Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ayıra bilməməlidir. Nə qədər bu ziyan vurub... Şükür olsun Allaha ki, artıq Qafqazda bu bəlanı başa düşürlər". Ə.M.Topçubaşov bunun ənənəvi rus siyasəti olduğunu göstərib Birinci Pyotrun vəsiyyətlərini misal gətirdi. Vaxtı ilə Birinci Pyotr öz varislərinə məsləhət görürdü ki, sünni və şiəlik zəminində daimi farsları türklərlə salışdırsınlar, müfti və Şeyxülislamları qızılla ələ alsınlar. O, əlavə etdi ki, "indinin özündə də, hətta bolşevik hökuməti belə bunun vasitəsi ilə müsəlmanlar arasında nifaq salmaq istəyir". Danışıqlar zamanı islam dini və milli dil məsələləri müzakirə edildi. Qafqazda bəzi nüfuzlu din xadimlərinin "bütün müsəlmanlar yalnız ərəb dilində danışmalıdırlar" zərərli ideyası tənqid edildi. Həmin din xadimləri bu fikirdə idilər ki, "Osmanlılar türk dilini dövlət dili elan etməklə özlərini məhv etmişlər". Bununla əlaqədar olaraq, Şeyxülislam qeyd etdi ki, "bu mümkün deyildir, hər bir xalq ona əziz olan öz dilini sevir və sevməlidir. Nəinki türklər, eləcə də heç kəs öz doğma ana dilindən imtina edə bilməz". 544 1918-ci ildə deyilmiş bu sözlər bir çox cəhətlərinə görə bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Ə.M.Topçubaşovun oktyabr ayı ərzində İstanbulda keçirdiyi görüşlər, apardığı diplomatik danışıqlar Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq vəziyyətinə müsbət təsir göstərdi. Vəziyyətin günbəgün sürətlə dəyişməsi, Osmanlı dövlətində hökumət kabinetlərinin tez-tez istefa verməsi Azərbaycan səlahiyyətli nümayəndəsinin Berlinə və Vyanaya gözlənilən səfərini ləngitdi. Sonra isə bu səfərə ehtiyac olmadı. Azərbaycan hökumətinin sədrinə yazdığı məktubda indi artıq Ə.M.Topçubaşov təcili şəkildə ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya və digər ölkələrin nümayəndələri ilə danışıqlar aparmaq üçün ona mandat verilməsini xahiş edirdi. Azərbaycan ətrafında gərgin bir vəziyyət yarandığı hiss edilirdi. Müharibənin sonunda regionda yaranmış vəziyyət Forin Ofisin kəşfiyyat idarəsinin 1918-ci ilin oktyabrın 28-də hazırladığı "Zaqafqaziyada siyasi şərait haqqında" Memorandumda belə səciyyələndirilirdi: "Türkiyənin gözlənilən məğlubiyyəti ilə bağlı Azərbaycan haqqında məsələ açıq qalır. Gürcüstan və Ermənistan müstəqil dövlətlərinin mövcudluğu Türkiyə ilə İran və Azərbaycan əraziləri arasında
544
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə nümayəndəsi və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin yeni Şeyxülislamı ilə söhbəti. 28.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.17-18 151
əlaqələrin kəsilməsi və onlar arasında maneə yaradılması üçün zəruridir. Azərbaycanlılarla türklərin arasında sədd yaradılmasının başlıca zərurəti onunla bağlıdır ki, əgər Şərqi Qafqazın azərbaycanlıları və Azərbaycan (İran Azərbaycanı nəzərdə tutulur - C.H.) Türkiyə ilə bilavasitə əlaqədə olsa, onda Türkiyə Şimali İran, Əfqanıstan və Türküstana birbaşa təsir göstərmək imkanına malik olacaq. İstanbul və Dardanel boğazlarının açılması nəticəsində bu üç müstəqil dövlətə (Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan) asan nəzarət edilə bilər. Müəyyən müddət ərzində bu üç dövlət müharibənin doğurduğu çətinlikləri aradan qaldırdıqdan sonra onlar arasında federasiya yaratmaq haqqında razılığa gəlmək elə də çətin olmayacaq və üç dövlətin daxil olduğu Zaqafqaziya federasiyası yaradılacaqdır. Lakin başlıca çətinlik ondan ibarətdir ki, bu federasiya qeyd edilən ölkələr arasında etnik düşmənçiliyi və sonu olmayan həyəcanları aradan qaldırmadan yaradıla bilməz. Burada yalnız siyasi və mədəni proseslərin uzunmüddətli təbii təkamülü federasiyanın prinsipi kimi götürülə bilər". 545
1918-ci ilin payızında alman-türk bloku dünya müharibəsində məğlub oldu. Oktyabrın 30-da Türkiyə Mudros barışığının ağır şərtlərinə imza atmalı oldu. Bu məğlubiyyət Azərbaycan Respublikasının taleyində acınacaqlı izlər buraxdı. Hələ saziş imzalanmazdan əvvəl oktyabr ayının 27-də Türkiyənin yeni xarici işlər naziri Nəbi bəyin qəbulunda olan Ə.M.Topçubaşov qarşıdakı Vyana və Berlin səfərini dayandırıb Antanta nümayəndələri ilə Sülh danışıqları aparılan Lemnos (Sakkız) adasına getmək istədiyini bildirdi. Lakin Türkiyə xarici işlər naziri danışıqların tezliklə başa çatacağını qeyd edib, gözləmək lazım olduğunu bildirdi. 546
Və üç gündən sonra təkcə Türkiyə üçün deyil, Azərbaycan Respublikası üçün də son dərəcə ağır olan Mudros barışığı imzalandı. Mudros barışığının on birinci maddəsinə görə, Türkiyə ordusu tezliklə Cənubi Azərbaycanı və Zaqafqaziyanı tərk etməli idi. Azərbaycanda olan Osmanlı dəstələrinə bir həftədən gec olmayaraq Bakıdan, bir aydan gec olmayaraq bütün Azərbaycandan çıxmaq barədə ultimatum verdilər. Qafqaz ordusunun baş komandanı Nuru Paşa İstanbuldakı qarşılıqlı razılığa uyğun olaraq son anda Azərbaycan Respublikasının hərbi xidmətinə keçmək fikrində olduğunu bildirərək Bakıda qalmağa çalışdı. 547
Lakin bunun heç bir faydası olmadı. Müttəfiqlərin ultimatumu qəti idi. Mudros barışığının on beşinci maddəsinə görə, Batum müqaviləsinə görə Türkiyənin nəzarəti altında olan Cənubi Qafqaz dəmir yolu müttəfiqlərin nəzarətinə verilirdi. Müttəfiqlər Batumu tutmaq hüququna malik idi və nəhayət, "Türkiyə müttəfiqlər tərəfindən Bakının
545 "Zaqafqaziyada siyasi şərait haqqında" Forin ofisin kəşfiyyat şöbəsinin memorandumu. 28.10.1918. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri, s.111-112; M.Qasımlı. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti. III hissə. Bakı, 2004, s.417 546 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin yeni xarici işlər naziri Nəbi bəylə söhbəti. 27.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.150, v.11 547
Süleyman İzzet. Büyük Harbte (1918) 15 Piyade Tümeninin Azerbaycan ve Şimali Kafkasiyadakı Hareket ve Müharibeleri, s.140 152
işğal edilməsinə heç bir etiraz etməməli idi." 548 Barışığın iyirmi dördüncü maddəsinə görə isə, Türkiyənin altı erməni vilayətlərindən hər hansı birində qarışıqlıq, iğtişaş baş verərdisə müttəfiqlər oranı tutmaq ixtiyarına malik idilər. Bu maddə erməniləri Türkiyənin üzərinə qaldırmağa səsləyirdi və onları şirnikləndirmək məqsədi güdürdü. Noyabrın əvvəlində Avstriya-Macarıstan və Almaniya təslim aktını imzalayan kimi Sovet Rusiyası Brest müqaviləsinin qüvvədən düşdüyünü bildirdi, bu, о demək idi ki, Ermənistan və Gürcüstan Qars, Batum və Ərdəhana olan iddialarını qaldıra bilərlər. Brest müqaviləsinin ləğv edilməsi 27 avqust sazişinin də qüvvədən düşməsi demək idi. Sadəcə olaraq, bu saziş Rusiya ilə Almaniya arasında gizli bağlandığı üçün Sovet Rusiyası Brest sülhünün ləğv edilməsinə dair ÜRMİK-nin qətnaməsinə həmin müqavilənin ləğv olunmasını salmamışdı. Oktyabr ayının axırlarında İstanbul konfransında iştirak etmək üçün Türkiyədə olan Azərbaycan nümayəndələri, Mərkəz ölkələri tərəfindən respublikanın istiqlaliyyətini tanıyacaqlarına ümidini itirərək və yaranmış böhranlı vəziyyətlə əlaqədar olaraq konfransın artıq baş tutmayacağına əmin olaraq Bakıya qayıtdılar. Sonuncu olaraq noyabr ayının 1-də X.Xasməmmədov İstanbuldan Bakıya yola düşdü. Lakin, ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin, X.Xasməmmədovun və A. Səfikürdskinin İstanbul səfəri əhəmiyyətsiz olmadı. Birinci dünya müharibəsinin başa çatması Azərbaycan üçün yeni çətinliklər gətirdi. Mudros barışığının şərtlərinə görə, müttəfiqlər Bakını işğal etməli idi. Azərbaycan hökuməti və onun Osmanlı dövlətində olan diplomatik nümayəndəsi Mudros barışığının Azərbaycana aid ağır şərtlərinə biganə qalmadı. Türkiyə tərəfindən barışıq şərtlərini vaxtilə Trabzon danışıqlarını aparmış, İzzət paşa kabinetində donanma naziri Rauf bəy imzalamışdı. Noyabr ayının 3-də rəsmi şəkildə Mudros barışığının şərtləri elan edildi. Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi yazır: "Mən elə həmin gün axşam Rauf bəyin yanında oldum". 549
