dostlarını,  «əmi»lərinin  —  Leninin 
köməyi ilə qanına qəltan edəcəkdilər. 
Bakı faciəsinə içəridən inildəyir, ağrıyırdı. 
ġikayət  səsi.  Hadisədən  çox  illər  keçəcək.  Günlərin  bir  günü  Məmməd 
Əmin  Rəsulzadəni  tanıyanları  soraqlayıb  yaşlı  qocalarla  söhbət  edəndə  dəhşətli 
heyrət  içində  qalacağam:  bu  adamlar,  ömrünün  qürub  çağını  yaşayan  qocalar 
həmin  o  mart  faciəsindən  nələr  danışacaqlar!  Danışdıqca  da  ömürlərinin  bu  ahıl 
çağlarında 
hönkür-hönkür 
ağlayacaqlar. 
İçərim 
dağlanacaq, 
ürəyimdə 
fikirləşəcəyəm  ki,  xəyanətkar  ermənilərin  diləgəlməz  vəhşiliklərinin  ağrısını 
yetmiş-səksən  ildir  ki,  bu  qocalar  yaddaşlarından  silə  bilmir,  eyni  zamanda 
məcburiyyətdən susurlar. Çünki «əmi»ləri Leninin qurduğu hökumət həmişə onları 
qoruyub, iyrəncliklərinin üstünü örtməyibmi? 
ġahid sözü. Əlisəttar Babayev, 84 yaşında: 
«—Russko-tatarskoda  4-cü  sinifdə  oxuyurdum.  Mart  davası  düşdü.  Martın 
17-də  gecə  saat  10-da  qəfildən  atışma  başlandı.  Zaman  adlı  birisi  «Qarantiynı» 
küçədə evinin damına çıxıb pulemyotnan ermənilərin qabağını almışdı. Ermənilər 
arxadan  dama  çıxıb  onu  vurdular.  Arvad-uşağını  öldürdülər.  Uşaqlarından  biri 
qaçıb  zibil  qabına  girdi.  Bəlkə  də  indi  sağdır...  Əbdül  vardı.  Ermənilərlə  atışdığı 
yerdə  Məşədibəy  (Əzizbəyov)  gəldi  və  başladı  qışqırmağa  ki,  atışmayın.  Sonra 
Məşədibəy həyətimizdən bir ağ balışın üzünü göyə qaldırıb dedi: «Mir, mir!» (yəni 
sülh, sülh). Ermənilər ona fikir vermədilər, o isə qışqırırdı: Mən komissaram, mən 
komissaram...  Gecəni  qaçıb  «Edisson»  kino-teatrında  gecələdik...  Tatarskidə 
ermənilər  neçə  ev  yandırmışdılar,  içində  də  adamlar.  Yanmış  adamları 
qoymuşdular  Təzə  Pirin  qabağına,  arxası  üstə,  böyrü  üstə,  bir  halda  idilər  ki... 
(Əlisəttar kişi bu sözləri deyəndə hönkürüb ağladı). 
Qırğın qurtaranda Şaumyan məmnun halda yazırdı: «Biz döyüşlərdə parlaq 
nəticələr əldə etmişik. Düşmən tamamilə darmadağın edilmişdir». 
Sonra xainlik və qəddarlıqla bildirir: «Əgər onlar Bakıda üstün gəlsəydilər, 
şəhər  Azərbaycanın  paytaxtı  elan  edilərdi,  bütün  qeyri-müsəlman  ünsürləri 
tərksilah edilib qırılardı». 
Şaumyan  bu  sözləri  qırğından  on  üç  gün  sonra  yazmışdı.  Şad  xəbəri 
yuxarıya—Leninə  də  çatdırmışdı.  «Əmi»sindən  isə  belə  bir  cavab  məktubu 
almışdı: 
«Əziz yoldaş Şaumyan! 
Sizin möhkəm və qəti siyasətiniz bizi sevindirir...» 
Minlərlə  insan  qırğınına  sevinən  Lenin  Şaumyana  bu  siyasəti  davam 
etdirməyi  məsləhət  görür.  Amma  bu  dəfə  şeytan  hərəkətlərini  «ehtiyatlı  bir 
diplomatiya» ilə birləşdirməyi lazım bilirdi. 
Azərbayсanlı  bolşeviklər  isə  başda  Nəriman  Nərimanov  olmaqla  Leninin, 
Şaumyanın  birgə  qurduqları  bu  qanlı  çarpışmanın  mahiyyətini  anlamır,  hələ  də 
dostluqdan,  birlikdən  danışırdılar.  Nərimanov  yazırdı:  «Erməni-müsəlman 

61 
 
davasının  biabırçı  qanlı  səngərləri  dağıdılıb  üzərində  bütün  xalqların 
zəhmətkeşlərinin səmimi birliyi yaradılsın»!  
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bolşevik  əqidəli  azərbaycanlıları  başa  sala 
bilmirdi ki, Şaumyan kimdir və onun məqsədi Azərbaycanı işğal edib, torpaqlarını 
Ermənistana  verməkdir.  Bu  adamlar  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  ilə  çəkişmələr 
aparır,  onu  «millətçi»,  «müsavatçı»  adlandırırdılar.  Özləri  isə  adlarını 
beynəlmiləlçi  qoyub  gözlərini  Leninin,  Şaumyanın  ətəyinə  dikmişdilər.  Hətta 
bəziləri  müsavatçıları  məzəmmət  edir,  qırğının  səbəbkarı  sayırdılar.  Belə  qorxulu 
bolşeviklər  ermənidən  təhlükəli  idi.  Çünki  erməninin  erməni  olduğunu  bilirsən, 
amma öz içərindən olanı tanımaq çox müşküldür. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  ən  çox  ağrıdan  elə  bu  içəridən  olan  «milli 
əqidəsizlər» idi. 
Bakıda  isə  ermənilər  sağa,  sola  at  çapır,  qırğından  qazandıqlarını  toy-
bayram edirdilər.  
Ah,  kimsəsiz  vətən.  Gedirdi,  içərisində  ağrı  yükü  dolaşa-dolaşa    gedirdi.  
Ürəyi,  qəlbi  parçalana-parçalana    ağlayırdı.  Göz  yaşı  içərisinə  axırdı.  Axan  göz 
yaşları  acı  olduğundan  içərisini  göynədirdi.  Tar-mar  olurdu  yurdu,  qırılırdı  xalqı, 
öldürülürdü adamlar. Vətəni kimsəsiz, yiyəsiz, zavallı bir  günə düşmüşdü. 
 
