AZƏrbaycanda

C. Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.35. 
 
 

 
28
 
yunlarının yanında olardı  və qeyri çobanlar kimi bu da yan 
tütəyini çalmağı adət eləmişdi. Amma Pirvərdinin çalmağı özgə 
bir çalmaq idi və çox ittifaq düşərdi ki, qonşu kəndlərdən bunun 
yan tütəyi çalmağına qulaq asmağa gələrdilər və mənim özümün 
bu çalğıya o qədər həvəsim vardı ki, daha doya bilmirdim. 
Axırda mən özüm də bir belə  eşqə düşdüm ki, özümə bir yan 
tütəyi  ələ  gətirib başlayım yavaş-yavaş çalmağa ki, bəlkə  pənah 
Allaha, mənə də elə xoşbəxtlik üz vərdi ki, mən də Pirvərdi kimi 
çalan oldum. Əmoğlum bu xəyalımı bilən kimi o öz tütəyini 
bağışladı  mənə... Tütəyi səliqə ilə basdım pambığın arasına, 
qoydum bir balaca qutuya ki, yolda arabada sınmasın və gəldim 
İrəvana. Burada mənzilimdə qutudan tütəyi çıxartdım və üst-
başımın tozunu silməmiş  və yoldan rahat olmamış, başladım 
tütəyi çalmağa. 
Amma, heyf və heyf; nə qədər püfləyirəm - tütək heç bir səs 
vərmir. Dodağımı gah belə tuturam, gah elə tuturam, gah yavıqda 
çalıram, gah bir az uzaqdan üfürürəm. Tütək ancaq körük kimi 
fısıldayır...”
1
. 
Bu parçada ədəbi cəhətdən, sərf-nəhv cəhətdən bəlkə  də 
nöqsan tapmaq olar. Ancaq danışıq dilinin, söyləmə  və nağıl 
üslubunun təbiiliyi, sadəlik məziyyəti cəhətindən heç bir irad 
tutmaq olmaz. Cümlələrin qısalığı, mətləbin aydınlığı, danışığın 
səmimiliyi bizi alıb aparır. Biz bu söhbətə qulaq asmaqdan 
doymuruq. 
Mirzə Cəlil anasına “madər”, atasına “pədər” deyənlərə, hətta 
çörək  əvəzinə “nan” deyənlərə  qəhqəhə ilə gülürdü. Onun yad 
ünsürlərdən uzaq, təmiz, təbii, sadə dili özü dediyi kimi 
zəmanəsində bir kəşf oldu: 
“Cəmi kəmcürət savadlılarımıza “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi 
bir nümunə və bəlkə bir dəlil və rəhnüma oldu: 
                                                 
1
  C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, II c, Bakı, 1936, səh. 232. 
 
  

 
29
Paha. Belədəmi yazarlarmış. Bu ki, lap asan imiş. Belə mən də 
yaza bilərmişəm. Və yazdılar da”
1
. 
Dil haqqında Mirzə Cəlilin əsas qanunu budur: elə yazmalı ki, 
kütlə başa düşsün. Bu qanun ilə yazdığı üçün ədibin həm jurnalı, 
həm bədii əsərləri mürəkkəbi qurumamış ümumxalqın mah oldu. 
Mirzə Cəlilin müxtəsər, canlı, məzmunlu, səciyyəvi hekayələri 
klassik nəsrin qiymətli inciləri olduğu kimi, komediyaları da 
dramaturgiya sənətinin əvəzsiz nümunələridir. 
Mirzə  Cəlilin komediyaları Mirzə  Fətəli məktəbini
 