olmadan Bakı və Azərbaycan dəmir yolu haqqında Mudros barışığına bəndlər daxil edilməsinə öz etirazını bildirdi. Rauf bəy qeyd etdi ki, biz müttəfiqlərlə Bakı barəsində danışıqlar aparmamağa çalışdıq, lakin orada türk ordusunun olduğunu əsas tutaraq onlar bu maddəni bizə qəbul etdirdilər. "Nə etmək olar onlar qalibdirlər, biz məğlub". Rauf bəy məsləhət gördü ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin Antanta tərəfindən tanınmasına nail olmaq lazımdır. O, Ə.M.Topçubaşova bildirdi ki, yaxın vaxtlarda müttəfiqlərin nümayəndələri
548 Ю.В.Ключников и A.Сабанин. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Часть II. Москва, 1926, с. 188 549
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 14.11.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.18 153
İstanbula gələcəklər. Hökmən onlarla danışıqlara girmək lazımdır. 550 Noyabr ayının 4-də Ə.M.Topçubaşov Mudros barışığının Azərbaycana aid hissəsi ilə bağlı Osmanlı hökumətinin xarici işlər nazirinin müavini Rişad Hikmət bəyə etiraz notası verdi. Notada deyilirdi ki, Osmanlı hökumətinin Azərbaycan Respublikasını tanımasına baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhəri haqqında maddənin Mudros barışığına daxil edilməsi beynəlxalq hüquqa və qaydalara zidd olub, Azərbaycanın ingilislər tərəfindən işğal edilməsinin asanlaşdırılmasına xidmət edir. О dedi: "Bu maddənin Osmanlı hökumətinin mənafeyinə cavab verməsi fikrindən uzaq olmaqla yanaşı, mən bu maddəyə etiraz etmək məcburiyyətindəyəm". 551
Notada qeyd edilirdi ki, barışığın Qafqaza və xüsusən Azərbaycana aid olan bəzi maddələri yaxşı olardı ki, Azərbaycan hökumətinə izah edilsin. Danışıqlar zamanı Hikmət bəy qeyd etdi ki, Osmanlı hökuməti özünə məxsus olmayan bir şəhəri Antantaya verə bilməz, Mudros barışığına görə Türkiyə hökuməti müttəfiqlərin Bakını tutmasına etiraz etməyəcəkdir. Təcrübəli hüquqşünas kimi Ə.M.Topçubaşov bu maddəni şərh edərək göstərdi ki, bu birbaşa olmasa da, dolayısı yolla о deməkdir ki, "gedin Bakını götürün". 552 Mudros barışığının Cənubi Qafqaza aid olan on beşinci maddəsi ilə bağlı notada göstərilirdi ki, Azərbaycan Respublikasının dəmir yolları heç bir halda bu maddənin subyekti ola bilməz. "Müstəsna şəkildə Azərbaycan Respublikasına məxsus olan dəmir yollarının xarici dövlətə güzəştə gedilməsi beynəlxalq hüquqla bir araya sığışmır". Azərbaycan Respublikası ilə Osmanlı hökuməti arasında dəmir yollarına aid müqaviləyə əsasən, Osmanlı hökuməti yalnız hərbi məqsədlərlə dəmir yollarından istifadə hüququna malikdir. Qeyd edilən məsələdən başqa Osmanlı hökumətinin Azərbaycan dəmir yoluna heç bir hüququ aidiyyəti yoxdur. Notanın axırında bildirilirdi ki, Mudros barışığında Azərbaycanın mənafeyinə toxunan məsələlərlə bağlı Azərbaycan hökuməti birbaşa, yaxud Osmanlı hökuməti vasitəçiliyi ilə danışıqlar aparmağı zəruri hesab edir. "Bununla əlaqədar təvəqqe edirəm Osmanlı hökuməti öz nöqteyi-nəzərini mənim vasitəmlə Azərbaycan hökumətinə çatdırsın. Əgər о /Osmanlı hökuməti-C.H./ Azərbaycanı siyasi baxımdan taleyin ümidinə qoymaq istəmirsə, biz xahiş edirik ki, bu siyasi danışıqların platformasını hazırlasın və öz dostanə ideyalarını təklif etsin". 553
Noyabr ayının 5-də isə Ə.M.Topçubaşov Türkiyə xarici işlər naziri Nəbi
550 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin dənizçilik naziri Rauf bəylə söhbəti. 03.11.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.151, v.1-2 551
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Mudros barışığının Azərbaycana aid maddələri ilə bağlı Türkiyənin Xarici İşlər Nazirliyinə etiraz notası. 04.11.1918. //ARDA, f.970, s.l, i.68, v.2 552
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyə xarici işlər nazirinin müavini Rişad Hikmət bəylə söhbəti. 04.11.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.151,v.4 553 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Mudros barışığının Azərbaycana aid maddələri ilə bağlı Türkiyənin Xarici İşlər Nazirliyinə etiraz notası. 04.11.1918. //ARDA, f.970, s.l, i.68, v.2-3 154
bəylə görüşdü. Nəbi bəу Mudros barışığını imzalamaqdan ayrı Türkiyənin yolu qalmadığını bildirdi. Onun fikrincə, əgər 15 gün də Türkiyə barışığı gec imzalasaydı, müttəfiqlər İstanbulu tuta bilərdilər. Eyni zamanda, о bildirirdi ki, Bakıdan başqa ingilislər Batuma və bütün Cənubi Qafqaza daxil olacaqlar. 554
Baş verən hadisələrə münasibət barədə İstanbuldakı Azərbaycan diplomatik nümayəndəliyi Azərbaycan hökumətinin başçısına 15 noyabr tarixli məktubunda yazırdı: "Qəbul olunmuş sazişin şərtlərinə görə, Türkiyə öhdəlik götürmüşdür: birincisi, Antanta qoşunlarının Bakını tutmasına maneçilik törətməsin, ikincisi, Cənubi Qafqaz üzərində nəzarət hüququnu Antantaya versin, üçüncüsü isə Antantanın tələbi ilə öz qoşunlarını Cənubi Qafqazdan çıxarsın. Birinci iki öhdəliklə bağlı burada xarici işlər nazirliyinə noyabrın 4-də yazılı etiraz vermişəm. Нəm də yazılı şəkildə xahiş etmişəm ki, Azərbaycana diplomatik nümayəndə təyin edilməsi işini sürətləndirsinlər. Belə bir etiraz notası bura gələn kimi Antanta nümayəndələrinə də təqdim ediləcək". Məktubun sonunda Ə.M.Topçubaşov Azərbaycana aid bütün məsələlər barəsində İstanbulda təmsil edilən diplomatik nümayəndəliklərin hamısı ilə danışıqlar aparmaq üçün təcili şəkildə bir ümumi mandat göndərilməsini xahiş edirdi. 555
müddət Türkiyənin Qafqaz Ordusunun siyasi işlər üzrə müşaviri bu missiyanı yerinə yetirirdi. Osmanlı qoşunlarının Azərbaycanı tərk etmək məsələsi meydana çıxdıqda Ə.M.Topçubaşovun 27 oktyabr tarixli müraciətinə cavab olaraq noyabr ayının əvvəllərində Türkiyə hökuməti bildirdi ki, yaxın vaxtlarda Azərbaycanda diplomatik nümayəndəlik təsis ediləcəkdir. 556
Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə yazdığı məktubda xahiş edirdi ki, bu nümayəndəliyi yüksək səviyyədə qəbul edib onunla əlaqədə olsunlar. Lakin noyabrın axırlarında yenidən bu məsələyə qayıdıldı. Bakı ingilislər tərəfindən işğal edildiyi üçün ora məğlub Türkiyənin diplomatik nümayəndəliyini göndərmək mümkün olmadı. Türkiyənin xarici işlər naziri Mustafa Reşad qeyd edilən nota ilə bağlı Azərbaycan hökumətinə məktubunda Antanta dövlətləri ilə Osmanlı imperiyası arasında imzalanmış Mudros barışığının Azərbaycana aid hissəsinə Türkiyənin mövqeyi baxımından bəzi izahatlar verdi. Bakı ilə bağlı о bildirirdi ki, Bakı heç vaxt Osmanlıların ixtiyarında olmamışdır. Ona görə də Osmanlı hökuməti ixtiyarında olmayan bir ərazini Antantaya güzəştə gedə bilməz. Münaqişədən qaçmaq məqsədi ilə Osmanlı imperiyası öz hərbi hissələrini şəhərdən çıxarmalıdır, "bu da Azərbaycan Respublikasının Bakıya olan hüququnu pozmaq deyildir". 30 oktyabr Mudros
554 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin xarici işlər naziri Nəbi bəylə söhbəti. 05.11.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.151, v.8 555