Düşünürdü. İçərisində qəm atəşi yana-yana düşünürdü. Yazıq vətən! Yadlar 
ayağı  altında  tapdalanıb  bağrı  qan  olan  vətən!  Həqiqətlərinin  boğulub, 
zülmətlərinin  gurlaşdığı  vətən!  Hürriyyətinin  əlindən  alınıb,  əsarət  və  istibdada 
hədəf  seçilən  vətən!  Qanı  axıdılıb,  cinayətlərlə  ölümə  sürüklənən  vətən!  Bütün 
səadət qapıları üzünə bağlanıb qaranlıq vəhşətləri içərisində inildəyən vətən! Kədər 
və  qüssəsinə,  qəm  və  səfalətinə,  şikayət  və  sızıltılarına  məhəl  qoyulmayıb  ədavət 
qılıncları ilə başı kəsilən vətən! 
Vətən  möhnət  və  səfalətlər  məzarlığına  dönmüşdü.  Vətənin  oxuyan 
bülbülünü  susdurub  yerində  bayquş  uladırdı  ermənilər.  Xain  bolşevik  niqabını 
üzünə taxan bu qatillər yalnız Bakını deyil, Şamaxını, Qubanı, Zəngəzuru, Vedini, 
azərbaycanlıların yaşadığı yüzlərlə kəndi talayıb dağıdırdılar. Minlərlə adamı qətlə 
yetirib öldürürdülər. 
Vətəni  viran  olurdu,  xalqı  günahsızcasına  qırılırdı,  Ağrı-acı  içində  bu 
bəladan xilas yolu axtarırdı. 
Bir  tanışının  söylədiyini  xatırlayanda  isə  bədəni  gizildəyirdi:  erməni 
süngüsü  ilə  öldürülüb  zibilliyə  atılmış  bir  zavallı  cocuğu  ac  köpəklər  parçalayıb 
yeyirmiş. 
Neçə gün idi ki, bu dəhşətlərin ağrısı altında yaşayırdı. Düşünürdü ki, belə 
gedə  bilməz.  Bu  bəladan  xilas  olmaq  yolunu  axtarıb  tapmaq  lazımdır.  Rusiyadan 
heç bir ümid gözləmək olmaz! Nərimanlardan, Əzizbəyovlardan kar aşmaz! Onlar 
xalqın  düçar  olduğu  bu  faciənin  hələ  də  qorxulu  oyun  kimi  ortaya  atıldığını 
anlamırlar.  Qırılan  xalqının,  inildəyən  cocuqların  əsl  qatilləri  gözləri  önündə 

62 
 
dayandıqları  halda  cəfəng  sözlər  danışır,  tərəddüdlə  deyirlər:  «Yox,  deyəsən  bu 
sinif mübarizəsinə oxşamır!» 
Heç zaman, heç zaman əsl düşməninizi tanımadınız! Düşmənin başlar kəsən 
qılıncının qabağında qolu bağlı dayanıb, «biz beynəlmiləlçiyik» dediniz. Düşmənin 
atdığı gülləyə, yağdırdığı ölüm atəşinə müntəzir dayanıb «biz bolşevikik, proletar 
sinfinin müdafiəçisiyik» dediniz. Milli hisslərin, millət varlığının hər şeydən üstün 
olduğunu  dərk  etmədiniz.  Bir  fanatik  rusun  boş  ideyalarının  arxasınca  düşüb 
xalqınızın,  millətinizin qırğınına  sakit baxdınız,  hərənizə  bir vəzifə  verib başınızı 
aldatdılar.  Şaumyan  kimi  bir  fitnəkar  cibinizə  komissar  sənədi  qoyub,  başınızı 
göylərin  puç  romantikası  ilə  aldatdı,  xalqınızı  qırğına  verdi.  Siz  isə  ayılmadınız. 
Papağınızı qabağınıza qoyub fikirləşmədiniz ki, əgər bu torpaq, bu vətən, bu sərvət 
mənimdirsə,  niyə  ona  sahibliyi  Şaumyanla  Lenin  edir?  Niyə  xalqımın  varını, 
dövlətini çapıb talayır və məndən bir kəlmə də soruşmurlar? Bəs bu qədər Leninin 
göstərişi,  Şaumyanın  «canfəşanlığı»  ilə  Bakıdan  daşınıb  aparılan  dövlətin 
müqabilində xalq niyə ac-yalavac yaşayır, heç nə əldə edə bilmir! 
Sizə  həqiqətləri  başa  salmaq  mümkün  deyil.  Neçə  dəfə  buna    cəhd 
göstərdik, qəflət yuxusundan ayıltmağa, kənarda dayandığınız ölüm uçurumundan 
uzaqlaşdırmağa çalışdıq. Çəkilmədiniz. Beyniniz, düşüncəniz, əqidəniz «bolşevik» 
havası ilə zəhərlənmişdi. Zəhəri beyin qanından təmizləmək müşkül işdir. 
Neçə  dəfə  dedik  ki,  Bakıda  qurulan  və  sizin  komissarları  olduğunuz 
Sovetdə  -  o  «Şaumyan  hökumətində»  niyə  məsələ  qaldırmırsınız,  bəs  ermənidən 
soruşmursunuz  ki,  əgər  düz  adamsansa,  niyə  ermənilərə  silah  paylayıb 
azərbaycanlıları  yaxına  buraxmırsan.  Niyə  bir  kərə  demədiniz  ki,  Bakıya 
yaxınlaşan  qırğının  hələ  başlanmadığı  dövrdə  azərbaycanlıları  qorumaq  istəyən 
«Evelina»  gəmisindəki  müsəlman  əsgərlərindən  ibarət  «Dikaya  diviziya»  
əsgərlərinin  tərksilah  olunması  haqqında  əmr  verməkdə  Şaumyan  hansı  məqsədi 
güdür? 
Soruşmadınız,  demədiniz.  Minlərlə  adam  qətlə  yetiriləndən  sonra  da 
ayılmadınız.  Yalnız  tərəddüd  içində  sayıqlamağa  başladınız:  «deyəsən  bu  sinif 
mübarizəsinə oxşamır». 
Amma müsavatçıları topa, tüfəngə tutdunuz. Az qaldı ki, Şaumyanın sözünə 
inanıb bu qırğının günahkarı kimi müsavatçıları ittiham edəsiniz. Beyninizə yalnız 
bir  fikir  salmısınız:  müsavatçılar  bəy,  xan  hökuməti,  kapitalist  hökuməti  qurmaq 
istəyirlər. Daha düşünmürsünüz  ki, bu xalqın qeyrətli  bəyləri, xanları,  «kapitalist 
damğasıyla» ləkələdiyiniz varlıları var. Və o bəylərin, xanların çoxu lazım gələndə 
xalqın ehtiyaclarına kömək edir, məktəblər açır,  köməksizlərə əl  tutur. Elə sizin 
neçənizi  elə  indi  bəyənmədiyiniz  bəylər,  xanlar,  kapitalistlər  oxutmayıbmı?  Milli 
hisslərdən,  milli  qeyrətindən  uzaq  olub  erməninin,  rusun  dediyi  ilə  oturub-
durandan sonra hansı bəy, hansı xan, hansı kapitalist sizi azərbaycanlı hesab edər 
və qurduğunuz hökumətlə razılaşar?  Xalqı, milləti nahaq qırğına verilən bəy, necə 
razılaşsın, inansın ki, siz hələ də Şaumyanın çaldığına oynayırsınız?  

