Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bakı üzərinə getmək olmayıb, birliklərimizi toplayaraq bolşeviklərin Gəncə üzərinə hücumunun qarşısını almaq olduğunu bir daha təkrar edirəm. 362 Eyni ilə bu məzmunda bir əmri Ənvər paşa Şərq Ordu Qrupu komandanına da göndərmişdi. Orada deyilirdi: "İcazəm olmadan Nuru paşaya heç bir qüvvə göndərməmənizi, Nuru paşa üçün yola çıxarılan birlikləri geri almanızı rica edirəm. Əvvəlcə bildirildiyi üzrə Nuru paşa qüvvələrini toplu halında hazırlayaraq yalnız bolşeviklərin irəliləməsinə mane olmağa çalışmalıdır. 363
Bolşeviklərin Bakı neft mədənlərini yandıracağı barədə almanların narahatlığının nəticəsi kimi, Ənvər paşa İslam Ordusu komandanlığına xəbərdarlıq edirdi ki, mənim razılığım olmadan qətiyyən Bakı istiqamətində hücum edilməməsini əmr edirəm. 364 Bu vəziyyət Rusiyanı təmin edirdi və iyulun 8-də Bakı barəsində hazırlanan alman-rus sövdələşməsi haqqında S.Şaumyana göndərilən məktubda qeyd edilirdi ki, bizim burada ümumi siyasətimiz Cənubi Qafqaz məsələsinin Rusiyanın daxili işi olduğunu almanlara qəbul etdirməkdir. Almanların diplomatik yardımına böyük ümid bəsləyən Sovet Rusiyası belə güman edirdi ki, onların təzyiqi ilə Türkiyə- Azərbaycan qoşunları geri çəkilməli olacaqdır. Ona görə İ.Stalin S.Şaumyana yazdığı məktubda məsləhət görürdü ki, almanlarla qarşılaşmamaq üçün Yelizavetpoldan о tərəfə keçməyin, istiqlaliyyəti Almaniya tərəfindən tanınmış Gürcüstana daxil olmayın. О yazırdı: "Ola bilsin ki, biz gürcü məsələsində almanlara güzəştə gedək, lakin biz bu güzəşti, ancaq о şərtlə edə bilərik ki, almanlar erməni və Azərbaycan probleminə müdaxilə etməyəcəklərinə təminat versinlər". 365
teleqramları aldadıcı olub, manevr xarakteri daşıyırdı. Elə həmin vaxt hərbi nazir gizli yollarla səlahiyyətli dairələrə çatdırırdı ki, "38-ci piyada alayını və bir topçu taborunu Qazax yolu ilə Nuru paşaya göndərdim". 366
Bir rəsmi əmrində Bakı
360 V.İ.Lenin. Azərbaycan haqqında, s.131 361 M.Süleymanov. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.215 362 Yenə orada, s.215 363 Yenə orada, s.215 364 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cebhesi 3-cü Ordu Hareketi. Cilt II, Ankara, 1993, s.563 365 Документы по истории гражданской войны в СССР, с.289-290 366 M.Süleymanov. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.215 104
istiqamətində hücumu dayandırmağı tələb edən Ənvər paşa gizli qeydiyyatla göndərilən digər əmrində Qafqaz İslam Ordusu üçün zəruri olan əsgər, silah və hərbi sursatın dərhal göndərilməsini, Bakıya doğru dərhal hücuma keçib şəhərin, almanların müdaxiləsinə yol vermədən, azad edilməsini tələb edirdi. O, hətta Bakıya doğru hərəkətə mane ola biləcək alman hərbi dəstələri ilə döyüşə girilə biləcəyini də bildirirdi. 367