yeni və 
yüksək mərhələyə qaldırmışdır. Burada müasirlik, siyasi məsələ 
və hadisələrin ön plana çəkilməsi, adamların taleyi və bu taledə 
xalqın, ölkənin taleyini ifadə  və  həll etmək meyli ilk nəzərdə 
gözə çarpır. 
Bu mənada “Anamın kitabı” pyesi bütün Azərbaycan 
dramaturgiyasında xüsusi bir yer tutur. Əgər “Ölülər”də 
vətənimizin keçmişi vərilibsə, bu əsərdə  vətənimizin gələcək 
taleyi, onun tutacağı yol, onun imkan və qüvvələri təsvir 
olunmaqdadır. 
Bu əsər siyasi məqsədləri və ümumən qayəsi etibarilə Səməd 
Vurğunun “Vaqif”i (1938) ilə  səsləşməkdədir. Buna görədir ki, 
bu  əsərə, eləcə  də Mirzə  Cəlilin o biri komediyalarına başqa 
komediyalar kimi, hətta Mirzə  Fətəli komediyaları kimi 
baxmamalıyıq. Burada qəhqəhələrdən ayılan tamaşaçının 
diqqətini çəkən, onda gələcəyə olan hiss və marağı, ümid və 
arzunu oxşayan bir qüvvə vardır. 
Təxminən  ədibin bütün komediyaları yüksək, faciyəvi və 
romantik səhnələr ilə komediya sənətinə heç də  sığışmayan 
barışmaz, ciddi və  dəhşətli münaqişələr ilə bitməkdədir. 
Qəbristanlıqda məşədi və  kərbəlayıları rüsvay edən  İsgəndərin 
ölülərə xitabən söylədiyi nitq, gözləri qəzəblə parlayan 
 
                                                 
1
 
C. Məmmədquluzadə. Əsərləri, II c, Bakı, 1936, səh. 512. 
 
 

 
30
 
 
Gülbaharın öz evində kitab yanğını  təşkil edib böyük və 
müqəddəs vəsiyyətnaməni oxuması klassik faciələrin yüksək 
qəhrəmanlarını, onların basılmaz daxili, mənəvi qüdrətini 
xatırladan lövhələr deyilmi? 
Mirzə  Cəlil  ədəbi məktəbindəki realizmin məhdudluğu, 
birtərəfliliyi tarixən məşrutdur. O zamankı  ədiblərimizin çoxu 
yıxmaq, dağıtmaq, köhnə dünyanın bünövrədən sarsıtmaq üçün 
ən çox tənqidə, satirik üsul və boyalara güc vərmişlər. 
Realistlərin mühüm lövhə  və  təsvirləri belədir. Burada həyatın 
işıqlı  tərəflərinə etinasızlıq vardır. Burada gələcək, yeni həyat, 
qalib insanlar, yeni dünya üçün vuruşanlar ya yoxdur, ya 
təkdirlər. Burada əsas surətlər mənfi adamlardır,  əsas hadisələr 
mənfı hadisələrdir. Mirzə  Cəlil yaradıcılıq metodundakı bu 
məhdudluq,  şübhəsiz  ədibin görüşlərindəki məhdudluq ilə 
əlaqədardır. 
 
3 
 
Azərbaycanda ümumən filoloqiya kimi ədəbiyyatşünaslıq elmi 
də əsasən bir elm olaraq inqilabdan sonra yaranmışdır. Ədəbiyyat 
sənətinin özündə olduğu kimi şiddətli sinfı mübarizə  şəraitində 
yaranmışdır.  Əsrimizin  əvvəllərinə  qədər. meydana çıxmış olan 
təzkirələr ən yaxşı halda mətnşünaslıqdan, şairləri, əsərləri qeyd 
etməkdən irəli gedə bilmirdi. 
Ədəbiyyat tarixi sahəsində ilk addımı Firidun bəy Köçərli 
atmışdır. O, 1903-cü ildə Tiflisdə  nəşr etdirdiyi, rus oxucusuna 
Azərbaycan  ədəbiyyatının böyük şəxsiyyətlərindən müxtəsər 
məlumat vərən kitabçasından sonra ədəbiyyat tarixi yazmaq 
fıkrinə düşmüş, böyük həvəslə material toplamışdır. Firidun bəy 
məqsədinə nail olmadan vəfat etdiyindən onun yazıları bir 
material olaraq “Kommunist” qəzeti nəşriyyatı 
 
  