63 
 
Sizə  vaxtında  bir  söz  də  dedik.  Çatdırdıq  ki,  gürcülərin  də,  ermənilərin  də 
milli  qoşunları  yaradılıb.  Bəs  azərbaycanlıların  milli  qoşunu  yaradılmasına  niyə 
təşəbbüs  göstərmirsiniz?  Niyə bu  məsələ ortalığa atılanda Şaumyan qəribə cavab 
verib ki,  ordu hissələri milli əsasda deyil, sinfi əsasda təşkil olunmalıdır. O zaman 
Şaumyandan  soruşmaq  lazım  idi  ki,  məgər  erməni  ordusu  sinfi  əsasda  təşkil 
olunubmu? Andronikin ordusunda ermənidən başqa bir millət varmı? 
Bunu  etmədiniz,  susdunuz.  Çünki  beyniniz  «biz  beynəlmiləlçiyik»  dumanı 
ilə  örtülmüşdü.  Gözünüzü  «dostluq,  qardaşlıq,  fəhlə,  proletariat»  kimi  düşüncə 
pərdəsi  tutmuşdu.  Həyata  xalqımızın  milli  varlığı  mövqeyindən  və  bu  varlığın 
bütün  hisslərdən  üstün  dayandığı  fikrindən  yanaşa  bilmədiniz.  Fitnəkar  Şaumyan, 
siyasətçi  Lenin  sizi  aldadırdı.  Biri  xalqına  torpaqlar  almaq,  digəri  yıxılmış 
imperiyanı  bərpa  edib,  hökmran  olmaq  məqsədini  güdürdü.  Siz  isə  arada  hər 
çalınana qol götürüb oynayırdınız. Məntiqsiz bir fikrin o zaman üçün qorxunc olan 
torunda çapalayırdınız: «biz beynəlmiləlçiyik». 
Düşünürdü.. Ağrı-acı içərisində düşünürdü. 
...Bəs    bu    bəlalardan    hansı  yolla  qurtulmalı?  Qurtuluş  ümidi  nədədir? 
Birdən içərisində çoxdan qığılcımları dolaşan bir istək alovlandı: Ayrılmaq! Azad 
bir  dövlət  olmaq!  Yalnız  bu  yolla  xalqı  faciələrdən  qurtarmaq  mümkündür. 
Ayrılmaq! Azad olmaq! Erməninin, rusun min bir fırıldağından xalqı xilas etmək. 
Ayrılmaq!  Ermənidən,  rusdan  həmişəlik  ayrılmaq!  Xalqın  neçə  illərdən  bəri 
tökülən  qanını  axmağa    qoymamaq,  düşdüyü  istibdad  quyusundan  onu  çıxarmaq. 
Çörəyini,  suyunu,  udduğu  havasını  belə  ermənidən,  rusdan  ayırmaq,  təmizləmək, 
onun  özününkü  etmək!  Neçə  illərdən  bəri  xalqın  şimala  daşınıb  talan  edilən 
sərvətini  özünə  qaytarmaq.  Özünün  məktəbini  açmaq,  məhkəməsini  qurmaq, 
hökumətini  yaratmaq.  Nə  zamana  kimi  başımız  rus  kəndiri  ilə  bağlanıb  açılacaq?  
Ayrılmaq!  Bütün  nicatımız,  sevib  əsiri  olduğumuz,  intizarında  çırpınıb 
gözlədiyimiz hürriyyət adlı o sevgili cənnət də yalnız  bu ayrılmaqdadır.  Ayrılmaq 
olmasa,  xoşbəxtlik  suyundan  içib  bağrı  yanıq  ürəklərimizin  yanğısını  söndürə 
bilməyəcəyik.    Vətən  əhlini  hər  cürə  zillət  və  möhnət  burulğanından  çıxarmağın 
yolu  ayrılmaqdadır.  Vətən  övladlarının  nigahına  kəsilmiş  bu  zülməti  qovub 
uzaqlaşdırmaq,  ah-fəğan  içində  inləyən  adamları  səadətə  çatdırmaq  «ayrılmaq»la 
mümkündür. Qoy Azərbaycan adı hər yanı gəzib dolaşsın və cəmi ölkələr bilsin ki, 
indi dünyada rusun yumruğu və qapazı altında əzilən Azərbaycan deyil,    müstəqil, 
azad  torpağının,  suyunun  öz  ağrısı  olduğu  bir  Azərbaycan  var.  Uzun  illər  boyu 
müstəmləkə qaranlığında itib görünməz olan bu odlar yurdunu qoy hamı tanısın. 
Ürəyində  coşğun  inam  hissi  yol  gedir.  İçərisini  az  əvvəl  didib-parçalayan 
ağrılar  indi  azalmışdı.  Beynində  yalnız  bir  fikir  alovlanırdı:  Ayrılmaq!  Azad 
Azərbaycan hökuməti yaratmaq! 
Həyatın bütün çirkinliklərindən bezib intihar böhranı keçirən və qəfildən bu 
ölüm  caynağından  qopmaq  işığını  görən  adamlar  kimi  iti,  qətiyyətli  addımlarla 
gedir və düşünürdü: Ayrılmaq! Xilas yolu yalnız budur. 