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 15.11.1918. //ARDA, f.970, s.l, i.68, v.20 556 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyə xarici işlər nazirinin müavini Rişad Hikmət bəylə söhbəti. 03.11.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.151, v.5 155
barışığının şərtlərinə əsasən, Türkiyə öz qoşunlarını bütün Cənubi Qafqazdan geri çağırmışdır. Şübhəsiz ki, bu Azərbaycanda olan Osmanlı qoşunlarına da aiddir. Dəmir yolları məsələsi ilə bağlı о qeyd edirdi ki, Osmanlı hökuməti dəmir yollarını deyil, onun bəzi hissələrinə nəzarət hüququnu barışıq müqaviləsinə əsasən, Antantaya verməli olmuşdur. "İngilis hökuməti ilə sizin hökumətiniz arasında saziş yaratmaq xahişinizə gəldikdə isə, Osmanlı hökuməti ilk imkandan sizin arzunuzu yerinə yetirmək məqsədi ilə istifadə edəcəkdir". 557
imperiyasından narazı qalmasına baxmayaraq, Azərbaycan xalqı vaxtilə türk ordusunu böyük hərarətlə qarşıladığı kimi, dünya müharibəsində məğlub dövlətlər arasında olmasından ehtiyat etməyərək onu dərin hörmət və ehtiramla yola saldı. Noyabr ayının 10-da, bazar günü Azərbaycan hökuməti Nuru paşanın şərəfinə ziyafət verdi. Ziyafətdə 400 nəfər tanınmış ziyalı və siyasi xadim, sənayeçilərin nümayəndələri, siyasi partiyaların və cəmiyyətlərin liderləri, Azərbaycan ordusunun rəhbərliyi iştirak edirdi. Ziyafətdə birinci çıxış edən F.X.Xoyski dedi: "Azərbaycanın döyüş meydanlarında bizim türk qardaşlarımızın qanı bizim qanımızla bir-birinə qarışdı. Mənşə etibarı ilə biz bir-birimizə qohumuq, indi Azərbaycan torpaqlarında bir-birinə qarışan qanımız bu qohumluğu daha da möhkəmləndirdi. Azərbaycanın azadlığı uğrunda tökülmüş qanlar Osmanlı və Azərbaycan türkləri arasında dostluğun və qırılmaz əlaqələrin möhkəm təminatıdır". 558
Sonra "Müsavat" partiyasının lideri, İstanbuldan yenicə qayıtmış M.Ə.Rəsulzadə çıxış edərək bildirdi ki, bir il bundan əvvəl bu zalda müsəlmanlara təyini müqəddərat vermək barəsində gərgin mübahisələr gedirdi. S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı "sosialistləri" bunu azərbaycanlı müsəlmanlar üçün yolverilməz hesab edirdilər və müsəlmanların təyini müqəddəratına hər cür maneçilik törədirdilər. Bu elə bir dövr idi ki, digər Qafqaz xalqları onların belə müqaviməti ilə qarşılaşmışdılar. Azərbaycan türkləri öz ideyalarını həyata keçirəcəyi təqdirdə onlar Azərbaycanı xarabalığa çevirəcəkləri ilə hədələyirdilər. "İndi Azərbaycan türkləri qan qardaşlarının köməyi ilə hüququna nail oldu". 559
Azərbaycan türklərinin öz qardaşları olan Osmanlı türkləri haqqında danışması az qala cinayət hesab edilirdi /çar Rusiyasında/. Bolşeviklər Rusiyası xalqların hüquq bəyannaməsini elan etdi və
bildirdi ki, siz öz müqəddəratınızı təyin edə bilərsiniz, lakin biz istədiyimiz kimi". 560
Ziyafətdə Osmanlı imperiyası və Türk Qafqaz komandanlığı adından çıxış edən Nuru paşa onun rəhbərlik etdiyi ordunun Azərbaycan üçün nə edibsə, bundan sonra da etməyə hazır olduğunu bildirdi. O,
557 ARDA, f.970, s.1.i.68, v.14 558 Азербайджан, 1918, 12 ноября. 559 Азербайджан, 1918, 12 ноября. 560 Yenə orada. 156
nitqinin sonunda dedi: "Qardaş Azərbaycan türkünün mənafeyi hər bir türk üçün müqəddəsdir... Əgər Azərbaycanın azadlığı yolunda yeni qurbanlar lazım olarsa ona da hazırıq". 561
naziri vəzifəsini icra edən Adilxan Ziyadxanov dünya müharibəsinin son mərhələsində həlledici dövlətə çevrilmiş ABŞ-ın prezidenti, müharibədən sonrakı yenidənqurmanın banisi hesab edilən ən nüfuzlu siyasi xadim kimi Vudro Vilsona teleqramla müraciət etdilər. Teleqramda Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin dünya dövlətləri tərəfindən tanınmasına prezident V.Vilsonun kömək etməsi xahiş edilirdi. Orada deyilirdi: "Avropanın böyük dövlətlərinə müraciət etməzdən əvvəl, Azərbaycan xalqı və hökuməti əzilən kiçik xalqların müdafiəçisi kimi sizin humanist şəxsiyyətinizə müraciət edib yardım almağa və tanınmağa ümid bəsləyir". 562
ayının 31-də Baş nazir F.X.Xoyskiyə yazdığı məktubda məsləhət görürdü ki, təcili surətdə Rəştdə və Ənzəlidə olan ingilislərlə danışığa girməyə tələsmək lazımdır. 563
Ə.Ağayev və M.Rəfiyevdən ibarət Azərbaycan nümayəndələri Ənzəliyə yollanıb Böyük Britaniyanın Şimali İran Ordusunun komandanlığı ilə danışıqlara başladı. 564
gün sonra Ənzəlidə rəsmi şəkildə buraxılmışdı. Yeni yaradılmış Şimali İran ordusuna general V.Tomson komandan təyin edilmişdi. V.Tomsonla danışıqlar о qədər də asan keçmədi. Əvvəlcə o, ümumiyyətlə, Azərbaycan adlı dövlətin mövcudluğunu inkar edirdi. Lakin uzun mübahisədən sonra ingilis generalı bildirdi: "Bizə məlum olduğuna görə, Azərbaycan xalqının ümumi fikrindən meydana gəlmiş bir respublika mövcud deyildir, yalnız türk komandanlığının intiriqası ilə təşəkkül tapmış bir hökumət vardır. Madam ki, siz bunun əksini iddia edirsiniz, о halda hər şeyi yerində yoxlayıb buna münasib də qərar verərik". 565
üçün gəlirlər". 566
Danışıqların sonunda V.Tomson bəyan etdi ki, noyabr ayının 17- si səhər saat 10-a qədər Bakı istər Azərbaycan və istərsə də türk ordusundan təmizlənməlidir, Bakı və onun neft mədənləri ingilislərin nəzarəti altına keçəcəkdir, ölkənin qalan hissəsi Azərbaycan hökumətinin və onun ordusunun nəzarəti altında olacaqdır, Azərbaycan rəsmi şəkildə tanınmır, lakin İngiltərə, Fransa və ABŞ nümayəndələri onun hökuməti ilə de-fakto əlaqə yaradacaqlar,
561
Yenə orada. 562
28 may 1918. Azərbaycan Cümhuriyyəti istiqlalının birinci sənei dövriyyəsi. Bakı, 1919, s.12 563
Osmanlı hökumətində Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun F.X.Xoyskiyə məktubu. 31.10.1918. //ARDA, f.894, s.10, i.34, v.17 564 A.Ziyadxanlı. Azərbaycan, s.59 565 M.B.Mehmetzade. Milli Azerbaycan hareketi, s.99 566 Азербайджан, 1918, 18 ноября. 157
bütün idarə və təşkilatlar bəzi dəyişikliklərlə fəaliyyət göstərəcəklər", o, (V.Tomson - C.H.) Bakının general-qubernatoru olacaqdır. İngilislər şəhər polisinə rəhbərlik edəcəklər, şəhər Duması yenidən azad şəkildə fəaliyyətə başlayacaq, Azərbaycan Paris sülh konfransında milli müqəddəratını təyinetmə prinsipi əsasında iştirak edəcəkdir, L.Biçeraxov və onun dəstələri Britaniya ordusu ilə birlikdə Bakıya daxil olacaqdır və nəhayət, silahlı ermənilər şəhərə buraxılmayacaqlar. 567 Ənzəlidə olan Azərbaycan nümayəndələri danışıqların nəticəsi barədə Bakıya, Nazirlər Şurasının sədrinə teleqrafla məlumat verib bildirdilər ki, "Müttəfiq orduların nümayəndəsi Azərbaycan hökumətilə əlaqədə bulunmaq istəyir. Bütün siyasi, ictimai idarələr və təşkilatlar öz qaydasında qalacaqdır. Тəkcə Bakıda Tomson general-qubernator vəzifəsində olacaq və Bakı polis işlərinin üstündə ingilislərdən bir nəfər olacaqdır". 568
Bütün çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycan nümayəndələrinin Ənzəlidəki danışıqları əhəmiyyətsiz deyildi. Azərbaycandakı və ümumən Cənubi Qafqazdakı vəziyyətin bəzi mühüm cəhətləri haqqında general Tomsonla faydalı fikir mübadiləsi edildi, ən başlıcası isə Azərbaycanın Paris sülh konfransında iştirak edəcəyi və Bakıya erməni hərbi hissələrinin daxil olmayacağı barədə V.Tomson öz üzərinə təhəddüdlər götürdü. Noyabrın 14-də ingilislərlə məhəlli xarakterdə digər bir görüş keçirildi. İranda olan Böyük Britaniya konsulu Qevelek Lənkəran qəzasının nümayəndələri Teymur bəу Bayraməlibəyovu, Axund Molla Əli Tağızadəni və Yusif Qəribzadəni qəbul etdi. Teymur bəy kommuna adı altında Avetisovun silahlı dəstəsinin Muğanda və Lənkəranda dinc əhaliyə tutduğu divan, törətdiyi cinayətlər barədə ingilis konsuluna məlumat verdi və bu barədə toplanmış sənədləri ona təqdim etdi. Teymur bəу bildirdi ki, ingilislərin Azərbaycana daxil olması bu qüvvələri yenidən fəallaşdıra bilər. Konsul qeyd etdi ki, bu və digər məsələlər barəsində Azərbaycan nümayəndələri ilə Ənzəlidə danışıqlar aparılır və o, lənkəranlıların arzusunu ingilis komandanlığına çatdıracağını vəd etdi. 569