Eyni zamanda xarici işlər naziri M.H.Hacınski İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadəyə yazırdı ki, Bakının azad edilməsini sürətləndirmək üçün Türkiyə yardımın həcmini genişləndirməlidir. İyulun 22-dəki məktubunda о yazırdı: "Bizim cəbhədə vəziyyətimiz elə də ürəkaçan deyil. İrəliyə hərəkət edə bilmirik. Bolşeviklər güclü müqavimət göstərirlər, çoxlu mərmiləri var. Onlar sayı otuz minə qədər olan orduya malikdirlər (Bütün bunlar haqqında mən sizə ətraflı teleqram göndərəcəyəm). Tezliklə daha bir diviziyanın göndərilməsi məsələsini Ənvər paşanın qarşısında qaldırmağınızı xahiş edirik, əks təqdirdə hər şey məhv olacaq. Biz Bakını ala bilməyəcəyik, Türkiyənin nüfuzu düşəcək. Əgər bilmək istəyirsinizsə, о artıq düşməyə başlayıb... Ola bilsin ki, ordunun Bakı istiqamətində buraxılması və bizim işlərimizə müdaxilə etməməsi məsələsini Türkiyə Almaniya qarşısında israr etsin. Əgər bu mümkün deyilsə, özünüz orada məsləhətləşin". 368
İyulun axırlarında hərbi əməliyyatların yenidən fəallaşması, İslam Ordusunun Bakı ətrafına gəlib çıxması alman-rus sövdələşməsini daha da reallaşdırdı. Türk qoşunlarının Azərbaycandakı uğurlu hərbi əməliyyatlarından qorxuya düşən Almaniya Baş qərargahı avqustun əvvəllərində məsələyə açıq müdaxilə etməyə başladı. Avqustun 4-də general Lüdendorf Ənvər paşaya bildirdi ki, Azərbaycanda hərbi əməliyyatlar dayandırılmasa, Osmanlı
baş komandanlığında olan alman zabitləri geri çağırılacaqdır. О yazırdı: "Mən dözə bilmərəm ki, Türkiyə hakimiyyət dairələrinin sülh müqaviləsi şərtlərinə zidd hərəkətləri Rusiya ilə yeni müharibə təhlükəsi törətsin. 369
çəkindirici təsir göstərməyə çalışırdı. Bu məqsədlə avqust ayının 8-də G.Çiçerin Moskvadakı türk səfiri Qalib Kamalla görüşdü və Bakıya türk hücumunun dayandırılmasını tələb etdi, Osmanlı imperatorluğunu Brest sülhünün şərtlərini pozmaqda günahlandırdı. Türk səfiri bununla razılaşmadı və türk ordusunun Azərbaycandakı fəaliyyətini müsəlman əhalisinə divan tutan silahlı erməni dəstələrinin törətdiyi vəhşiliklərlə əlaqələndirdi. Səfir izah etdi ki, Brest müqaviləsinə görə, erməni quldur dəstələrini Rusiya tərksilah etməli idi. Qalib Kamalın fikrincə, Rusiya öz müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi üçün
367
N.Yüceer. Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Hareketi. Ankara, 1996, s.65 368 Xarici işlər naziri M.H.Hacınskinin İstanbulda Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri M.Ə.Rəsulzadəyə məlumatı. 22.07.1918. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.7, v.44 369
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.134 105
Türkiyə Azərbaycan əhalisini və türk təbəələrini bu quldur dəstələrindən qorumaq məcburiyyətindədir. 370
Berlində və Moskvada alman-rus danışıqlarının davam etdiyi müddətdə Bakı XKS-nin cəbhədəki uğursuzluqları Bakıda vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Böhranlı günlərdə Bakını necə müdafiə etmək, yaxud kimə təslim etmək məsələsi gündəlikdə dururdu. Nəticədə çar polkovniki Lazar Biçeraxovun yardımından istifadə etmək haqqında qərar qəbul edildi. Məlum olduğu kimi, Rusiyanın İranda saxladığı ordu 1918-ci ildə buraxıldı, yalnız L.Biçeraxovun başçılıq etdiyi kazak alayı hərbi qüvvə kimi öz fəaliyyətini saxlamışdı. Amerika alimi F.Kazımzadənin sözləri ilə deyilsə, "Biçeraxov tipik rus imperialisti idi". 371 O, bolşeviklərə nifrət edirdi, əsas məqsədi isə Qafqaza hərəkət edib Bakı Sovetini dağıtmaq idi. Lakin o, Azərbaycan Respublikasının Osmanlı yardımı ilə Bakını azad etmək əməliyyatına da mane olmaq istəyirdi. Hələ iyunun 6-da Ənzəlidə olan bolşevik Çelyapin S.