 
31
tərəfindən çap olunmuşdur
1
. Bu kitablarda şairlərin,  ədiblərin 
tərcümeyi-halı,  əsərləri, mühit və  həyat  şəraitləri haqqında 
məlumat vardır.  Əsasən tərcümeyi-hal (bioqrafik) üsulu ilə 
yığılan və yazılan bu məlumat tədqiqatçılar üçün mühüm mənbə 
sayıla bilər. Ancaq Firidun bəyin “materialları” da təzkirələrdən 
az fərqlənir. Burada ədəbiyyat və  sənət nümunələrinin sistemli, 
elmi təhlili yoxdur. Burada ədəbiyyatın sinfi bir məfkurə kimi 
ictimai hadisələrlə  əlaqəli təhlilini axtaramaq nahaqdır. Yenə 
həmin illərdən başlayaraq “Kommunist” qəzetinin nəşr etdiyi 
silsilə kitablar da bir həvəskarın  şəxsi zövqi ilə bağlı olaraq 
yığdığı  və ancaq tarixi, faktik cəhətdən müxtəsər izah vərdiyi 
materiallardır. 
1930-cü illərə  qədər Bakıda, Tiflisdə, Təbrizdə, Tehranda bu 
tipli, ya buna oxşar kitablar olmuşsa da, bunların heç birində 
1905-ci ildən sonrakı dövr ədəbiyyatı mövzu olmamışdır. 
Yalnız son illərdə yeni yetişən gənc  ədəbiyyat alimləri bu 
dövrin ayrı-ayrı mühüm simalarının tədqiqinə  səy etmiş, 
keçmişlərdən çox fərqli olaraq əsasən faydalı kitablar yazmışlar
3
. 
Orta-ali məktəblər üçün dərsliklər yaratmışlar
4
. Bundan başqa 
ədəbi-tarixi icmallarda, ayrı-ayrı yazıçıların külliyatına, 
ədəbiyyat məcmuələrinə  vərilən müqəddimələrdə
5
 bu dövrün ən 
görkəmli yazıçıları haqqında məlumat- 
 
 
 
 
 
                                                 
1
F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, II c, (4 hissə), Ba-kı, 1925-26. 
2  “Mirzə Şəfi Vazeh”, “İmadəddin Nəsimi”, “Ağa Məsih Şirvani”, “Bahar Şirvani” və b. 
3  M.İbrahimov. Böyük demokrat, Bakı, 1939, C.Xəndan. Sabir, Bakı, 1940. 
4 C. Xəndan. Azərbaycan  ədəbiyyatı (XX əsr) (əl yazması hüququnda), Bakı, 1939; 
M.Arif, C.Xəndan. XX əsr ədəbiyyatı, Bakı, 1941. 
5Antologiya Azerbaydjanskoy poezii, Moskva, 1939. 
 
 
 

 
32
lar yazılmışdır ki, bunların hamısı  həmin dövrün tədqiqinə bir 
hazırlıq olmuşdur. 
Nəhayət, müharibə illərində SSRİ Elmlər Akademiyası 
Azərbaycan Filialının təşəbbüsü ilə iki cildlik “Müxtəsər 
Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixi” nəşr edilmişdir ki
1
, həmin  əsərin 
mühüm bir fəsli (V fəsil) bu dövr ədəbiyyatı tarixinin 
konspektindən ibarətdir
2
. 
Azərbaycanda  ədəbi məktəblərin tədqiqinə  həsr olunan bu 
əsərdə müəllifin qarşısına qoyduğu vəzifə yalnız  əsas üslubların 
yaranması, inkişaf və xasiyyətnaməsini vərmək deyildir. Vəzifə 
həm də Azərbaycan  ədəbiyyatında  əmələ  gələn tarixi dönüşün, 
köhnə, sxolostik ədəbiyyat ilə yeni ədəbiyyatın fərqinin bu 
spesifık məfkurə sahəsində necə  əks olunduğunu göstərməkdən 
ibarətdir. 
Azərbaycanda realizmin, romantizmin və ya başqa  ədəbi 
cərəyanların səciyyəsi, xasiyyətnaməsi, inkişaf yolu hələ  də 
aydınlaşdırılmamışdır. Bu dövrün ədəbiyyat həyatı məfkurəvi bir 
proses kimi tədqiq olunmamışdır. 
Bir sıra mühüm ədəbi sənədlər, hadisələr, nəinki orta 
səviyyəli, hətta görkəmli  ədəbi simalar ədəbiyyat tariximizdən 
kənarda qalmış, oxucuya tanıdılıb təqdim edilməmişdir.  Əlbəttə 
ki, bu vəziyyət heç vaxt bu dövr ədəbiyyatının qonşu  Şərq 
ölkələri  ədəbiyyatına olan böyük təsirini göstərməyə imkan 
vərməzdi. Bundan əlavə,  ədəbiyyat hərəkatının özü, əməli 
cəhətdən də belə bir əsərə olan ehtiyacı zəruriləşdirmişdir. Çünki 
bugünkü  ədəbiyyatımızın özündə bir sıra yazıçıların üslub və 
yaradıcılığı 
əsrin 
əvvəllərində böyük realistlərin 
müəyyənləşdirilmiş üslubu ilə, Sabir satira məktəbi ilə 
əlaqədardır. 
 