birinci dərəcəli vəzifələr sırasına aid edirdi. Noyabr ayının 16-da yaranmış vəziyyətlə əlaqədar hələ iyun böhranı zamanı buraxılmış Milli Şura yenidən toplandı. İclasda Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq barədə bütün dünya dövlətlərinə müraciət qəbul edildi. İclasın qərarı ilə Nazirlər Şurasının sədri həmin gün general V.Tomsona teleqramla müraciət etdi. Orada deyilirdi ki, "Azərbaycan hökuməti noyabr ayının 17-də Sizin komandanız altında müttəfiq ordunun dəstələrinin Bakıya daxil olmasına etiraz etmir. Hökumət əmindir ki, müttəfiq ordunun Azərbaycana gəlməsi ölkəmizin istiqlaliyyətinin və suverenliyinin pozulmasına xidmət etməyəcəkdir. Hökumət ümid edir ki, Ənzəlidə nümayəndələrimizlə edilən danışıqdan sonra bir daha şəxsi görüşməklə əlaqəmiz
567
Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 15 568
A.Ziyadxanlı. Azərbaycan, s.41 569
Азербайджан, 1918, 17 ноября. 158
və münasibətlərimiz daha da aydın olacaqdır". 570 Cavab teleqramında general Tomson Azərbaycan hökumətinin müəyyən etdiyi istiqamətdə əməkdaşlığa hazır olduğunu vəd etdi. Noyabrın 17-də hindli əsgərlərdən ibarət ingilis qoşunları Mudros razılaşmasının şərtlərinə əsasən, Bakıya daxil oldu. 571 Rəsmi qəbul edilmə mərasimində daxili işlər naziri B.Cavanşir, xarici işlər nazirini əvəz edən A.Ziyadxanov və xarici işlər nazirliyinin bir sıra işçiləri, müxtəlif milli təşkilatların nümayəndələri iştirak edirdilər. 572
Xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən A.Ziyadxanov Tomsonu qarşılayaraq bildirdi: "Azərbaycan hökuməti tərəfindən mən xariciyyə naziri vəzifəsini ifa edən, sizi pişvaz etməyə vəkil edildim. Bu surətlə Müttəfiq ordunun baş komandanı və nümayəndəsi sifətilə paytaxtımıza vürudunuzu hökumət namından təbrik edirəm. Cahan müharibəsi nəticəsində millətlərin bir-birindən ayrı düşmələrindən, eyni zamanda qan içinə qərq olmalarından sonra yeni işıqlı bir aləmə gedəcəkləri aşkardır. Cavan Azərbaycan türk xalqı cahan müharibəsinin fəlakətindən xilas olub əbədi rifah və müstəqil səltənət həyatına qədəm qoyur. Bizim millətimiz əmindir və ümid edir ki, onların Avropa və Amerikalı mədəni qardaşları insaniyyət tərəqqisini nəzərə alıb onu mədəni ailələrinə daxil etməkdən boyun qaçırmayacaqlar". 573
General Tomsonun Bakı limanında qarşılanma mərasimindəki cavabı bir qədər ümidverici idi. O, deyirdi: "Dünya müharibəsinin qurtarması münasibəti ilə sizi təbrik edirəm. Birləşmiş fransız, ingilis və Amerika qüvvələrinin komandanı kimi, bildirirəm: biz bura Türkiyə ilə imzalanmış müqaviləyə uyğun olaraq gəlmişik ki, indiyə qədər sizin ərazilərinizi qoruyan Osmanlı ordusunu əvəz edək. Biz nə indi, nə də gələcəkdə sizin daxili işlərinizə müdaxilə etmək fikrində deyilik. Ümidvaram ki, sıx əməkdaşlıq şəraitində hər şey yaxşılığa doğru dəyişəcəkdir". 574 Elə həmin gün L.Biçeraxovun ordusunun Bakıya daxil olmasını şəhərin xristian əhalisi xüsusi rəğbətlə qarşıladı. Onun ordusunun böyük əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdi. Bakı limanında söylədiyi qısa çıxışdan fərqli olaraq V.Tomsonun və L.Biçeraxovun bəyanatlarında söhbət Rusiyanın 1914-cü il hüdudlarının bərpa edilməsindən gedirdi. Ona görə də L.Biçeraxovun azğınlaşmış dəstəsi Bakıya daxil olan kimi milli hökumətlə bağlı dövlət rəmzlərini təhqir edir, tezliklə onun dağıdılacağı barədə şayiələr yayırdılar. L.Biçeraxovun gəlişi ilə Bakıda olan rus və erməni milli şuraları belə bir qərar çıxardılar ki, "heç bir Azərbaycan yoxdur, yalnız Rusiya vardır. Azərbaycan hakimiyyəti devrilməlidir və L.Biçeraxovun başçılıq etdiyi Xəzəryanı hökuməti ilə əvəz edilməlidir". 575
570 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с. 105 571 Les troupes anglo-russes sont à Bakou.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.832, folio 14 572
Азербайджан, 1918, 18 ноября. 573
A.Ziyadxanlı. Azərbaycan, s.60-61 574
28 may 1918. Azərbaycan Cümhuriyyəti istiqlalının birinci sənei dövriyyəsi, s.13 -14 575
Б.Байков. Воспоминания о революции в Закавказье, с. 147 159
Noyabrın 17-də axşam rus milli şurasının üzvləri M.Podşibyakin, Y.Smirnov, B.Baykov və A.Leontoviçin general Tomson tərəfindən qəbul edilməsi Azərbaycan hökumətinin narahatçılığını daha da artırdı. Görüş zamanı rus milli şurasının üzvləri özlərini Azərbaycanın sahibi kimi aparırdılar. Onlar Tomsonun yaradılacaq koalisiyon hökumətə daxil olmaq haqqında təklifini həm öz adlarından, həm də erməni milli şurasının adından rədd etdilər. Onların fikrincə, xristianların Azərbaycan hökumətinə daxil olması onun müttəfiqlər tərəfindən tanınmasını asanlaşdıra bilərdi. Rus kadeti B.Baykov öz xatirələrində yazır: "Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin Avropa tərəfindən tanınmasına nail olunması ilə siyasi avantürizmin Azərbaycanın taleyində ən yüksək nöqtəyə çatmasını biz nəzərə almaya bilməzdik. Rusiya milli təşkilatlarının nümayəndələrinin hökumətə və parlamentə daxil olma faktı ilə biz heç bir halda tanımaq istəmədiyimiz Azərbaycanın müstəqilliyinin təsdiqlənməsinə nail olmaq istəyənlərin əlinə başlıca dəlil vermiş olardıq. Qeyd etmək vacibdir ki, ermənilərin nümayəndələri bizimlə tamamilə həmrəy idilər". 576 Rus Milli Şurasının üzvləri Paris konfransının yeni yaranmış dövlətlərə münasibəti aydınlaşana qədər bölünməz Rusiya ənənələrini qorumağa çalışırdılar. F.Kazımzadənin qeyd etdiyi kimi, "ruslar üçün Cənubi Qafqaz bir Rusiya vilayəti idi və onlar azərbaycanlıların öz milli müqəddəratlarını təyin etməsinin əleyhinə idilər". 577 Nəhayət, görüş zamanı Tomson rus milli şurasının üzvlərinə xatırlatmağa məcbur oldu ki, hazırkı vəziyyətdə Rusiya, sadəcə olaraq mövcud deyildir. Antanta qoşunlarının Bakıya daxil olması ilə bağlı noyabr ayının 18-də Azərbaycan hökumətinin rəsmi məlumatı elan edildi. Burada xatırladılırdı ki, müvəqqəti olaraq, ancaq Bakıya daxil olan müttəfiq qoşunları öz əlində yalnız hərbi hakimiyyəti cəmləşdirir, qarşılıqlı razılığa əsasən, ölkənin və onun paytaxtının daxili işlərinə müdaxilə edilməməlidir, bütün hökumət idarələri əvvəlki qaydada fəaliyyət göstərməlidir, son nəticədə Rusiya xalqlarının öz müqəddəratını müəyyən etməsi məsələsi beynəlxalq sülh konqresində /Paris sülh konfransı - C.H./ həll edilməlidir. Məlumatda göstərilirdi ki, biz hələ bilmirik Azərbaycan Müəssislər Məclisinin ölkənin siyasi taleyini müəyyən etmək istiqamətində son qərarı necə olacaqdır, bununla belə hazırkı çətin şərait Azərbaycanın siyasi rəhbərliyindən ölkədə mövcud qayda-qanunu saxlamağı tələb edir. Biz ümidvarıq ki, Bakıya daxil olmuş müttəfiq qoşunları Azərbaycan xalqının suveren hüquqlarını tapdalamayacaqdır. 578
General V.Tomson bir neçə gün Bakıda olub vəziyyətlə yaxından tanış olduqdan sonra yəqinlik hasil etdi ki, rus kadetlərinin "Azərbaycan bir neçə yüz siyasi fırıldaqçının uydurduğu xəyaldan başqa bir şey deyildir" fikri real həqiqətdən tam uzaqdır. О elan etdi ki, Britaniya komandanlığı Azərbaycan
576 Б.Байков. Воспоминания о революции в Закавказье, с. 151 577 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcancasia, р. 167 578 Азербайджан, 1918, 19 ноября. 160