64 
 
Ayrılmaq!  İçərisində  tez-tez  təkrarladığı  bu  səs  sanki  sərt  qayalara  dəyib 
səslənirdi: Ayrılmaq! 
Tiflisin  küçələri  ilə  addımlayır  və  adamlara  baxırdı,  Elə  bil  hamı  onun  bu 
sözünü alqışlayırdı: Ayrılmaq! 
...Məmməd Əmin Rəsulzadə əvvəli böhranlı, sonu belə nəşəli fikirlər içində 
çırpınanda 1918-ci ilin may ayı idi. 
 
AZAD VƏTƏN 
 
Çəkdiyin  həqarətlərə  bu  gün  son  qoyulur,  vətən!  Neçə  illərdir  həsrətində 
olduğun istiqlal işığı axıb çöllərinə yayılır. Başın üzərində oynadılan qara qılınclar 
qatlanıb  qınına  qoyulur.  Çöhrəndə  dolaşan  ağrı  kölgələri  çəkilib  gedir.  Gözündə 
istiqlal günəşindən axıb gələn işıq dolaşır. 
Bu gün əsarət və istibdad möhnətindən qurtarıb işıqlı yola düşürsən. Elə bir 
yolun  yolçusu  olursan  ki,  istisini  duymayan  bəxtəvər  günə  çatmaz.  Bu  yolu 
keçməyən insan həyatın hansı xoşbəxtliyindən danışa bilər? İstiqlal məşəlini başın 
üzərində alovlandırmağa az qalır, lap az qalır. 
Cəmi  bir  neçə  saatdan  sonra  qeyrətli  oğulların  bir  yerə  toplanıb  istiqlalını 
elan  edəcək.  Və  dünyanın  hər  yerinə  xəbərlər  göndərib  «Azərbaycan  müstəqil  və 
azad bir Respublikadır» deyəcəklər. 
Bu gün 28 maydır! Bu xoş gün bütün azərilərin, əsarətdə olan türklərin milli 
bayramı  kimi  qeyd  olunacaq.  28  may  evlərə  sevinc  gətirəcək,  bağlı  qapıları  açıb 
adamlara şadlıq, istiqlaliyyət sözünü pıçıldayacaq. 
Elə bu gündən başlayaraq Azəri türkləri dünyanın hansı yerində olsalar belə 
28  mayıs  (28  may)  gününü  unutmayacaq,  onu  əziz  gün  kimi  yaşadacaqlar. 
Evlərində 28 mayısın xoşbəxtlik rəmzi olan üç rəngli bayrağını müqəddəs əmanət 
kimi  qoruyacaqlar.  İldə  bir  dəfə  onun  dövrəsinə  yığılıb  istisini  udacaqlar.  28 
mayısın təbəssümlü çöhrəsindən nur alacaqlar. 
28 mayısa nəğmələr qoşacaq, oxuyacaq, onu tərənnüm edib sevəcəklər! 28 
mayıs  Azəri  türklərinə  səadət,  müstəqil  dövlət  varlığını  bəxş  edəcək.  28  mayıs 
məhkumluq  üfunətində  boğulan  xalqın  qaranlıq  göylərində  istiqlal  ulduzu 
parladacaq.  28  mayıs  Azəri  türklərinin  bəşəri  hüquqlarını  rədd  edən  mənfur 
qüvvələri qovub, xalqın  vətəni haqqını qoruyacaq! 28  mayıs könüllərdə  yanan bir 
məşələ dönəcək, gətirdiyi hürriyyət şəfəqlərini adamların ömrünə, gününə səpəcək. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  rəhbərdir.  Mayın  28-i  günündə  Tiflis  şəhərində 
dörd müsəlman partiyasının iştirakı ilə fövqəladə iclas keçirilir. İclas bir məqsədlə 
çağırılıb:  mövcud,  mürəkkəb  vəziyyəti  nəzərə  alıb  Azərbaycanı  idarə  etmək, 
Azərbaycan Respublikasının yaradıldığını bildirmək.  
Sonra  Milli  şura  heyəti  və  onun  sədrini  seçirlər.  Milli  şuranın  sədri 
vəzifəsinə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  namizədliyi  irəli  sürülür.  Seçkidə  iştirak 
edən dörd partiyadan yalnız biri — «İttihad» partiyası etirazını bildirir. 

65 
 
Seçkidə iştirak edən partiyalar: 
1. «Müsavat demokratik bloku» — 30 nəfər. 
2. «Müsəlman sosialist bloku» — 7 nəfər. 
2. «Rusiyada müsəlmanlıq ittihad» — 3 nəfər. 
4. «Müsəlman sosial demokrat-menşeviklər    partiyası» — «Hümmət» — 4 
nəfər. 
Gizli səsvermə yolu ilə—22 səs çoxluğu qazanıb Məmməd Əmin Rəsulzadə 
Azərbaycan milli şurasının başçısı seçilir. 
Azərbaycan xalqının taleyi ona tapşırılanda otuz dörd yaşı vardı. 
Azərbaycan  hökuməti  özünün  istiqlal  bəyannaməsini  bütün  xalqa  və 
dünyaya elan edir: 
1.  —  Bu  gündən  etibarən  Azərbaycan  xalqı  hakimiyyət  haqqına  malik 
olduğu kimi, cənubi və şərqi Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan tam hüquqlu 
müstəqil bir dövlətdir. 
2.  —  Müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  idarə  forması  Xalq  Cümhuriyyəti 
olaraq müəyyənləşir. 
3. — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün millətlər və xalqlar ilə dostluq 
münasibəti yaradır. 
4.  —  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  millət,  məzhəb,  sinif,  silk  və  cins 
fərqinə  varmadan  hüdudu  daxilində  yaşayan  bütün  vətəndaşların  siyasi  və 
vətəndaşlıq hüququnu təmin edir. 
5.  —  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  ərazisi  daxilində  yaşayan  bütün 
millətlərə sərbəst inkişafı üçün geniş imkan verir. 
6.  —  Milli  məclis  toplanana  kimi  Azərbaycan  idarəsinin  başında  ümumi 
səsvermə  ilə  seçilmiş  milli  şura  və  milli  şura  qarşısında  məsul  olan  müvəqqəti 
hökumət durur. 
Azərbaycan  Respublikası  yaradılmış,  hökumət  qurulmuşdu.  Amma 
Azərbaycan paytaxtı Bakı Şaumyanın hökmranlığı altında idi.  
Azərbaycan  hökuməti  başda  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  olmaqla  Gəncəyə 
köçürdü.  İşıqlı,  nurlu  simalı  bu  milli  hökuməti  quran  adamlar  necə  həyəcan 
keçirirdilər! Necə gərginlik içində yaşayırdılar! Hamısının içindən bir ağrı keçirdi: 
Elan etdiyimiz, qurduğumuz bu hökuməti qoruyub saxlaya biləcəyikmi?  Üç rəngli 
bayrağı indi düşmən yuvasına çevrilmiş Bakı üzərində dalğalandıracayıqmı? 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Bakıdan  həyəcanlı  xəbərlər  alırdı.  «Şaumyan»  
hökuməti    istədiyi  oyunlardan  çıxır,  xalqın  sərvətini,  Bakının  neftini  Rusiyaya    
daşıtdırırdı.  Xalq  yenə  müdhiş  vəziyyətə  düşmüşdü.  İndi  Bakıda  tək  ermənilər 
deyil,  onlara  tərəfdar  olan  silahlı  ingilislər  də  gəzib  dolaşırdı.  Hamısının  məqsədi 
bir idi: Bakını Azəri türklərindən təmizləmək. 
Budur, Şaumyan Rusiyaya — Stalinə teleqram göndərib: 
«Bakıda və quberniyada bütün pambıq ehtiyatını müsadirə edirik ki, dərhal 
Rusiyaya göndərək». 