 
 
                                                 
1
 
Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, I-II c, Bakı, 1943-44.
 
2
 
V fəslin mətni bu sətirlərin müəllifinindir
 

 
33
Bu təsirin kökü, mənbəyi  ətraflı öyrənilməsə, həmin 
yazıçıların yaradıcılığını düzgün təyin etmək olmaz. Bu dövr 
inqilabi-demokrat yazıçıların yaradıcılığında bir sıra mühüm 
xüsusiyyətlər var ki, onu öyrənmədən  ədəbiyyat hərəkatının nə 
keçmişini və  nə  də hazırkı keyfıyyətlərini düzgün düşünmək 
olmaz. 
Bu  əsərin yazılışında rast gəldiyimiz mühüm çətinliklərdən 
biri mənbələrin, bir çox yazıçı arxivlərinin  əldə olmaması idi. 
Məlumdur ki, bu dövr bədii sənədlərinin çoxu, xüsusilə ikinci, 
üçüncü dərəcəli yazıçıların  əsərləri toplanmamış, yoxlanmamış, 
nəşr olunmamışdır. Bu çətinliyi dəf etmək üçün müəllifə kömək 
edən arxiv işçilərinə, yazıçı ailələrinə və bir sıra ədəbi hadisələrə 
şəxsən  şəhadət vərən adamlara - o zamanın məktəb, mətbuat, 
teatr işçilərinə təşəkkür izhar etməyi vacib bilirik. 
Bu  əsərin  əsas hissəsi Böyük Vətən müharibəsi illərində 
yazılmışdır. O zaman yazılmışdır ki, akademiyanın  əlyazmaları 
fondu faşizm təcavüzündən, bomba və yanğından müdafiə üçün 
dəmir qutulara yığılır, bağlanır, əmrə müntəzir saxlanırdı. Həmin 
günlərdə  əlyazmaları kitabxanasının işçiləri, xüsusilə qocaman 
Novruz əmi heç bir xahişdən boyun qaçırmır, cari elmi işə kömək 
üçün  əlindən gələni edir, bütün qutuları axtarmaqla 
tədqiqatçıların istədiyini tapıb gətirirdi. 
Bəli, qanlı faşist vəhşiləri aləmə yanğın və  bəla gətirdiyi 
dəhşətli günlərdə, qəhrəman döyüşçülərimiz cəbhələrdə 
vətənimizi və  bəşər mədəniyyətini qoruduğu dəqiqələrdə 
Azərbaycan alimləri yorulmaz elmi, tədqiqat işlərini davam 
etdirirdilər. 
Mən bu kitaba baxanda o günləri xatırlayıram. Belə böyük 
Vətənin vətəndaşı, belə böyük bir xalqın övladı olduğumu 
düşünüb başımın ucalığı ilə fəxr edirəm. 
 