hökumətinə və onun baş nazirinə böyük hörmət bəsləyir, F.X.Xoyski "Bakıda ən bacarıqlı adamlardan biridir və yeni koalisiyon hökumət təşkil olunana qədər onun hökuməti ölkədə yeganə təsirli hökumət olaraq qalır". 579 1918-ci ilin noyabrında Londona göndərdiyi məlumatda V.Tomson Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski haqqında yazırdı: "O, ağıllı adamdır, hüquqşünasdır və öz bacarığı ilə Qafqazda bizə məlum olan bütün əvvəlki dövlət qurumlarından daha mükəmməl dövlət qurumu yaratmışdır... Mənimlə görüş zamanı o, ermənilərin xəyanətindən yana-yana danışırdı". 580
Y.V.Tomsonun belə mövqeyi müttəfiqlərin gəlişi ilə imperiya ənənələrinin bərpa olunacağına böyük ümid bəsləyən rus milli şurasının üzvlərini məyus etdi. Noyabr ayının 23-də Tomson erməni milli şurasının üzvlərini qəbul etdi. Bakı erməniləri adından yepiskop Baqrat ona məlumat təqdim etdi. On bir səhifədən ibarət olan bu məlumatda ingilislər gələnə qədər cərəyan etmiş hadisələr əsaslı şəkildə saxtalaşdırılmışdı. Sentyabr ayında Ваkı şəhərinin azad edilməsi ilə bağlı guya Bakıda 20 min erməninin öldürüldüyü iddia edilirdi. 581 Bu rəqəm о qədər şişirdilmişdi ki, sonralar Bakı hadisələrinə toxunan erməni müəllifləri belə həmin rəqəmə şübhə ilə yanaşırdılar. Bakıya daxil olarkən Azərbaycan hökumətinin milliyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşları qoruyacağı haqqında bəyanatını yepiskop Baqrat V.Tomsona "diplomatik bir priyom" kimi təqdim edirdi. Sentyabr hadisələri barədə geniş danışmağı lazım bilən erməni yepiskopu Bakıdakı mart hadisələrinin üstündən sükutla keçməli olmuşdu. O, Bakıda və Azərbaycanda ermənilərin əvvəlki imtiyazını bərpa etmək üçün general Tomsona dörd təklif vermişdi: 1. Həbs edilmiş minlərlə erməni məhbusunu azad etmək /onlar mart hadisələrinə görə həbs edilmişdilər. Daxili işlər naziri Behbud ağa Cavanşir bildirmişdi ki, əgər istintaq onların günahsız olduğunu sübuta yetirsə, onlar buraxılacaqlar/; 2. Soyuqlar düşənə qədər İrana və Krasnovodskiyə getmiş erməniləri Bakıya qaytarmaq; 3. Azərbaycan hökuməti və türk komandanlığı tərəfindən müsadirə edilmiş əmlakı ermənilərə qaytarmaq; 4. Bakıdan kənarda yaşayan ermənilərin təhlükəsizliyini təmin etmək. 582 Bundan əlavə, Bakı erməni milli şurası Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi olan Qarabağa ermənilərin iddiasını general Tomsona təqdim etdi. Yepiskop Baqratın general Tomsona təqdim etdiyi məlumatlar təxminən bir ay əvvəl onun Azərbaycan hökumətinin başçısı F.X.Xoyskiyə və İslam Ordusunun komandanı Nuru paşaya təqdim etdiyi müraciətlərdən kəskin şəkildə fərqlənirdi. 583
Lakin bu məsələdə Tomson erməniləri
579 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.142 580 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri, s.77; M.Qasımlı. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti. III hissə, s.437 581
Bakı erməni milli şurası adından yepiskop Baqratın müttəfiq qoşunların komandanı general-mayor V.Tomsona müraciəti. 23.10.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.3, v.7 582 Yenə orada, v.73-79 583 A Monsieur le Ministre-President de la Rèpublique d'Azerbaïdjan - Fataly Han Hoïsky. Le prèsent mèmoire du rapport, traduit en allemand, a ètè transmis au Commandant de l'Armèe musulmane de
161
müdafiə etmədi. Noyabr ayının 17-dən 24-nə qədər Bakıda keçirdiyi görüşlər haqqında Londona hesabat göndərən V.Tomson yepiskop Baqratın ona verdiyi "məsləhətləri" belə şərh edirdi: "Hər hansı bir xeyirli işi həyata keçirərkən ruslara və tatarlara (azərbaycanlılara - C.H.) qarşı qətiyyətli olmaq lazımdır. Təhsil görmüş ruslar ağıllarını itirmişlər və о qədər də böyük nüfuza malik deyillər. Lakin onlar ermənilərdənsə tatarlarla (azərbaycanlılarla - C.H.) daha asanlıqla əlaqəyə girirlər. Hamı erməniləri tərəfdar olduqları bütün işlərə görə, istər bolşevizmlə bağlı olsun, istərsə də britaniyalılarla, xəyanətkar olduqları üçün rüsvay edirlər". 584
Osmanlılar gedəndən sonra Andronik Qarabağda baş qaldırdı, ingilislərin Bakıya daxil olması ilə Ermənistan hökuməti Qarabağa və Zəngəzura olan iddiaları həyata keçirmək üçün əlverişli şəraitin yetişdiyinə güman edirdi. Dekabrın 1-də F.X.Xoyskinin Andronikin Cəbrayıl qəzasında törətdiyi vəhşiliklərlə bağlı məktubuna istinad edərək Tomson Andronikdən Azərbaycan əhalisinə qarşı hərbi əməliyyatların dayandırılmasını tələb etdi. Az sonra isə ingilis general- qubernatorluğu tərəfindən Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycan hökumətinin idarəsi altında olduğu tanındı. Ermənilərin etirazlarına baxmayaraq, Qarabağ və Zəngəzurda çox yaxşı tanınan Xosrov bəy Sultanov Tomson tərəfindən hər iki ərazinin qubernatoru təyin edildi. Buna etiraz edən ermənilərə general Tomson bildirmişdi: "Məsələ bundadır ki, bəzi ermənilər Azərbaycanın Britaniya tərəfindən tutulmasından intiqam məqamı kimi istifadə edə bilmədiklərindən çox mütəəssir olmuşlar. Onlar başa düşməyə borcludurlar ki, məsələni hərbi qüvvələr deyil, Sülh konfransı həll edəcəkdir". 585
Dekabrın ilk günlərində isə general Tomson Gəncə, Qazax və Cavanşir qəzalarında yaşayan ermənilərin liderlərinə vurduğu teleqramda tələb edirdi ki, ermənilər qeyd edilən ərazilərdə törətdiyi qanunsuzluqlara və soyğunçuluğa son qoysunlar. О bildirirdi: "Bütün ermənilərə xəbər verilsin ki, öz evlərində sakit otursunlar. Əgər onlar bu əmri yerinə yetirməsələr, tökülən qanlar və baş verən qanunsuzluqlara görə bilavasitə cavab verməli olacaqlar. 586
tarixçilər Bakıya daxil olan qoşunların hindlilərdən ibarət olması ilə əlaqələndirirlər. 587 Lakin bu о qədər də inandırıcı deyildir, çünki həmin hindli əsgərlərlə Bakıya daxil olan V.Tomson özünün ilk bəyanat və çıxışlarında "Azərbaycan" ifadəsini belə işlətməyi lazım bilməmişdi. Lakin vəziyyətlə bilavasitə tanış olduqdan sonra azərbaycanlılar barədə ona verilən məlumatların qərəzli olduğunu anlamışdı. Bununla əlaqədar olaraq, Ü.Hacıbəyli sonralar yazırdı:
Caucase Noury Pacha. // Ministère des Affaires Etrangère (МАЕ) de France (Archives Diplomatique) Correspondanse politique et commerciale, 1914-1940 Sèrie «Z» Europe 1918-1940 Sous-Serie USSR Russia-Caucase (Azerbaidjan). Direction des Affaires Politiques et Commerciales 11 janvier 1919-31 mars 1920. Vol.638, folio 1 584
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri, s.23 585
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.143 586
Азербайджан, 1918, 3 декабря. 587
R.Ullman. Anglo-Soviet Relations 1917-1921, p.78-79 162
"Bizi vəhşi bilənlər və bizdən yalnız qan içməkligi gözləyənlər ilə və bizim vicudimizi aləmi-mədəniyyət üçün təhlükəli ədd edənlər ilə bir balaca təmas lazım imiş ki, bu fikrin və bu nəzərin sırf yalan və yanlış olduğu meydana çıxsın. İngilislər bizim içərimizə girərkən, özlərini vəhşi bir heyvan qarşısına çıxmış bir avçı vəziyyətində saxlamaq ehtiyatına heç bir lüzum olmadığını bir-iki gündən sonra kəmali-təəccüblə anladılar..." 588
Azərbaycan Respublikası üçün ən ağır vaxtlarda Milli Şura həmişə böhranın aradan qaldırılması yolunda faydalı addımlar atıb. Bu dəfə də belə oldu. Avropa demokratiyası ilə əlaqə yaratmaq üçün parlament üsul idarəsinin təsis edilməsi zəruri idi. Hələ ingilislər Bakıya gəlməmişdən bir gün əvvəl, noyabr ayının 16-da Milli Şura öz iclasında bu məsələyə baxdı və noyabr ayının 19-da seçki qanunu qəbul edildi. Azərbaycanın gələcək taleyi üçün Təsis Məclisi və seçkilər haqqında qanunların mühüm əhəmiyyəti oldu. Bu addım böhranlı vəziyyətdən Azərbaycan siyasi xadimlərinin bacarıqla istifadə etmək iqtidarında olduğuna dəlalət edirdi. Milli Şuranın qəbul etdiyi qərarda Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların və siyasi partiyaların parlamentdə təmsil edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. 589