Şaumyana yazırdı ki, həmişə ingilislərə yaxın olan L.Biçeraxov öz mövqeyini dəyişmişdir. Öz sədaqətini sübut etmək üçün o, hətta ingilislərin bir sıra gizli planları barədə Bakı Sovetinə məlumatlar da vermişdi. İranda öz vəhşilikləri ilə məşhur olan çar polkovniki L.Biçeraxov indi Bakıya inqilabın müdafiəçilərindən biri kimi gəlirdi. Еlə təxminən bu vaxt L.Biçeraxov Qızıl Ordunun komandanlığına başladığı dövrdə onun qardaşı Georgi Biçeraxov Terekdə antisovet qiyama başçılıq edirdi. L.Biçeraxovla sövdələşmə barədə S.Şaumyan iyunun 23-də V.İ.Leninə yazdığı məktubda göstərirdi: "Biçeraxov öz üzərinə məsul bir vəzifə götürmüşdür - bizim sağ cinahımızı qorusun və Şamaxı-Göyçay yolu ilə Kaxetyadan keçib Tiflisə tərəf yerisin və yolda dağlıları, xüsusən osetinləri ayağa qaldırsın. Bu plan onu çox ruhlandırır və onun həmin bu planı ilə əlaqədar biz də Tiflislə müəyyən şəkildə danışmağa başladıq və qəti qərara gəlmədən əvvəl bir daha fikirləşəcəyik. Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, məsələnin yarımçıq həlli Biçeraxovu qane etmir, onun üçün kifayət deyildir, çünki о öz dəstəsinə deyir: biz Tiflisdən keçib hərbi Gürcüstan yolu ilə evimizə gedirik. Biçeraxov məsələsi aydınlaşdırıldıqdan sonra ingilislər bizi daha bir о qədər düşündürmür". 372
Bakı XKS rəhbərliyinin L.Biçeraxovla əməkdaşlığını B.Şeboldayev L.Trotskiyə göndərdiyi 23 iyun tarixli məktubunda təsdiq edir. О yazır: "Ənzəlidən Biçeraxovun dəstəsi hərəkətə başladı. Onlar Ələt stansiyasına gəlib köhnə intizamı saxlamış, texniki cəhətdən təchiz olunmuş 1500 nəfərlik süngü ilə birbaşa cəbhəyə yollanacaqlar. Onların 4 aeroplanı, 3 zirehli maşını ingilis xidmətçiləri tərəfindən idarə olunur. Onların alınması məsələsi açıq qalır, belə ki, biz ingilislərin bizim ərazilərimizə buraxılmasının prinsipial olaraq mümkünsüzlüyünü bildirmişik. Biçeraxov fəaliyyətdə olan ordunun komandanı təyin edilir, lakin faktiki olaraq bu
370 A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.547 371 F.Kazemzadeh. Tlıe Struggle for Transcaucasia, p.134 372 S.Q.Şaumyan. Seçilmiş əsərləri, s.383 106
formal xarakter daşıyacaq və onun niyyəti dəstəsinin sayını yeni üzvlər hesabına artırıb, Şamaxı və Siqnaxdan keçən köhnə yol ilə Tiflisə doğru hərəkət etməkdir." 373
İslam Ordusuna qarşı siyasi yönümündən asılı olmayaraq hər kəslə əməkdaşlıq etməyə hazır idi. Elə həmin ilin iyul ayında türk ordusunun qarşısında geri çəkilən və keçdiyi yerlərdə, xüsusilə müvəqqəti olaraq bir hissəsini ələ keçirdiyi Naxçıvanda qanlı cinayətlər törədən Andronik S.Şaumyana yazırdı: "Qeyd-şərtsiz Brest-Litovsk müqaviləsinin şərtlərinə tabe oluram. Hazırkı vaxtda öz dəstəmlə birlikdə olduğum Naxçıvan qəzasını Rusiya Respublikasının ayrılmaz hissəsi elan edirəm. Xahiş edirəm, kimə lazımsa deyin ki, mən bu gündən etibarən öz dəstəmlə birlikdə Mərkəzi Rusiya hökumətinin sərəncamındayam. Türk ordusunun Naxçıvan qəzasının hüdudlarına daxil olmasına mane olmağa çalışacağıq. Cavabınızı və sərəncamınızı gözləyirəm". 374 Müsəlman əhalisinə qarşı qəddarlığı ilə ad çıxarmış Andronikdən bu məzmunda teleqram alan kimi S.Şaumyan təcili olaraq Culfaya onun adına cavab teleqramı göndərdi. O, yazırdı: "Sizin teleqramınızı aldım. Tam mətnini Moskvaya, Mərkəzi hökumətə çatdıracağam. Öz tərəfimdən sizin simanızda xalq qəhrəmanını salamlayıram. Əgər cənab Kaçaznuni və digərləri sizə oxşasaydılar, erməni kəndliləri indiki faciələri yaşamazdılar. Sizin bayrağınız altında döyüşən bütün qəhrəman döyüşçülərə, türk süngüsündən və satqın rəhbərlərdən ikiqat əziyyət çəkən zəhmətkeş əhaliyə bizim salamımızı yetirin. Hər hansı çətinliyə baxmayaraq, sizi inqilab bayrağını endirməməyə çağırıram." 375