Bakı, 15.X11.1946 
 
  

 
34
 
 
 
 
 
I. İctimai-siyasi həyat 
 
XX  əsrin  əvvəllərində Azərbaycan müstəmləkə ölkəsi olaraq 
qalırdı. Azərbaycan kəndində feodal münasibət hakim idi. 
Azərbaycan şəhəri əsasən ticarət və xırda kustar şəhəri idi. Yalnız 
Bakıda sənaye kapitalizmi görünməmiş bir sürətlə inkişaf 
etmişdi. Neft sənayesinin artması Bakının kapitalist inkişafı 
yoluna düşməsində mühüm rol oynayırdı. Yalnız Rusiyanın 
deyil, əcnəbi kapitalın da bir hissəsi neft sənayesinə qoyulmuşdu. 
Yoxsul və ehtiyac içində olan kəndlilər Azərbaycanın ən uzaq 
guşələrindən Bakıya fəhləliyə  gəlirdilər. Bu fəhlələrin bir qismi 
mövsim işçisi idi. Onların bir ayağı kənddə, bir ayağı şəhərdə idi. 
İlin əkin-biçin vaxtını kənddə, torpaq işində keçirir, boş vaxtlarda 
isə  şəhərə, dəmir yoluna, mədənə muzdlu işə  gəlirdilər. Bakıya 
köçənlərin bir qismi isə  həmişəlik fəhlə olaraq qalırdı. Bunlar 
yalnız Bakıda deyil, ipək sənayesinin inkişaf etdiyi Şəkidə, çoxlu 
kustar kərpic zavodu, gön, xalça və s. müəssisələri olan Gəncədə, 
mis mədənləri ilə tanınan Gədəbəydə, sement istehsal edən 
Tovuzda, duz istehsalı ilə  məşhur olan Naxçıvanda 
toplaşmışdılar. Ancaq heç yerdə  fəhlələr Bakıda olduğu kimi 
sürətlə artmırdı. 
 
  

 
35
Mədəni hərəkat 
 
1. Mətbuat 
 
Çar hökumətinin oktyabr bəyannaməsindən sonra ölkənin hər 
tərəfinə yayılan mətbuat, buluddan sivrilib çıxan ulduzlar kimi 
parlamağa başlamışdı. O dövrdə Azərbaycan ziyalıları arasında 
siyasi-ictimai fikrin istiqamətini, məslək mübarizələrini müəyyən 
etmək, bunların nə qədər ziddiyyətli, mürəkkəb şəraitdə getdiyini 
bilmək üçün 1917-ci ilə qədər çıxan, qapanan və yenidən çıxan, 
adını, ünvanını, hətta yolunu dəyişən müxtəlif qəzet və 
məcmuələri gözdən keçirmək kifayətdir. Bakıda “Kaspi” 
mətbəəsindən  əlavə Tiflisdə  və  Gəncədə kiçik mətbəələr 
yaranmışdı. Xüsusilə Orucov qardaşlarının bu sahədəki fəaliyyəti 
nəticəsində  mətbəələr genişlənir, istər qəzet, məcmuə  və istərsə 
kitab nəşri üçün böyük imkan yaranırdı.  Şuşa, Naxçıvan kimi 
şəhərlərdə  də  zəif, məhdud imkanla olsa da, çapxana binası 
qoyulurdu. 
Məmmədağa  Şaxtaxtlının Tiflisdə  çıxardığı  “Şərqi-Rus” 
(1903-1905) qəzeti o zaman məşhur yeganə Azərbaycan qəzeti 
idi. Bu qəzetdə C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir,  Ə.Nəzmi, 
M.S.Ordubadi, Abdulla Tofıq Sur, H.Zərdabi kimi məşhur  ədib 
və şairlər iştirak edirdilər. Qəzet maarif, mədəniyyət əlifba və dil 
islahatı məsələlərinə böyük əhəmiyyət verirdi. 
Azərbaycan dilində ilk fəhlə  qəzetlərindən biri kimi nəşr 
olunan “Təkamül” (1906) birinci nömrəsində öz məsləkini belə 
xülasə edirdi: “Bizim xidmət etdiyimiz, yolunda can qoyub, onun 
hər bir mənafe və hüququnun qaraulunda durduğumuz işçilər 
həmən füqarayi-kasibədir. Biz hər bir surət və şəkildə, zülm, cəbr 
və zorun əleyhinə  iş görəcəyiz. Biz insaniyyətin və  hər millətin 
qismi-əzəmi olan fəqirlər və məzlumlar 
 
  