Seçkilərin vaxtı dəqiq müəyyənləşdirilməmişdi, əslində yaranmış vəziyyət buna imkan vermədi, belə olduqda Milli Şura öz işini geniş əsasda yenidən qurdu. Onun tərkibi hər 24 min əhalidən 1 deputat olmaqla, inzibati ərazi bölgüsü üzrə yerlərdən göndərilən və milli azlıqda qalan xalqların nümayəndələrinin kooptasiya edilməsi hesabına xeyli genişləndirildi. Azərbaycan Parlamenti 120 deputatdan ibarət olmalı idi, milli tərkibə uyğun olaraq 80 yer azərbaycanlılara, 21 yer ermənilərə, 10 yer ruslara verilməli idi. Yəhudi, alman, gürcü və polyak nümayəndələrinin hər biri üçün bir yer, həmkarlar ittifaqı şurası və neft sənayeçiləri ittifaqı üçün üç yer nəzərdə tutulmuşdu. 590 Respublika ərazisində yaşayan bütün xalqların və hər iki cinsin seçki hüququ təsbit edilirdi. Bununla da, Azərbaycan bütün Şərqdə qadınlara seçki hüququ verən ilk ölkə olurdu. Parlamentin açılışından bir neçə gün əvvəl Azərbaycan Milli Şurasının Azərbaycan xalqına müraciətində deyilirdi: "Müharibə və İnqilab zamanının fövqəladə əhvalını nəzərə alaraq tətil etmiş olan Azərbaycan Şurayi Millisi Zamanın hökmü ilə təkrar Azərbaycan paytaxtı Bakıda toplandı. Şurayi-Millinin ən əvvəl qəbul etdiyi qanun sırf Azərbaycan müsəlmanlarına məxsus olan Şurayi-Millini milli bir şəkildən çıxarıb da dövləti bir şəklə salmaq oldu. Bu ayın 19-da qəbul etdiyi qanunnaməyə görə, Şurayi-Milli, dekabrın 3-nə qədər 120 əzalıq bir, bir məclisi-məbusan /parlaman/ halına gələcəkdir. Bu məclisə azlıqda qalan millətlərdən nümayəndələr cəlb olunduğu kimi, məmləkətin vilayətlərindən də vəkillər çağırılmışdır. Bu surətdə yığılacaq məclisi-məbusan irəlidə ümumi intixab üsuli ilə Azərbaycan Məclisi müəssisanı yığışıncayə qədər
588
Azərbaycan, 1919, 28 may. 589
Azərbaycan Məclisi-Məbusanı təsisi haqqında qanun. 19.11.1918. //ARDA, f.895, s.10, i.2, v.23 590
Yenə orada, v.24 163
yurdumuzun sahibi olacaq, onun müqəddəratını həll, hökuməti təşkil və mənafeyini mühafizə edəcəkdir". 591
Azərbaycan Parlamenti dekabrın 3-də açılmalı idi. Onun açılışının dekabrın 7-nə keçirilməsini bəzi texniki səbəblərlə əlaqələndirirlər. Əslində isə Parlamentin dekabrın 3-də açılmasına ingilislər mane oldular. Britaniya baş qərargahının rəisi polkovnik S.Stoks mayor Rolansona dekabrın 3-də göndərdiyi təcili məktubda koalisiyon hökumətin müttəfiqlərin komandanlığı tərəfindən tanınmasına qədər Parlament iclasının açılmasını, qadağan edilməsini tələb edirdi. Məktubda deyilirdi: "Xahiş edirəm, Nazirlər Şurasının sədri cənab Xan Xoyskiyə çatdırın: Müttəfiq qoşunları komandanlığının əmrinə əsasən, Bakıda Parlamentin iclası müttəfiqlər tərəfindən bəyənilən koalisiyon hökumətin yaradılmasından tez açılmamalıdır". 592
İngilis komandanlığının bu kobudluğuna biganə qalmayan Milli Şura ciddi çətinliklərdən sonra dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin açılmasına nail oldu. Bu ölkənin istər daxili və istərsə də beynəlxalq həyatında çox mühüm hadisə idi. Parlamentin açılışında 120 deputatdan 96-sı iştirak edirdi. Erməni deputatların bir hissəsi Parlamenti boykot etməyə başladılar. Parlamentin açılışında müttəfiq dövlətlərin Bakıda olan hərbi qüvvələrinin nümayəndəsi polkovnik Q.Kokkerel, İranın baş konsulu Səədülvəzir, İran maliyyə agenti Vəkilülmülk, Şimali Qafqaz Dağlıların nümayəndələrindən hökumətin sədri T.Çermoyev və Azərbaycanda Dağlılar İttifaqının səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.Qandəmirov, Gürcüstan Respublikasının nümayəndəsi Korçevadze və digərləri iştirak edirdilər. Parlamentin ilk iclasını Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə açıb, qısa təbrik nitqi söylədi. 1917-ci ilin fevral inqilabından sonra baş vermiş hadisələrin dərin təhlilini verərək M.Ə.Rəsulzadə dedi: "Biz Rusiyanın səadətini istəriz, Rusiya camaatını sevəriz, fəqət, kəndi istiqlalimizi da əziz tutarız. Cəbr ilə qəbul etdirilən bir şeydə səadət olmaz. Çünki səadət və hürriyyət istiqlaldır. İştə bunun üçün əfəndilər, müstəqil Azərbaycanı təmsil edən о üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidarı -əhrarınəsini təmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir". Ədalətli dünya düzəninin qurulacağına inamını ifadə edərək M.Ə.Rəsulzadə beynəlxalq siyasətin bir sıra mühüm cəhətlərinə toxunub dünya siyasətinin demokratikləşməsinə böyük ümid bəslədiyini bildirərək demişdi: "Mən bəşəriyyətin vicdanına inanıram. Milyonlarla insan bahasına qətali-ümumidən sonra vicdani-bəşər qazandığı həqiqətləri asanlıqla əldən verməz. "Millətlər birliyi" fikri bu gün hər kəsin qəbul etdiyi bir fikirdir. Bu, mənə ümid verir, qüvvətlə inanıram ki, artıq milləti öldürmək, millətin hüququnu tapdalamaq qətiyyən mümkün deyildir. Qaliblər də, məğlublar da millətlərin hüququ etiraf edilməlidir, - deyirlər. Yaxında açılacaq ümumi sülh konqresində bu fikir mütləqi hakim olacaq. Bu gün vəziyyətə hakim olanlar
591
Azərbaycanın bütün vətəndaşlarına. 28.11.1918. //ARDA, f.895, s.l, i.25, v.2 592
Polkovnik Stoksdan mayor Rolansona. 03.12.1918. //ARDA, f.895, s.1, i.11, v.2 164
müttəfiqlərdir. İngilis, Amerika, Fransa dövlətlərinin bayraqlarında "millətlərin təmini hüququ" və "millətlər cəmiyyəti" şüarı yazılmışdır. Dövlətlərin Bakıda olan nümayəndələri adından general Tomson Qafqaz məsələlərinin ümumi sülh konqresində həll olunacağını rəsmən elan etmişdir. Biz azərbaycanlılar bütün mövcudiyyətimiz ilə kəndi müqəddəratımızı, kəndi istiqlalımızı müdafiə və mühafizədə israr edər, səbat və mətanət göstərər isək, heç şübhəsiz ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti payidar olar". 593
təhlükəsizliyin əsaslı şəkildə təmin olunması üçün Qafqaz federalizmi prinsiplərinin davam etdirilməsinə üstünlük verirdi. M.Ə.Rəsulzadə ABŞ prezidenti V.Vilsonun on dörd sülh təşəbbüsünün sonuncu maddəsinə əsasən, təsis ediləcək Millətlər Cəmiyyəti ilə hərtərəfli beynəlxalq əlaqələr yaratmağa ümid bəsləyirdi, mövcud şəraitdə isə o, digər Cənubi Qafqaz respublikaları və Dağıstanla sıx regional əlaqələrin tərəfdarı idi. Parlamentin açılışındakı çıxışının sonunda M.Ə.Rəsulzadə dedi: "Bu gün firqə ehtirasları, şəxsi qərəzləri və bütün bu kimi vətən və millət qayəsi qarşısında səqit qalan qərəzlər atılmalı, vətən qayğısı, millət duyğusu hər şeydən yüksək tutulmalıdır". 594
Sonda isə M.Ə.Rəsulzadə bildirdi ki, Parlamentin sədrini seçmək zəruri məsələlərdən biridir. Ciddi müzakirələrdən sonra Türkiyədəki fövqəladə səlahiyyətli nümayəndə, 1918-ci ilin oktyabr ayının 6-dan xarici işlər naziri təyin edilmiş Ə.M.Topçubaşov Parlamentin sədri, H.Ağayev sədrin birinci müavini, R.Vəkilov isə katib seçildi. Heç bir siyasi partiyanın üzvü olmayan Ə.Topçubaşov öz dövrünün görkəmli siyasi xadimi, diplomatı, geniş əhatəli dünyagörüşə malik demokratik ruhlu ziyalısı idi. Amerika tarixçisi F.Kazımzadə yazır: "Parlamentin prezidenti seçilən Ə.M.Topçubaşov yüksək təhsilli hüquqşünas, öz görüşlərində dözümlü, məhdud millətçilikdən uzaq bir şəxs idi". 595