Teleqramı alan Andronik ondan ruhlanaraq Zəngəzur və Qarabağdan keçib, Bakıya doğru hərəkət etməyə can atırdı. Biçeraxovun dəstəsi Xəzər dənizi vasitəsi ilə iyulun 5-də Ələtə çıxarıldı. İyulun 7-də o, Bakı müdafiə xəttinin sağ cinahının komandanlığını qəbul etdi. Lakin cəbhədə vəziyyət ağırlaşdığından L.Biçeraxov vuruşmadı və iyulun axırlarında öz dəstəsini cəbhə xəttindən çıxarıb Şimal istiqamətinə çəkildi. 376
idi. O, daşnaklarla və erməni Milli Şurası ilə ittifaqda Tiflisi də işğal edib Cənubi Qafqazda hərbi diktatura yaratmaq fikrində idi. 1919-cu ildə Bakıda erməni kilsəsində axtarış aparılan zaman oradan L.Biçeraxovun arxivi tapıldı. Sənədlər erməni Milli Şurasının, daşnak partiyasının liderlərinin L.Biçeraxovla, onların üçünün də İranda olan ingilislərlə sıx əlaqədə olduğunu sübut edirdi. 377
İyulun son günlərində Bakıda ağır vəziyyət yaranmışdı. Bakı XKS-nin kəndlilərə, müsəlman əhalisinə qarşı yeritdiyi zorakılıq siyasəti ətraf kəndlərin
373 B.Şeboldaev-L.Trotskiyə. 23.06.1918. //ARPİİ SPİHDA, surət fondu, sənəd № 371, v.3 374 V.Avetisyan, S.Ağayan - Sov.İKP MK-ya. 1965. //RDƏYTA, f.5, s.33, i.221, v.43 375 Бакинский рабочий, 1918, 20 июля. 376 R.Suny. The Baku Commune, p.317 377 Я.Ратгаузер. Революция и гражданская война в Баку, с. 197 107
Bakı ilə əlaqəsinin kəsilməsinə səbəb olmuşdu. Artıq iyulun 24-də Bakıda keçirilən qeyri-müsəlman fəhlələrin kütləvi mitinqlərində eser-menşevik-daşnak liderləri İslam Ordusunun hücumundan müdafiə məqsədi ilə ingilislərin Bakıya dəvət olunmasına tərəfdar çıxdılar. İyul ayının 25-də Bakı Sovetinin təcili iclası çağırıldı, S.Şaumyan siyasi və hərbi vəziyyət haqqında məruzə etdi. O, ingilis qoşunlarının çağırılması təklifinə etiraz etdi və bu barədə Mərkəzi Sovet hökumətindən alınmış teleqramın V Ümumrusiya Sovetlər qurultayı tərəfindən təsdiq edilmiş mətnini oxudu. İ.Stalinin imzaladığı həmin teleqramda deyilirdi: "Ümumrusiya MİK və Xalq Komissarlar Soveti adından mən bütün Bakı Sovetindən, ordu və donanmadan bütün Rusiya fəhlə və kəndlilərinin iradəsinə tamamilə tabe olmağı tələb edirəm. V Sovetlər qurultayının qərarına əsasən, mən Bakı Xalq Komissarları Sovetindən hökmən müstəqil beynəlxalq siyasət yeritməyi və yadelli kapital agentlərinə qarşı qəti mübarizə aparmağı, hətta müvafiq komissiyalarının üzvlərini həbs etməkdən çəkinməməyi tələb edirəm". 378
S.Şaumyan bildirirdi ki, Bakı RSFSR-in ayrılmaz hissəsi olduğundan Sovet Rusiyasının bu göstərişləri Bakı Soveti üçün məcburidir. İclasda S.