 
36
tərəfindəyiz. Onların mənafe və hüquqlarının xidmətçisi və 
gözətçisiyiz. 
Bir millətin, bir qurumun, bir sinfın, bir heyətin və yaxud bir 
şəxsin üstünə edilən  ədalətsizlikləri, təəddi və  təcavüzləri biz 
həmişə qaytarmağa çalışacağız, özü də cəmi insanları bir nəzərdə 
tutub ümum insaniyyət naminə olaraq zülmün hər bir tərzvə 
qismdə olsada, büruz və zühuruna sədd çəkəcəyiz...”
1
 . 
“Təkamül” ilk nömrəsini M.Hadinin “El fəryadı” adlı 
azadpərəst  şeiri ilə başlayır.  Şair millətin səadətini hürriyyətdə 
görür. 
“Təkamül” uzun müddət davam edə bilmədi. 1907-ci ildə 
onun əvəzinə “Yoldaş” nəşr olundu, o da tez bağlandı. Bu dövrdə 
müxtəlif dünyagörüşləri təmsil edən qəzet və jurnallar nəşr 
olunur, sürətlə bir-birini əvəz edirdilər ki, bunlardan “Molla 
Nəsrəddin”, “Dəvət-Qoç”, “Bakinski raboçi”, “Dəbistan”, 
“Hilal”, “Tərəqqi”, “Tuti”, “Kəlniyyət”, “Babayi Əmir” və s. 
göstərmək olar. 
Qəzetlər arasında az-çox ardıcıl demokratik xərti Haşım bəy 
Vəzirovun nəşr etdirdiyi “Tazə  həyat” (1907-1908), “İttifaq” 
(1908-1909), “Səda” (1909-1911), “Sədayi-vətən” (1911-1912), 
“Sədayi-həqq”, “Sədayi-Qafqaz”da (1915-1916) görmək olar. 
Haşım bəy Vəzirov (1868-1916) Azərbaycanın məşhur 
mətbuat və  ədəbiyyat xadimlərindəndir. 1905-ci il inqilabı 
dövründə Haşım bəy xalq cəbhəsində  fəal iştirak edənlərdən 
olmuşdur. Buna görə də çar höküməti tərəfindən beş il Stavropol 
şəhərinə sürgünə göndərilmişdi. Sürgündən qayıtdıqdan sonra bir 
müddət “İrşad” qəzetində ictimai-mədəni məsələlərə dair 
hərarətli məqalələr yazır və xalqını maarifə çağırırdı. Nəhayət, o 
özü müstəqil bir qəzet yaratmaq fıkrinə düşür, “Tazə  həyat” 
qəzetini 1907-ci ildə aprelin 1-də nəşrə başlayır. Bu qəzet tərəqqi 
pərəst mövqe tutduğundan uzun 
 
                                                 
1
 
 “Təkamül”, 1907, № 4. 
 