təşkil etmək idi. Ona görə də parlamentin işinə sədrlik edən Həsən bəу Ağayev hökumətin hesabatı ilə çıxış etmək üçün sözü Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə verdi. F.Xoyski hökumətin daxili və xarici siyasəti barəsində hesabat xarakterli məruzə ilə çıxış etdi. O, öz məruzəsində hökumətin keçirdiyi ən böhranlı anları dərindən təhlil edib hər bir addımı, hər bir hadisəni obyektivcəsinə qiymətləndirdi. Osmanlı imperiyasının dünya müharibəsində məğlubiyyətinə, ingilis-türk ziddiyyətlərinə və habelə Müttəfiqlərin nümayəndəsinin Parlamentdə olmasına baxmayaraq Xan Xoyski türk qoşunlarının Azərbaycanda olmasına obyektiv qiymət vermiş və bunun Azərbaycanın müstəqilliyinə xələl gətirmədiyini göstərmişdi. О deyirdi: "Türkiyə ilə imzaladığımız sülhnamədə bir fəsil var ki,
593
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild, Bakı, 1998, s.33-35
594 Yenə orada. s.36 595 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcancasia, p.167 165
Azərbaycan hər vaxt lazım görsə, müdafiə hüququ üçün Türkiyə bir qədər əsgər versin. Hökumət bu çarəyə təvəssül etdi. Özünüz bilirsiniz, Türkiyə öz borcunu yerinə yetirdi. Qonşumuzun köməyi ilə mümkün olmayan bir çox şeylər çətinlik ilə yavaş-yavaş əldə edilirdi. Bu təklif ilə başqasına müraciət etmək mümkün deyil idi. İstəsək də bir fayda olmaz idi. Türkiyə həmdinimiz, həmvətənimiz idi. Ona görə ondan kömək istədik". 596
X.Xoyski göstərirdi ki, "Türk komandanlığı bizim ərazimizə bizim sərhədlərimizi qorumaq, daxili hərc-mərcliyə son qoymaq, daxili işlərimizə xaricdən zor gücünə müdaxilənin qarşısını almaq üçün bizim öz dəvətimizlə daxil olmuşdu. Biz bir tərəfdən suveren hüquqlarımızı qoruyub saxlamağı arzulayır, digər tərəfdən isə türk komandanlığının xidmətlərindən istifadə etməyə möhtac idik. Ona görə də biz elə etməli idik ki, özümüzü həm xarici müdaxilədən qoruyaq, həm də bizim fiziki mövcudluğumuzu böyük qurbanlar vermək hesabına xilas edənləri özümüzdən incitməyək". Azərbaycan hökumətinin xarici siyasətilə bağlı məsələlərə gəldikdə Fətəli xan dedi: "Xarici işlər bilirsiniz ki, nə halda idi. Zülmət zamanı qayalıq içində nazik taxta bir qayığa bənzər idi ki, hər dəqiqə qayalara toxunub dağılmaq təhlükəsi var idi... İştə bizim vəzifəmiz bu idi ki, qayığı qayalar arasından keçirə bilək". 597 Müttəfiqlərin Bakıya daxil olması, ingilislərin siyasəti ilə bağlı Xan Xoyski bildirdi: "İngilislər ən qədim mədəni və hüquq muxtariyyəti müdafiə edən bir millətdir. İngiltərənin hakimiyyəti altında hamıdan ziyadə müsəlman var. Onlar ingilislər ilə çiyin-çiyinə dava edirdilər. Burası göstərir ki, ingilislər onların hüququna təcavüz etmiyor, onları özlərindən incitmiyorlar. Əlbəttə, bizimlə də onlar arasında heç bir inciklik ola bilməz. Ona görədir ki, 3 dövlət sülhi-ümumiyyədək Azərbaycanda asayiş və müsalimət müdafiəsi üçün buraya əsgər göndərmək istədikdə hökumət və Milli Şura razı oldular. Çünki burası millətin hüquq və istiqlalına, Azərbaycanın mövcudiyyətinə bir zərər və qüsur görülmüyordu. Bizim rizamızla müttəfiqlər gəldilər, şimdi görüyorsunuz ki, heç bir zərər də olmamış və hüququmuzu əlimizdən almamışlardır. Millətin haqqı, hüququ və həqqi-idarəsi olan daxili işlərimizə əsla əl uzatmırlar. Bunlar öylə millətlərdir ki, bunlardan xəta baş verməz". 598
F.Xoyski qonşu Dağlılar ittifaqı, Gürcüstan və Ermənistan Respublikası ilə münasibətlərin bəzi məsələlərinə toxunub rəhbərlik etdiyi hökumət kabinəsinin səlahiyyətinin qurtardığını bildirdi və hakimiyyəti Parlamentə təhvil verdi. Çıxışının sonunda о dedi: "Hökumətin fəaliyyətində nə qədər qüsur və nöqsan olmuşsa da, yol göstərən işıqlı yıldızı bu şüar olmuşdur. Millətin hüququ, istiqlalı və hürriyyəti". 599
qəbul etdi və yeni hökumətin qurulmasına qərar verildi. Yeni hökumətin təşkil
596 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Parlament. I cild, s.39 597 Yenə orada, s.41 598 Yenə orada, s.43 599 Yenə orada, s.44 166
edilməsi yenidən F.X.Xoyskiyə tapşırıldı. Dekabrın 26-da hökumətin tərkibi elan edildi. İngilislərin təkid etdiyi yeni koalisyon tərkibdə üç yer ruslara, iki nazir vəzifəsi isə ermənilərə verilmişdi. Lakin ermənilər onlara təklif edilən yerlərdən imtina etdilər. Yeni kabinetdə F.X.Xoyski Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri, S.Mehmandarov hərbi nazir, M.Əsədullayev ticarət və sənaye naziri, İ.Protasyev maliyyə naziri, K.Lizqar /polyak idi - C.H./ ərzaq naziri, X.Məlik- Aslanov yollar naziri, A.Səfikürdski neft, teleqraf və əmək naziri, M.Hacınski dövlət nəzarətçisi, M.Makinski ədliyyə naziri, X.Sultanov əkinçilik naziri, R.Xoyski himayəçilik naziri, A.Qindes xalq səhiyyə naziri vəzifəsini tutdular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçüncü hökumət kabinetini təşkil edən Fətəli xan Xoyski eyni zamanda Məmməd Həsən Hacınski və Əli Mərdan bəy Topçubaşovdan sonra respublikanın üçüncü xarici işlər naziri oldu. Yeni yaranmış hökumətin ən birinci vəzifəsi müttəfiqlərin komandanlığı tərəfindən tanınmağa nail olmaq idi. F.Kazımzadənin fikrincə, Bakıda olan ruslar Azərbaycan millətçiliyi və separatizmini gözə soxmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Lakin parlamentə seçkilər, Xoyski kabinetinin konstitusion proseduraları ingilisləri əmin etdi ki, onların qarşısındakı nüfuzlu bir hökumətdir. 600 Yeni
hökumətin yaradılmasından iki gün sonra dekabrın 28-də müttəfiqlərin Bakıda olan nümayəndəsi V.Tomson Azərbaycan hökumətini tanıdığını bildirdi. Tomsonun bəуаnatında deyilirdi ki, bütün Azərbaycan ərazisində F.Xoyskinin sədrliyi ilə yaradılmış Azərbaycan koalisiyon hökuməti yeganə qanuni hakimiyyətdir və müttəfiq ölkələrin hərbi qüvvələrinin komandanlığı bu hökumətə hərtərəfli yardım göstərəcəkdir. 601 Az sonra Bakıya gələn Balkanlarda və Qafqazda olan ingilis qoşunlarının baş komandanı general Corc Miln V.Tomsonun bəyanatını təsdiq etdi və bildirdi ki, Böyük Britaniya hökuməti Azərbaycan hökumətini bu ölkənin bütün ərazisində yeganə qanuni hakimiyyət kimi tanıyır. 602
Azərbaycan hökumətində qəbul zamanı о dedi: "Mən buraya böyük müttəfiq millətlərin nümayəndəsi hesabına gəldim. Məqsədimiz bu məmləkətdə sülh və ədalət payidar etməkdir. Müttəfiqlərin qələbəsi hüquqi-ədalət və millətlərin təyini müqəddərat ixtiyarı təminin rəhnidir. Sülh konfransında burası bəyan ediləcəkdir. İbraz etdiyiniz hüsni- istiqbaldan yana təşəkkürümü bəyan edirəm. Qoşunlarımız məmləkətinizdə bulunduqca hüsni-qəbul və hər dürlü müzahirət görəcəklərinə ümidvaram. Məmləkətinizin ticarət və sənaətinin tərəqqisinə var qüvvəmiz ilə çalışacağıq". 603
dairəsində İngiltərə hökuməti Azərbaycan hökumət Cümhuriyyəsini tanıyır və qəbul edir və hökumətə müttəfiqlər komandanlığı hər məsələdə kömək edəcəkdir. Ayrı-ayrı millətlərin təyini müqəddərat hüququ İngiltərə hökuməti nöqteyi-
600 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.168 601 Наше время, 1918, 30 декабря. 602 28 may 1918. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti istiqlalının sənei dövriyyəsi, s.18 603 A.Ziyadxanlı. Azərbaycan, s.63 167