66 
 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  xalqın  bu  dağılan  sərvətini  qorumaq  yollarını 
düşünür  və  qurduğu  hökumətin  hansı  xain  qüvvələrlə  üz-üzə  dayandığı  fikri  ilə 
ağrıyırdı. 
Elə  bu  zamanlar  «Şaumyan»  hökumətinin  azərbaycanlı  komissarlarından 
biri  olan  Nərimanov  Təzəpir  məscidinin  qabağında  adamları  başına  toplayıb 
deyirdi: 
«...Yenə  sizə  deyirəm.  Şura  hökumətinə  canidildən  tabe  olub  ona  kömək 
ediniz ..». 
Başqa  bir  quberniya  komissarı  Məşədibəy    Əzizbəyov  isə  Bakı  ətrafında 
«gördüyü» ermənilərin törətdiyi vəhşiliyi Şaumyana «doklad etməklə» məşğul idi. 
Bakı  od  içində,  səfalət,  aclıq  möhnətində  boğulurdu.  Bakını  xilas  etmək 
lazımdır.  Bakı  Azərbaycanın  düşünən  başıdır.  Bu  düşünən  baş  indi  xainlərin 
əlindədir və onu istənilən vaxt kəsə bilərlər. 
Düşünürdü  milli  hökumət  başçısı.  Düşünürdü  və  xilas  yollarını  axtarırdı.  
Bütün  bu  bəladan  qurtuluş  yolu  ancaq  bir  yerə  aparıb  çıxarırdı:    Türkiyə!  Qardaş 
Türkiyə! 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Azərbaycan  Respublikası  elan  olunandan  altı 
gün  sonra  Batuma  getdi.  Batuma  tək  getmirdi,  Xarici  işlər  naziri  Məhəmməd 
Həsən bəy də onunla birlikdə idi. Danışıqların ümid verəcəyinə inanırdı. Dini bir, 
qanı  bir  türklər  bu  ağır  günlərdə  yəqin  ki,  kömək  edərdilər.  Bu  torpaqda  daha 
bəsdir  xəyanətkar  ayaqlar  gəzdi.  Hamısı  adını  xilaskar  qoyub  xalqı  çapıb-
talamaqnan məşğuldur. 
Əgər Türkiyə  xilaskarlıq işinə  razılaşırsa,  Azərbaycan  hökuməti  neftini də 
ondan  əsirgəməz!  Bəs  indi  nə  haldadır  Bakı?  Nefti  ruslara  daşınır,  camaatını  isə 
ermənilər  qırıb  öldürür.  Türklər  öz  qanımızdan,  kökümüzdən,  soyumuzdandır. 
Onlar  bizi  bu  möhnətdən  qurtarmalıdırlar.  Türklərin  bir  zamanlar  bütün  dünyanı 
lərzəyə  salmış  şanlı,  zəfər  yürüşlü  orduları  var!  Bu  ordu  həmişə  xəyanətkarların, 
birinci  olaraq  ermənilərin  gözünə  ox  kimi  batıb.  Onlar  bu  ordudan  qorxublar. 
Onları  Bakıdan  təmizləyib,  tör-töküntülərini  Xəzərə  tullaya  bilən  yeganə  qüvvə 
türk ordusudur. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  fikirlər  içində  Batuma—türklərlə  danışığa 
tələsirdi. 
Qorxaq  ġaumyan.  Az  keçəcək  və  türklər  Azərbaycana  kömək  edəcəyini 
bildirəcək.  Şaumyan  qorxu  içində  çırpınıb  vurnuxacaq  və  «əmi»si  Leninə  təcili 
teleqram göndərəcəkdi: 
«Tiflisdən  alınan  bütün  xəbərlər  göstərir  ki,  türklər  Bakı  üzərinə  hücuma 
hazırlaşırlar. Bizə təcili yardım lazımdır». 
Türklər  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  mehribanlıqla  qarşıladılar.  Və  hamısı 
Azərbaycanın  düşdüyü  fəlakətdən  xəbərdar  idilər.  Batumda  Ədliyyə  naziri  Xəlil 
bəy  ilə  şərq  orduları  komandanı  Vəhib  paşa  arasında  hər  iki  dövlətin  (Türkiyə, 
Azərbaycan) adından  əhdnamə imzalandı. Bu  əhdnamənin  4-cü  maddəsinə əsasən 