 
37
 
müddət yaşaya bilmir, 1908-ci ildə oktyabrın 7-də qapanır. Sonra 
Haşım bəy “İttifaq” qəzetini nəşr edir. Bu qəzet də 1909-cu ildə 
bağlanmışdır. Həmin ildə o, “Səda” qəzetini nəşrə başlamışdır. 
Bu qəzet Haşım bəyin nəşr etdiyi mətbuat içərisində  ən çox 
yayılanlardandır. 
1911-ci ildə Bakıdakı bir çox mühərrirlərlə bərabər Haşım bəy 
Vəzirov da həbs olunur. Sonra həbsdən çıxmağa müvəffəq olur. 
“Səda” qəzeti qapandıqdan sonra “Qafqazist” adlı bir rus 
qəzetini, “Sədayi-vətən”, “Sədayi-həqq”, nəhayət, “Sədayi-
Qafqaz” qəzetlərini nəşr edir. Bu axırıncı  qəzet 180 nömrə 
çıxdıqdan sonra hökümət tərəfindən rəsmən qapanmışdır. Haşım 
bəy məşhur məzhəkə jurnalı olan “Məzəli”nin də mühərriri idi. 
Bu jurnal “Molla Nəsrəddin”dən sonra mətbuat tarixində  ən 
görkəmli məzhəkə jurnalıdır. Burada günün siyasi həyatı kəskin 
bir qələm ilə əks olunur. 
“Məzəli” yalnız ümumi məsələlərdən yox, ölkənin daxili 
vəziyyətindən,  şəhər həyatından da bəhs edirdi. Burada köhnə 
pərəstlər, avamlar, maarif və  mədəniyyət düşmənləri, 
rüşvətxorlar, yalançı ruhanilər  şiddətlə  tənqid olunurdular. 
“Məzəli”də Əli Nəzmi, M.S.Ordubadi, Əliağa Vahid, Cənnəti və 
s. qüvvətli qələm sahibləri iştirak edirdilər. 
Haşım bəy Vəzirov həm də yaxşı bir yazıçı idi. O, “Döymə 
qapımı, döyərlər qapını”, “Evlənmək su içmək deyil”, “Xan-xan” 
adlı komediyalar yazmışdır. Bu komediyalarında köhnə adətlərə, 
ailə-məişət məsələlərində  xəstə  əhvali-ruhiyyələrə gülmüşdür. 
Haşım bəyin rus dilindən bir neçə tərcüməsi də vardır. Bunların 
içərisində  Şekspirin məşhur  əsəri “Otello”nun tərcüməsini 
göstərınək olar. 
“Dəbistan” (1906-1907), “Rəhbər” (1906), “Məktəb” (1911-
1918) isə  tərbiyə  və  məktəb məsələlərindən bəhs edən pedaqoji 
məcmuələr idi. Burada sadə dildə  şeirlər, hekayələr, nağıllar, 
məsəllər çap olunurdu. S.S.Axundovun “Qorxulu nağıllar”ı, bir 
sıra müəlliflərin (A.Şaiq, M.A.Əli- 
 

 
38
  
yev,  Ə.M.Mustafayev və b.) yazdığı “Gülməli nağıllar” bu 
nəşrlərin ən faydalı yazılarındandır. 
Vaxtilə ancaq Tiflisdə olduqca məhdud miqdar və tirajla 
Azərbaycan dilində kitabçalar buraxılırdısa, indi Bakıda 
mükəmməl və güclü Azərbaycan mətbəələri düzəlmişdi. Tarixə, 
ədəbiyyata, coğrafiyaya, hifzi-səhiyyəyə  və elmin başqa 
sahələrinə aid kitabçalar buraxılırdı. Rus ədəbiyyatından 
(A.S.Puşkin, L.N.Tolstoy, M.Qorki) tərcümələr olunurdu. 
Gözüaçıq, mütəşəbbüs  ədiblər, mühərrirlər  əldə olan maddi və 
mənəvi imkanlardan geniş istifadə edir, ədəbiyyatımızın  əsas 
əsərlərini nəşrə çalışırdılar. 
 
2. Maarif 
 
1905-ci ildən sonra mətbuatla yanaşı maarif ocaqlarının da 
sayı artmağa başlamışdı. Köhnə molla məktəblərində, 
mədrəsələrdə sürətlə islahat başlanmışdı.  Şəriət, din dərsləri ilə 
yanaşı, dünyəvi, təcrübi elmlər təlim olunurdu. “Üsuli-cədid” 
deyilən yeni Avropa sistemli məktəblər açılırdı. 
1887-ci ildə Bakıda birinci rus-tatar, yəni rus-Azərbaycan 
məktəbi açılmışdı. Burada 42 nəfər  şagird var idi. 1913-cü ildə 
isə Bakıda 9 rus-Azərbaycan məktəbi, 8 rus-Azərbaycan qız 
məktəbi və bir 6 sinifli məktəb var idi. Burada azərbaycanlı 
balalarından 2249 nəfər  şagird oxuyurdu. Bunlardan 337 nəfəri 
Azərbaycan qızları idi. 
Aydındır ki, bu məktəblər xalqın maarifə olan həvəsini 
ödəmək imkanından çox-çox uzaq idi. Çünki bu zaman Bakıda 
10 deyil, 20 Azərbaycan məktəbi açılsa da, yenə şagird tapılardı. 
Məktəblər proqram və müəllim qüvvələri cəhətindən də nisbətən 
möhkəmlənmişdi. 1913-cü ildə Bakıda 55 nəfər azərbaycanlı 
müəllim, 15 nəfər müəllimə var idi. Məktəblərdə ana dili mühüm 
dərslər sırasına keçmişdi. Azərbaycanca ilk əlifba kitabının 
(“Vətən dili”) 7-ci və mükəmməl nəşri 
 