nəzərincə müdafiə edilməlidir. Sülh konfransında İngiltərə nümayəndələri bunu müdafiə edəcəklərdir. Bundan əlavə general bəyan etmişdir ki, Müttəfiqlər komandanlığı təzə təşkil edilmiş Zaqafqaziya hökumətlərinin daxili işlərinə qarışmayacaqdır. Və müttəfiqlərin yeganə məqsədi bu dövlətlərdə asayiş və musaimətə kömək etməkdir". 604 Əlbəttə, bu tək general C.Milnin fikri deyildi, 1918-ci ilin dekabr ayında Cənubi Qafqaz məsələsi bir neçə dəfə Britaniya hökumətinin iclaslarında müzakirə edilmişdi. Lord Kerzon bu fikirdə idi ki, Cənubi Qafqazda sabitlik lazımdır, əks təqdirdə "anarxiya, qarmaqarışıqlıq, yaxud bolşevizm" bu regionda ingilis siyasətinə maneçilik törədə bilərdi. Hətta ilk gündən ingilislər Cənubi Qafqazda Fransanın marağını duyub, onunla qarşılaşmamaq üçün 1917-ci ilin dekabr sazişinin əksinə olaraq, Ermənistanı Fransaya güzəştə getmək qərarına gəldilər. 1918-ci il dekabr ayının 9-da Kerzon hökumət kabinəsinin iclasında elan etdi ki, "Ermənistan Fransaya verilməlidir, ona görə ki, Fransadan başqa heç kim bu qeyri-adi, ürəyə yatmayan adamlarla hər hansı formada əlaqədə olmaq istəmir. 605 Eımənilərin Cənubi Qafqazda, xüsusilə Bakıda dağıdıcı rolları haqqında Böyük Britaniyanın Balkanlardakı ordusunun baş komandanı general C.Miln Bakıya səfərindən sonra İmperiya Baş qərargahının rəisinə məlumat verirdi. О yazırdı: "Bakı erməniləri xüsusilə xoşagəlməz vəziyyət yaradırlar. Onların yoxsul təbəqələri bolşeviklərlə və gizli "Daşnaksütyun" cəmiyyətinə qoşulmuşlar. Onlar Rusiyanın Azərbaycana olan iddialarını müdafiə edirlər. Onların rus milli şurası ilə əlbir olaraq tatarlardan (azərbaycanlılardan - C.H.) intiqam almaqdan başqa heç bir məqsədləri yoxdur". 606
Dekabr ayında ingilislər Batum və Tiflisi də tutdular və 1919-cu ilin yayına qədər Qafqazda qaldılar. İngilislərin Azərbaycanın daxili işlərinə, əsasən, müdaxilə etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti addımbaaddım tam müstəqilliyə doğru can atır və bütün işləri öz əlində toplayırdı. U.Çerçil 1932-ci ildə nəşr olunmuş xatirələrində yazır ki, Cənubi Qafqaza daxil olmuş 20 minlik Britaniya Ordusunun yardımı ilə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan tam müstəqil olmalı idilər və bu müstəqil dövlətlər İrana və Türkiyəyə bolşeviklərin gözlənilən müdaxiləsinin qarşısında durmalı idilər. 607
Yeni yaradılmış hökumətin birinci addımı dekabr ayının 28-də Parlamentin ağsaqqallar şurasının üzvləri ilə birlikdə Paris Sülh konfransına göndəriləcək nümayəndə heyətinin tərkibini və statusunu müəyyən etmək oldu. Azərbaycanda yeni nazirlər kabinəsinin təşkilini və Paris Sülh konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin yaradılması haqqında məlumatı Ə.M. Topçubaşov Bakıdan İstanbula
604
Yenə orada, s.64 605
R.Ullman. Anglo-Soviet Relations 1917-1921, p.73 606
General C.Milnin təcili diplomatik məlumatı. 06.02.1919. //Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri, s.238; M.Qasımlı. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti. III hissə, s.460 607
У.Черчиль. Мировой кризис. М., 1932, с. 106 168
gəlmiş və oradan da Parisə gedəcək İranın xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsaridən öyrəndi. Əliqulu xan onunla söhbətində bildirdi: "Siz Parisə gedəcək nümayəndə heyətinin sədri seçilmisiniz. Sizin hökumət istefa verib. Baş nazir sizi nəzərdə tutublarmış, amma sonra təzədən Fətəli Xan Xoyskini dilə tuta biliblər. Eşitdiklərimizdən belə məlum oldu ki, ingilislər özlərini çox nəzakətli aparırlar və sizin hökumətin işlərinə qarışmırlar." 608
Müttəfiq qoşunlarının Bakıya daxil olması ilə yaranmış çətinlik Azərbaycanın qabaqcıl siyasi xadimlərinin səyi nəticəsində nəinki aradan qaldırıldı, eyni zamanda böyük diplomatik təşəbbüslər sayəsində hər tərəfdən sıxılan Azərbaycan demokratiyası Müttəfiq komandanlığı tərəfindən de fakto tanınmağa nail oldu. Böyük Britaniyanın Balkanlardakı qoşunlarının komandanı general C.Miln 1919-cu ilin əvvəllərində Londona yazırdı ki, Azərbaycan Respublikasının ərazisi Bakı və Yelizavetpol quberniyalarını, Zaqatala dairəsini və İrəvan quberniyasının bir hissəsini əhatə edir. Azərbaycan adı İranın şimal- şərqində olan bir regionun adı idi və bu ad respublikaya türklərin təklifi, eləcə də panislamçı təşkilat olan Müsavatın təklifi ilə verildi. İran Azərbaycanında hələ də bu dildə danışırlar və bu bölgənin əhalisinin çox hissəsi islam dininə itaət edir. C.Miln əlavə edirdi ki, 1918-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan britaniyalılar tərəfindən yenidən tutulduqdan sonra Azərbaycan hökumətinin öz fəaliyyətini davam etdirməsinə icazə verildi. Hökumətdə idarəçilik işləri demək olar ki, Bakının köhnə sakinləri olan müsəlmanların əlindədir. Bizim azərbaycanlılarla əlaqələrimizə ruslar qısqanclıqla yanaşırlar. Onlar başa düşürlər ki, Britaniya Azərbaycana tam nəzarət etmək və Bakı neftini ələ keçirmək niyyətindədir. Ruslar arasında güclü antiingilis meylləri vardır. Ən nəhayət, C.Miln belə bir həqiqəti də etiraf edirdi ki, ingilislərin gəlişi Bakının müsəlman cəmiyyəti tərəfindən müsbət qəbul edilmirdi. 609
Beləliklə, çox çətin beynəlxalq şəraitdə Azərbaycanın istiqlaliyyətinin qorunub saxlanması Azərbaycan diplomatiyasının tarixində əlamətdar bir hadisə idi. Yeni yaranmış respublikanın bütün diplomatik fəaliyyəti Azərbaycan istiqlaliyyətinin qorunub saxlanması vəzifəsinə tabe edilmişdi. Azərbaycan Respublikasının ilk diplomatik addımları onun beynəlxalq hüququn subyektinə və beynəlxalq münasibətlərin iştirakçısına çevrildiyini təsdiq etdi. Göründüyü kimi, Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatları, strateji coğrafi mövqeyi onu imperialist qruplaşmaları və Sovet Rusiyası mübarizə obyektinə çevirmişdi. Sovet Rusiyasının Azərbaycana münasibəti inqilabi ideyalardan daha çox iqtisadi-siyasi və diplomatik mülahizələrlə izah edilməlidir. Bu nöqteyi-
608 Azərbaycan Rcspublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun İranın xarici işlər naziri Müşavirəl Məmalek Əli Qulu xan Ənsari ilə söhbəti. 09.01.1919. //ARDA, f.894, s.1, i. 151, v.21
609 Bax: M.Qasımlı. Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti. III hissə, s.455-459
169
nəzərdən Bakının yadellilərdən azad edilməsi beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə idi. Məhz bu baxımdan Azərbaycan ətrafında gedən siyasi-diplomatik proseslər yerli, regional hadisələr olmayıb, ümumdünya tarixi prosesinin bir hissəsi idi. Dünya müharibəsində Dördlər İttifaqının məğlub olması Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq vəziyyətinə ağır təsir göstərdi. İstanbulda və Berlində aparılan danışıqlarda Azərbaycan Respublikasının tezliklə Mərkəz Dövlətləri tərəfindən tanınacağı gözlənilirdi. Lakin Dördlər İttifaqının dünya müharibəsindəki məğlubiyyəti Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərinə beynəlxalq sazişlər əsasında Antanta qüvvələrinin daxil olması ilə nəticələndi. Antanta qoşunlarının Bakıya daxil olması gənc Azərbaycan Respublikasının istiqlaliyyəti, suverenliyi və ərazi bütövlüyü üçün ciddi təhlükə törədirdi. Yerli qeyri-müsəlman pozucu dairələr keçmiş Rusiyanın müttəfiqlərinə arxalanaraq Azərbaycan istiqlalına son qoyub, imperiya ənənələrini bərpа etməyə cəhd göstərirdilər. Lakin Azərbaycan siyasi xadimlərinin, milli hökumətin rəhbərlərinin diplomatik bacarığı, yaranmış böhranlı vəziyyətdən düzgün çıxış yolu müəyyən etmək qabiliyyəti respublikanın mövcudluğunu xilas etdi. Milli hökumət Azərbaycanda yeganə qanuni hakimiyyət orqanı kimi müttəfiq komandanlığı tərəfindən de-fakto tanındı. 1918-ci ilin dekabrında parlamentli respublika üsul- idarəsinin yaradılması Azərbaycanı siyasi cəhətdən qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə qaldırdı və onun az sonra dünyanın taleyini müəyyən edən dövlətlər tərəfindən diplomatik cəhətdən de-fakto tanınması yolunda mühüm mərhələ oldu.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|