67 
 
Azərbaycan  hökuməti  asayişin  bərpası  üçün  Türkiyədən  kömək  istəmək  haqqını 
qazanırdı. 
Bakının xilasına az qalırdı... 
Yaradılan milli hökumət Gəncəyə gəlmişdi. 
1918-ci  il  iyunun  17-sidir.  Gündüz  saat  ikidir.  Milli  şuranın  sayca 
yeddinci—Gəncədə  isə  ilk  iclası  keçirilir.  İclası  sədr  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
açır: 
«Əfəndilər,  fövqəladə  vəziyyət  şəraitində,  ağır  və  məsul  bir  vaxtda  milli 
şuranın  iclasını  açıram.  Bu  günkü  sualların  müzakirəsində  vəziyyətin 
fövqəladiliyini  və  məsuliyyətli  olduğunu  başa  düşüb,  hissə  qapılmadan 
soyuqqanlılıq göstərməliyik. 
...Sonra   inanıram   ki,  şəraitin  əhəmiyyətini  nəzərə alıb irəli sürdüyünüz 
qərarlarda  vətənin  və  millətin  mənafeyinə  üstünlük  verəcəksiniz.  Və  bununla  da 
patriotluğunuzu sübut edəcəksiniz». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  sədrlik  etdiyi  bu  iclas  heç  də  sakitliklə 
keçmədi.  Türk  qoşunlarının  Azərbaycana  dəvət  olunmasında  müxtəlif  mövqelər 
meydana  çıxdı.  Bəziləri  çıxış  edib  göstərdilər  ki,  Nuru  Paşa  heç  də  Azərbaycan 
müstəqilliyini  tanımaq  istəmir.  İclasda  gedən  o  qızğın  mübahisəni  Aslan  bəy 
Səfikürdski başladı. 
Aslan bəy Səfikürdski; 
«...Təəssüflər  olsun  ki,  Paşa  bizim  soveti  və  hökuməti  buraxıb,  öz  istədiyi 
bir hökumət qurmaq istəyir». 
Məmməd Əmin Rəsulzadə onun dediklərinə müdaxilə edir: 
«Paşanın bu işə heç bir qarışacağı yoxdur». 
Aslan bəy davam edir: 
«Qorxuram  ki,  həmin  yol  xalqı  xilas  etməsin  və  bizi  bəlalarla  üzləşdirib 
camaatda türklərə ümidsizlik doğursun». 
Xarici İşlər naziri Məmməd Həsən Hacınski; 
«Biz  fikrimizi  müəyyənləşdirmişik.  Onlar  yalnız  hərbi  işlərlə  məşğul 
olacaqlar.  Onlar  həqiqətən  də  müstəqil  Azərbaycan  hökumətinin  yaradılmasını 
istəyirlər». 
Nəsib bəy Yusifbəyli; 
«...Aydındır  ki,  Paşa  və  Osmanlı  hökuməti  müstəqil  Azərbaycan 
hökumətinin  qurulmağını  istəyirlər.  Onlar  bizim  işlərimizə  qarışmaq  fikrində 
deyillər...» 
Aslan  bəy  Səfikürdski  türklərin  gəlməyinin  əleyhinə  deyildi,  onu  narahat 
edən Nuru Paşanın dövrəsindəki bəzi adamlardan şübhələnməyi idi. Və Aslan bəy 
yaxşı başa düşürdü ki, Azərbaycanın xilası, nicatı Türkiyədədir, türk ordusundadır! 
Həmin  o  yığıncaqda,  azad  hökumətin  Gəncədə,  Azərbaycan  torpağında 
keçirilən  ilk  toplanışında  istiqlaliyyət  nəfəsi  ilə  qanadlanan  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə hamını heyrətdə qoyan, dəfələrlə alqışlarla kəsilən parlaq bir çıxış etdi. 

68 
 
Bu  çıxışı  ilə  adamların  qəlbinə  inam  hissi  doldurdu,  başladıqları  böyük  işin 
əhəmiyyətindən  danışdı.  Və  zaldakılar  bu  cavan,  otuz  dörd  yaşlı  adamın  ağlına, 
məntiqinə,  hadisələrin  xarakterini  düzgün  anlamaq  bacarığına  heyran  kəsildilər. 
Bildilər ki, onu hökumətin başçısı seçəndə yanılmayıblar. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  azad  Azərbaycan  hökuməti  qurulandan  sonra 
doğma torpağı Gəncədə keçirilən ilk iclasda bu sözləri söyləmişdi: 
«Əfəndilər»,  hələ  səhər  iclasını  açanda  indiki  şəraitin  necə  əhəmiyyətli 
olduğunu xatırlatmışdım. Qəbul etdiyiniz qərarların tarixi məsuliyyətinin dözülməz 
ağırlığını  Fətəli  xan  Xoyskinin  yaratdığı  hökumətin  çiyninə  atdınız.  Dünya 
müharibəsindən  və  Rusiya  inqilabından  doğulub,  siyasi  həyata  ilk  addımını  atan 
Azərbaycan  idealı  hazırda  sözlə  deyilə  bilməyən  gərgin  anlar  keçirir.  Bu  yeni 
doğulmuş  siyasi  türk  övladı  böyüyüb  yaşa  dolacaqmı,  başqa  xalqlar  arasında  yer 
tutacaqmı? Yoxsa sısqa uşaq kimi məhv olacaq?... 
...Əfəndilər,  demək  istəyirəm  ki,  Azərbaycan  hətta  indi  Qafqazda  ən 
azadlıqsevər və inqilabi respublika sayılan Gürcüstandan da xoşbəxt olacaq!... 
...Əfəndilər!  Mən  sizdən  özümə  qarşı  yalnız  hörmət  və  ehtiram  hiss 
etmişəm. İndi sizinlə, əziz yoldaşlarımla ayrılarkən mənə etibar etdiyiniz vəzifənin 
icrasındakı  bəzi  nöqsanları  bağışlamağınızı  xahiş  edirəm.  Əfəndilər,  ayrılmaq 
zamanı  yaxınlaşır  və  qardaş  kimi  bir-birimizdən  ayrılırıq  və  ayrılıq  məqamında 
inanırıq  ki,  allahın  köməyi  ilə  tezliklə  Bakıda—Azərbaycanın  paytaxtında 
keçirəcəyimiz  təsis  yığıncağında  görüşəcəyik.  Azərbaycana  eşq  olsun!  Türk 
xalqına eşq olsun!» 
Ayrılıq  məqamı  gəlib  çatmışdı.  Qədim  Gəncədən,  Azərbaycanın  istiqlalını 
elan  etmiş  və  bu  yolda  canlarından  keçməyə  hazır  olan  dostlarından  ayrılırdı. 
Hamısının  gözündə  sevinc,  təbəssüm  işığı  parlayırdı.  Göz  yaşını  saxlaya 
bilməyənlər  də  vardı.  Bu  adamlar  vətənin  azadlıq  qapısı  astanasında  dayandığını 
görür  və  həyəcandan  ağlayırdılar.  Geriyə  qayıtmaq  istəmirdilər.  Geridə  bataqlıq, 
üfunət vardı. Ümid işığı qarşıda yanırdı. Onun istisinə tələsirdi hamı. 
Ümidlə, məhəbbət və həyəcanla ona baxırdılar. Onun bu gedişindən çox şey 
asılı  idi.  Ölüm  təhlükəsi  altında  qıvrılan,  can  verən  vətəni  o  bu  gedişiylə  qurtara 
bilərdi. 
Qucaqlaşıb  ayrıldılar.  Nəsib  bəy,  Fətəli  xan,  Məmməd  bəy...  İşıqlı,  nurlu 
gözləri ilə ona «uğurlu yol» dilədilər, xeyir-dua verdilər. 
Azad  Azərbaycan  hökumətinin  başçısı  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni 
Türkiyəyə—İstanbula  yola  salırdılar.  İstanbulda  Orta  Avropa  dövlətlərinin—yeni 
Almaniya,  Avstriya,  Macarıstan,  Türkiyə  və  Bolqarıstanın  iştirakı  ilə  Qafqaz 
məsələsini  müzakirə  üçün  konfrans  keçirilirdi.  Bu  konfransın  Azərbaycan  üçün 
böyük əhəmiyyəti vardı. 
İstanbula  gedirdi.  İçərisində  böyük  ümidlə  ona  doğma  olan  bir  şəhərə 
tələsirdi.  İstanbulda  ömrünün  iki  ili  keçmişdi.  Amma  bu  iki  ilin  xatirələri 
unudulmaz, yaddan çıxmaz idi. İstanbul mühiti ona çox şey öyrətmişdi. Türklüyün 