Şaumyan başda olmaqla Bakı XKS-nin siyasəti kəskin surətdə tənqid edildi və bildirildi ki, öz xarici işlər komissarlığı olan Bakı Soveti bu işi Rusiyadan asılı olmayaraq müstəqil şəkildə həll etməlidir. İclasda bolşeviklər avantürist müharibəyə başladıqlarına görə kəskin şəkildə tənqid edildilər. Azərbaycan-türk qoşunlarının Bakının astanasında dayanması mart hadisələrini törətmiş Bakı Sovetini dəhşətli vahiməyə salmışdı. Sovetin iclasında çıxış edənlər Sovet Rusiyasının Bakıya heç bir yardım göstərmək iqtidarında olmadığını qeyd edərək, ingilisləri dəvət etməyi zəruri hesab edirdilər. Nəticədə gərgin mübahisələrdən sonra 236 səsə qarşı 259 səslə ingilisləri Bakıya dəvət etmək və koalision hökumət yaratmaq barədə qətnamə qəbul edildi. Belə olduqda bolşevik fraksiyası hakimiyyətdən əl çəkmək məcburiyyətində qaldı və S.Şaumyan Xalq Komissarları Şurasının istefa verəcəyini bildirdi. Bu barədə V.İ.Leninə və İ.Stalinə teleqramla məlumat verən S.Şaumyan "Bakını Rusiya üçün xilas etmək üçün"
379 təcili surətdə qoşun göndərilməsini təkidlə tələb edirdi. V.İ.Lenin cavabında bildirmişdi ki, "qoşun göndərmək haqqında tədbirlər görəcəyik, lakin qəti vəd edə bilmərik". 380 Bakının idarəçiliyində daşnakların həlledici rol oynadığını bilən Lenin həmin teleqramda yazırdı: "V Sovetlər qurultayının qərarına və Mərkəzi Sovet hakimiyyətinə qarşı daşnakların hər cür hərəkətləri üsyan və xəyanət hesab ediləcəkdir". 381
Bakıya göndərilən belə hədələyici teleqramla yanaşı, Sovet Rusiyası Almaniya və Türkiyəyə münasibətdə diplomatik fəallığını da artırdı. Almanlarla bu məsələdə danışıqlar aparan A.İoffe G.Çiçerinə təcili teleqram göndərmişdi. Orada
378
S.Şaumyan. Seçilmiş əsərləri, s.412-413 379
Yenə orada, s.422 380
V.İ.Lenin Azərbaycan haqqında, s.138 381
Yenə orada. 108
deyilirdi: "Almaniya vasitəsi ilə İstanbula təsir göstərilmişdir ki, türklər öz ordularını geri çəksinlər." 382
İyul ayının 25-də G.Çiçerin A.İoffeyə bildirirdi ki, alman-türk orduları Bakıya hücum edir, şəhər böyük təhlükə qarşısındadır. Bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün hücuma son qoymaq lazımdır. 383
Görünür, mərkəzi bolşevik hökuməti Azərbaycandakı vəziyyət haqqında səhv məlumat almışdı. Bakının azad edilməsi əməliyyatında Almaniya qoşunları iştirak etmirdi. Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşa haqlı olaraq qeyd edir ki, Almaniya Bakını tutmaq istəyir, lakin bu planı gerçəkləşdirmək üçün Zaqafqaziyada yetərli qüvvəyə malik deyildir. G.Çiçerinin iyulun 29-da A.İoffeyə göndərdiyi digər bir teleqramda qeyd edilirdi ki, Bakıda Sovet hakimiyyətinin xilas edilməsinin yeganə yolu oradakı türk ordularının geri çəkilməsidir. 384 G.Çiçerinin bu teleqramında və avqustun ortalarında Almaniyanın baş konsulu Hauşildə təqdim edilən sovet notasında söhbət artıq türk hücumundan gedirdi. Notada qeyd olunurdu ki, türk ordusu iyulun 22-də Ələtə, iyulun 28-də Biləcəri stansiyasına gəlib çatıb. İyulun 31-də türklər Şıx yüksəkliklərini və Bibi-Heybəti ələ keçiriblər. Müsəlman əhalisi arasında türklərə qarşı aparılan quduz təbliğata cavab olaraq İslam ordusu tərəfindən belə məzmunda vərəqələr yayılırdı ki, "biz vəhşi heyvanlar deyilik, sizi vəhşi heyvanların əlindən qurtarmağa gəlmişik". Öz notası ilə Rusiya Almaniyanı qorxudurdu ki, türklər Bakını tutmaqla böyük gəlir mənbəyini ələ keçirəcəklər, halbuki Bakı nefti tək Sovet Rusiyasına deyil, onunla iqtisadi müqavilələr bağlayacaq ölkələrə də lazımdır. 385