 
39
  
1910-cu ildə buraxılmışdı. Yeni nəsil M.F.Axundovun, 
M.P.Vaqifin, S.Ə.Şirvaninin və başqa görkəmli sənətkarların 
əsərlərindən nümunələrlə tanış olurdu. 
1906-cı ildə birinci dəfə olaraq Azərbaycan müəllimlərinin 
Bakıda yığıncağı oldu. Burada məktəb, dərs, tədris proqramı 
məsələlərindən başqa, məktəb  şagirdlərinin ictimai-tərbiyəvi 
məsələsi də müzakirəyə qoyuldu. Məktəblilər və müəllimlər 
böyük mədəni-ictimai məsələlərdə, M.F.Axundovun, 
A.S.Puşkinin, L.N.Tolstoyun yubileylərini keçirmək işində 
cəmiyyəti-xeyriyyələrin tədbirlərində  fəal iştirak edirdilər. 
Mədəhi-maarifə  və ictimai işlərə xidmət edən “Nəşri-maarif”, 
“Cəmiyyəti-xeyriyyə”, “Nicat” və s. cəmiyyətlər düzəlirdi. 
Uşaqların təlim-tərbiyəsi, hazırlıqlı müasir gənclərin 
yetişdirilməsi hər kəsi düşündürən ümumi və  zəruri bir məsələ 
sayılırdı. 
1905-1906-cı illərdə  mətbuatda (“Həyat” və “Molla 
Nəsrəddin”) “Bizə hansı elmlər lazımdır” mövzusunda 
genişlənən mübahisə maarif, məktəb və elm məsələsinin nə qədər 
mühüm olduğunu göstərdi. Bakılı Axund Əbutürab bu sərlövhə 
altında yazdığı  məqaləsində  məktəblərin müsəlmanlıqdan, 
şəriətdən uzaqlaşdığını, təbiət, hesab, tibb, həndəsə  və bu kimi 
dünyəvi elmlərin rəvac tapdığını göstərib, təəssüf edirdi. “Əgər 
bir şəxs tamam ülumi-riyazi və hikməti-təbii təhsilində ömür sərf 
edə, müəllimi-əvvəl Ərəstətalis (Ərəs-mü - M.C.) məqamını dərk 
edə,  əlbəttə, tərəqqi-übudiyyətə, həqqi-təəlaya alim və arif 
olmayacaq və insaniyyət və  mədəniyyət  şəhrinə daxil 
olmayacaq... Elmi-hesabda kamil olmaqla insan olmaq olmaz. 
Bəlkə insan elmi-dəyanəti və şəriəti bilib, öz nəfsi ilə mühasibə 
edib,  əmali-xeyriyyə  və  əmali-şəriyyəsini mizani-şərilən vəzn 
edib xeyrini artırır və şərdən münəzzeh və mübərra olmaqla insan 
olur”. 
Əli bəy Hüseynzadə, xüsusilə Cəlil Məmmədquluzadə Axund 
Əbutürabın bu mühafızəkar fıkrinə qarşı  çıxmışdır.  Əli bəy din 
elmlərinin lüzumunu inkar etmir, ancaq təbiət 

 
40
 
  
elmlərini ilk plana çəkir, öz fikrini Axund Əbutürab kimi quran 
və şəriət ilə, dinin öz ehkamı ilə isbata çalışırdı. 
Bu məsələlərdə  əsl demokratik cəbhədə dayanan Cəlil 
Məmmədquluzadə isə Axund Əbutürabı  və onun görüşlərini 
kəskin tənqid edirdi. O, məşhur “İbrahimbəyin 
səyahətnaməsi”ndə  təsvir olunan cəhalət, mövhumat aləmi ilə 
Axund  Əbutürabın görüşləri arasındakı eyniyyəti görürdü və 
məqaləsini belə bitirirdi: “Mordəənd vəli zində, zindəənd vəli 
mordə”
1
.