69 
 
təmiz  havasını  bu  şəhərdə  udmuşdu.  O  zaman  böyük  həsrətlə,  içərisində  qəribə 
qibtə hissi ilə İstanbulda yaşamışdı. Və həmişə də düşünmüşdü: türklər xoşbəxtdir, 
elə  ona  görə  xoşbəxtdir  ki,  özgə  əsarətinə  düşməyiblər,  öz  torpaqlarının 
sahibidirlər.  O  zaman  qəlbindən  xoş  istək  keçmişdi:  Elə  bir  gün  olacaqmı  ki, 
Azərbaycan da belə azad, hər istismardan uzaq ömür yaşayacaq? 
Bunlar  altı-yeddi  il  əvvəlin  xatirələri  idi.  İndi  hər  şey  dəyişmiş,  zaman, 
şərait  başqalaşmışdı.  İndi  ən  böyük  arzusu  həyata  keçirdi—Azərbaycan  öz 
istiqlalını  elan  etmişdi.    İlk  müvəffəqiyyət  də  qazanılmışdı.  Batumda  Türkiyə 
dövləti  ilə  uğurlu  danışıq  olmuş  və  Türkiyə  hökuməti  Azərbaycana  hərbi,  əsgəri 
yardım  göstərməyə  razılıq  vermişdi.  İlk  addım  atılmışdı.  Amma  Bakı  yadlar 
hökmranlığında  əzab  çəkirdi.  Azərbaycanın  düşünən  başını  düşmən 
məngənəsindən xilas etmək lazım idi. 
İndi bütün ümid Türkiyəyə idi... 
İstanbulda  olanda  xoşagəlməz  hadisələr  baş  verdi.  Məlum  oldu  ki, 
bolşeviklər  hökuməti  ilə  Almaniya  arasında  Azərbaycanın  varlığına  qara  bir  xətt 
çəkən Brest-Litovsk sülhü (1918-ci il, 27 avqust) imzalanıb. 
Həmin    xəbər  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  çox  sarsıtdı.  O,  ağrılı-ağrılı 
düşünürdü:  Demək  Lenin  niyyətindən  əl  çəkmək  istəmir,  köhnə  Rusiyasının 
siyasətini  yeridir.  Çar  imperiyasının  əvvəlki  qorxunc  planlarını  həyata  keçirir. 
Azərbaycanı  Rusiyanın  ayrılmaz  bir  hissəsi  kimi  tanıyır.  Müstəqilliyimizi  qəbul 
etmək fikrində deyil. Dostu Şaumyanın hökmranlığına son qoyulub Bakıda. Amma 
bolşevik və daşnak tör-töküntüləri hələ Bakının sərvətinə ağalıq edirlər. İngilislər 
də gəlib Bakıya dolublar. Bakıda vəziyyət qarışıqdır. Şaumyandan əli üzülən Lenin 
isə Bakı neftini asan yolla əldə saxlamaq fikrindədir. Bəs nədir asan yol? Almaniya 
ilə dil tapmaq. Almaniya Bakı neftinə sahib olmaqda maraqlıdır. Onun bu istəyini 
asanlıqla həyata keçirmək olar. Bakı neftinin dörddə birini Lenin Almaniyaya vəd 
etməklə  əslində  Azərbaycan  üzərindəki  hökmranlığını  bərpa  edirdi.  Yox,  Leninə 
bu fitnəkar oyunu həyata keçirmək imkanı vermək olmaz. Qəti şəkildə vəziyyətdən 
çıxış yolu tapılmalıdır. İşin belə gedişi Azərbaycanın müstəqilliyini məhvə aparır. 
Bu almanlar da qəribə siyasət yürüdürlər. Gürcüstanın müstəqilliyini qəbul edirlər, 
Azərbaycanı isə Əhməd bəy demişkən  «bir tənəkə qaz yağına satırlar». Yox, belə 
olmaz. Vəziyyətdən xilas olmaq gərəkdir. 
...Bütün  Türkiyədə  narahatlıqdır.  Hər  yerdə  gedən  söhbətin  yalnız  bir 
mövzusu  var:  Brest-Litovsk  sülhü.  Türkiyə  qəzetləri  bu  haqda  yazır,  geniş 
müzakirələr açırlar. 
«İqdam» qəzeti 1918-ci il 2 sentyabr nömrəsində yazır:  
«...Almaniya  ilə  Rusiya  arasındakı  müzakiratın  nəticəsi  ciddi  bir  həyəcan 
ortalığa çıxarıb.... 
...Bizim bu halda alman dostlarımızdan sorulacaq bir sualımız var: 
—  İndiyə  kimi  hərbi  ümuminin  ən  ağır  yükünə  —cüssə  və  qüvvətinə 
nisbətlə  Türkiyə  yükləndi.  Öylə  olduğu  halda,  Türkiyə  son  hərblərdə  yalnız  öz 