bağlı məlumatlar doğru deyildir. Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi cənab Buşe A.İoffe ilə görüş zamanı ona dedi ki, həm İstanbuldan, həm də Tiflisdən alınan məlumatlar türklərin irəli hərəkət etməyəcəyindən və Bakını tutmayacağından xəbər verir. Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisinin sözlərinə görə, əgər Sovet Rusiyasının məlumatları doğru çıxardısa, türklərin verdikləri sözə əməl etmədikləri bəlli olardısa, onda almanlar onları vədlərinə əməl etməyə məcbur edəcəkdilər. 386
Berlindəki sovet səfiri A.İoffe avqust ayının 1-də Moskvaya göndərdiyi məlumatda yazırdı: "Az əvvəl alman qərargahından dönmüş Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyinin şöbə müdiri İstanbuldakı alman səfiri Kont Bernsdorfun 30 iyul tarixli teleqramını mənə göndərmişdir. Bu teleqramda "səfirin Bakı haqqında əldə etdiyi məlumatlarla bağlı Ənvər paşa və sədr-əzəm Tələt paşadan xarici işlər naziri Nəsim bəylə də görüşdüyünü" və onların hər üçünün Nuru paşaya Bakı üzərinə hücumu dayandırmaq haqqında qəti bir əmr göndərdiyi
382 С.Шаумян. Бакинская Коммуна. Баку, 1927, с.38-39 383 Документы внешней политики СССР, с.410 384 A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.545 385 Документы внешней политики СССР, с.428-431 386 A.N.Kurat. Türkiye ve Rusiya, s.545-546 109
təsdiq edilirdi. 387 İstanbuldakı Almaniya səfirliyinin məlumatına görə, Bakı üzərinə türk ordusunun hücumu haqqında xəbərlər əsassız idi, əgər belə bir hücum var idisə, bu, Nuru paşanın özbaşınalığı və onun Azərbaycan könüllüləri ilə həyata keçirmək istədiyi bir təşəbbüs ola bilərdi." 388
Azərbaycan hökuməti Bakını sülh yolu ilə, danışıqlar yolu ilə azad etməyə cəhd göstərirdi. İyul ayının 24-də xarici işlər naziri M.H.Hacınski İstanbula, M.Ə.Rəsulzadəyə yazırdı ki, şəhəri təslim etmək barədə bolşeviklərlə danışıqlar aparmaq üçün Bakı cəbhəsinə yollanır. M.H.Hacınski məlumat verirdi: "Bakı cəbhəsində işlər bizim xeyrimizədir. Doğrudur, dəmir yolu xətti ilə bizimkilər çox olmasa da, Kərrar stansiyasına qədər irəliləyə biliblər. Lakin aldığımız məlumatlara görə, bolşeviklərin əhval-ruhiyyəsi ölmüşdür. Biz Kürdəmir və Salyanda 18 iyul tarixli Bakı qəzetlərini aldıq. Bolşeviklərlə digər partiyalar arasında (eyni zamanda sağ daşnaklar arasında, hərçənd mən buna inanmıram) fikir ayrılığı var. Faktiki olaraq bu fikir ayrılığı milli zəminə keçib. Ələ keçirdikləri yerlərdə erməni bolşevikləri özlərini vəhşi kimi aparırlar, ruslar buna etiraz edirlər. Kürdəmir cəbhəsində yayılan şayiələrə görə, 800 nəfər rus, erməni vəhşiliklərinə etiraz olaraq (müsəlmanları məscidə toplayıb yandırıblar, uşaqları və qadınları kütləvi şəkildə qırıblar, bu fəlakətləri təsvir etməyə imkan yoxdur) silahlarını atıb gediblər. Onlar Bakıda həbs olunublar və indi Nargin adasında saxlanılırlar. Sonra ermənilər Bakıda ümumi səfərbərlik elan ediblər. Ruslar buna etiraz ediblər və vuruşmaq istəmirlər. Müsəlmanlar da bu məsələdə ruslarla həmrəydirlər. Şamaxıdan Çəngiyə qədər Şamaxı-Bakı yolu bizim tərəfimizdən alınıb. Erməni dəstələri vahimə içində Bakıya doğru qaçırlar. Bakı yaxınlığında döyüş gözlənilir". 389
İyulun 31-də isə baş nazir F.X.Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə yazırdı: "İki gün əvvəl Məmməd Həsən cəbhəyə gedib, bu axşam mən də yola düşürəm. Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|