70 
 
nöqteyi-nəzərini təqib etsəydi, hər halda neft yağından çox böyük mənfəətlər və bu 
günkü  Rusiya  ilə  sülh  sazişi  məcburiyyətindən  çox  daha  böyük  və  həyati 
məcburiyyətlərlə 
müttəfiqinin 
mənfəətini 
fəda 
eyləsəydi, 
əcəba  məzur 
görüləcəkmiydi?» 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  narahat  və  həyəcanlı  günlər  keçirirdi.  Türkiyə 
hökuməti  rəhbərləri  ilə  hər  gün  danışıqlar  aparır,  Azərbaycanı  bu  bəladan 
qurtarmağa  çalışırdı.  Faktlar  bu  oyunun  Rusiya  tərəfindən  başlandığını  sübuta 
yetirmişdi.  Çünki  Lenin  hökuməti  Türkiyəyə  Qafqazdan  çəkilib  getməsi  barədə 
işarə etmişdi. 
Osmanlı  dövləti  Azərbaycanı  müstəqil  dövlət  kimi  tanıdığını  bildirirdi. 
Amma  bolşeviklər  hökuməti  hiyləgər  siyasətə  keçərək  Almaniya  ilə  bazar 
açmışdılar. Azərbaycanı hərraca qoymuşdular. Belə razılığa gəlmişdilər ki, (Brest-
Litovsk  sülhünün  sazişinə  əsasən)  Qafqazda  «üçüncü  bir  dövlətin»  ordusu 
olmamalıdır.  (Şübhəsiz  ki,  türk  qoşunları  nəzərdə  tutulurdu.)  Almaniya 
Azərbaycanın  bütün  zəngin  neft  yataqlarının  düz  Kür  sahilinə  qədər  Rusiyaya 
verilməsinə  razılığını  bildirir,  bunun  müqabilində  Bakı  neftinin  yarısını  ona 
göndərirdilər. 
Brest-Litovsk sazişi belə təhlükəli sövdələşmə idi. Bakını itirən Azərbaycan 
yaşaya bilərmi? Xalqın ən böyük sərvəti neftdir. Onu isə neftdən məhrum edirlər. 
Axı Lenin hansı haqla Bakı neftinə sahib olmalıdır? Hər xalq özü öz müqəddəratını 
həll  etməlidir  deyən  Lenin  nə  istəyir  bu  xalqdan?  Niyə  onu  öz  halına  buraxmır? 
Bəs  almanlar  bu  çirkin  işə  niyə  qol  çəkirlər?  Axı  Brest-Litovsk  sazişində  özləri 
bildirirlər  ki,  «hər  millət  öz  müqəddəratını  özü  təyin  etməlididir».  Əl  çəkmirlər, 
camaatı əsarət içində boğmaq istəyirlər. Yalnız bir əqidələri var: kiçik xalqlar azad 
yaşaya bilməz. Onlara həmişə hansısa böyük xalq himayədarlıq etməlidir. Bakının 
isə faciəsi neftindədir. Bu qızıl sərvət hamının gözünü qamaşdırır, onu özünün əsiri 
edir. 
Düşünürdü.  Narahatlıq,  həyəcan  içində  çırpınırdı.  Türk  qəzetləri  isə  onu 
sakit  buraxmır,  vəziyyətdən  çıxış  yolunu  necə  gördüyünü  soruşurdular.  Hamının 
marağı  onda—yeni  qurulmuş  azad  Azərbaycan  hökumətinin  otuz  dərd  yaşlı 
başçısında idi. 
Həmin  vaxtlar  Türkiyənin  «İqdam»  qəzeti  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
mövqeyi barədə yazırdı: 
«Almaniya  ilə  Rusiya  arasındakı  bu  müqavilə  dolayısı  ilə  ortaya  çıxan 
məsələdə ən ziyadə əlaqədar olan Azərbaycanın şəhərimizdəki mürəhhəsi və Milli 
şura rəisi Rəsulzadə Məmməd Əmin bəyə mühərrirlərimizdən biri müraciət edərək 
fikrini sordu. 
Məmməd Əmin bəy Almaniyanın Rusiyaya Azərbaycanın və Ermənistanın 
istiqlalını qəbul etdirməmiş olduğunu bir ağiz tələkki etməklə bərabər, bu əczə kail 
bulunmadığını,  Almaniyanın  Litva,  Estoniya  aqibətlərini  təyin  etdiyi  şəkildə 
Rusiyaya  qəbul  etdirmiş  olduğunu  sənələrdən  bəri  uğratdığı  daxili  işləri  ilə  bitəp 

71 
 
düşən  Rusiyanın  və  bu  gün  daxili,  xarici  iki  atəş  arasında  qalan  (Lenin) 
hökumətinin  Rusiya  ilə  əlaqəsi  çoxdan  qurtarmış,  Rusiya  üçün  israr  edəcək 
durumda olmadığını bəyan etmişdir». 
Brest-Litovsk  sülhünə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Azərbaycan  hökuməti 
adından  etiraz  bəyanatı  yazdı.  1918-ci  il  iyulun  12-də  İstanbuldakı  Almaniya 
böyük  elçiliyinə  gedib,  alman-rus  anlaşmasına  etiraz  əlaməti  olaraq  bəyanatı 
təqdim etdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Azərbaycan  hökuməti  adından  verdiyi  bu 
etiraz təyinatı hadisələrin məzmununa və xüsusilə də Almaniyanın mövqeyinə təsir 
göstərməyə  başladı.  Türkiyə  hökuməti  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  bu 
bəyanatından  sonra  Almaniyanı  müzakirə  açmağa  dəvət  etdi.  Türkiyə  hökuməti 
çox cidd-cəhdlə Almaniyanı Azərbaycanın köməyinə çağırırdı. 
Amma  hər  şey  Bakıdan  asılı  idi.  Bakı  kimin  ixtiyarında  qalacaq?  Bakının 
taleyi necə olacaq? 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  doğma  şəhəri  Bakıdan  hər  gün  intizarla  yeni 
xəbər gözləyirdi. Gələn xəbərlər həyəcanlı, təşvişli idi.