Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

2.2. Narkotik istifadəçilərinin sosial-psixoloji portreti

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına görə qanunsuz dərmanlar insanların erkən ölümünün günahkarları arasında ilk sırada yer alır və ürək-damar xəstəlikləri və bədxassəli şişləri artıq üstələyir. Narkomaniya, şəxsiyyətin tamamilə zədələnməsi ilə xarakterizə olunan, zehni pozğunluqla müşayiət olunan, fiziki və mənəvi tənəzzülə səbəb olan xəstəlikdir. Gənclər arasında narkotik asılılığının yayılması narahatlıq doğurur. Narkotik istifadəçilərinin üçdə ikisi 30 yaşın altındadır, əksəriyyəti yeniyetməlikdə və hətta uşaqlıqda narkotik istifadəsinə aludə olublar. Narkotik istifadəsinin səbəbi tez-tez asılı həyat tərzinin hakim olduğu yaş qrupunun təsiri olur. Bu problem yalnız insan sağlamlığını deyil, bütün dövlətin sağlamlığına da təsir edir.

Narkomaniya bir şəxs tərəfindən narkotik vasitələrin sistematik istifadəsi nəticəsində əmələ gələn ölümcül, proqressiv, xroniki xəstəlikdir. Alkoqolizm kimi, narkotik asılılığı da bədənə düzəldilməz (əksər hallarda) zərər verir. İnsan həyatının bütün sahələri təsirlənir:

• 
  fiziki - sinir hüceyrələri zədələnir, bədənin bütün funksiyaları pozulur, daxili orqanlar məhv olur;
  
• 
  zehni - düşüncə prosesi, yaddaş pozulur, diqqət, zəka əziyyət çəkir, motivasiya sahəsi narkotik maddələrin tapılmasına və istifadəsinə yönəldilir, emosional və şəxsi sahədə mənfi dəyişikliklər baş verir;
  
• 
  sosial - ailə münasibətlərinin pozulması, kommunikasiyaların təhrif edilməsi, təcrid, iş qabiliyyətinin azalması, işləməkdən imtina, ailə üzvlərinin uyğunluğu;
  
• 
  mənəvi - mənəvi və etik dəyərlər sisteminin məhvi, ibtidai ehtiyacların aktuallaşdırılması, tənəzzül [14, s.13].
  

Narkotik aludəçisinin fərdi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• 
  Anlamaq üçün yerinə yetirilməmiş ehtiyac;
  
• 
  Subyektiv tənhalıq hissi;
  
• 
  İnsanlarla ünsiyyətdə deyil, xüsusi təcrübələrdə emosional məmnuniyyət tapmaq istəyi (bu cür təcrübələrə transendental deyilir);
  
• 
  Narazı və ya yaralı qürur, boş şey;
  
• 
  Real olmayan iddialar, özünü qəhrəman və ya dahi kimi qəbul etmək;
  
• 
  Əzm və səbir çatışmazlığı ilə yanaşı müvəffəqiyyət əldə etməyə çalışarkən səbirsizlik;
  
• 
  Ən kiçik uğursuzluq fəlakət kimi qəbul edilir;
  
• 
  Mənfi təcrübələri nəyin bahasına olursa-olsun aradan qaldırmaq meyli ilə həyat uğursuzluqları;
  
• 
  Şüursuz intihar meyli;
  
• 
  Başqalarına münasibətdə kəskin ifadələrində reaksiyalara etiraz;
  
• 
  Qeyri-adekvat özünə hörmət (ya çox qiymətləndirilir, ya da az qiymətləndirilir);
  
• 
  Statusundan narazılıq;
  
• 
  Onların yaradıcılıq potensialının reallaşmaması;
  
• 
  Sosial izolə;
  
• 
  Risk iştahı [14, s.14].
  

Yəni, istifadəyə başlamazdan əvvəl də, “gələcək narkomanın” narkotik asılılığının üst-üstə qoyulduğu “psixoloji əsası” var. Belə insan üçün dərmanlar canlı, həssas görüntülərlə xarakterizə olunan xoş, qeyri-adi təcrübələrlə dolu başqa həqiqətə “bələdçi” olur. İnsan nə qədər tez-tez bu cür təcrübə yaşayırsa, gerçək dünya onun üçün boz və darıxdırıcı görünür, o qədər çox narkotik aləmində keçirmək istəyir. Asılı şəxsin şəxsiyyəti bədənlə birlikdə “xəstələnir”. Bədəndəki və ruhdakı xroniki xəstəliklər narkotik asılılığının geri dönməz nəticələridir. Narkomanın şəxsiyyətinə nə olur:

• 
  Bağımlı tərəfindən həqiqət kimi qəbul edilən aldatma meydana çıxır (birini digərindən ayıra bilmir);
  
• 
  Bağlanma, fərdiyyətçilik - xarici dünya ilə təmasdan qaçma meyli, subyektiv təcrübələrə həddindən artıq konsentrasiya, xəyal dünyasına çəkilmək;
  
• 
  Fəaliyyətin rədd edilməsi nəticəsində uğursuzluq qorxusu;
  
• 
  Tanınma ehtiyacının olmaması, emosional təcrübələri gizlətməyə meyl;
  
• 
  Həm şeylərə, həm də insanlara münasibətdə dağıdıcı hərəkətlərə meylli motivasız təcavüz partlayışları;
  
• 
  İnfantilizm eqoizm və eqosentrizmə, keçici istəklərə, gələcəyi proqnozlaşdırma qabiliyyətinin olmamasına, emosional, subyektiv nəticələrə söykənən həyat mövqeyinin yetişməməsidir;
  
• 
  Aşağı stresə qarşı dözümlülük - həm özünə, həm də başqalarına münasibətdə artan gözləntilər, uğursuzluqlardan adekvat xilas ola bilməməsi, aşağı əhval-ruhiyyəyə meyl və depresif hisslər səbəbindən özünə şübhə;
  
• 
  Davranışda impulsivlik - kritik qiymətləndirmədə, duyğularına və hərəkətlərinə nəzarətdə azalma;
  
• 
  Atalet, dəyişən həyat şərtlərinə çevik cavab verə bilməməsidir, nəticədə sosial-psixoloji uyğunsuzluq artır;
  
• 
  Narkotik maddələrin və ibtidai zövqlərin ilk yerdə olduğu dəyər sisteminin məhv edilməsi və digər dəyərlərin dəyərsizləşdirilməsi;
  
• 
  Aleksitimiya - hisslərin “dondurulması”, hisslərini həyata keçirə və qəbul edə bilməməsi;
  
• 
  Eyni zamanda, asılılıq həssas olur, həssaslıq artır;
  
• 
  Əhval qeyri-sabitdir, xarici səbəb olmadan dəyişir;
  
• 
  Özünü dərk etməkdən imtina [11, s.15].
  

Narkotik istifadəsi həm cəmiyyət tərəfindən qınandığına və qanunla cəzalandırıldığına görə, narkomanın şəxsiyyətində təqib və cəza qorxuları meydana çıxır. Buradan:

• 
  Şübhə;
  
• 
  İnamsızlıq, ayıqlıq;
  
• 
  Bağlanma.
  

Maddələrin istifadəsi insan psixikasına təsir göstərir, fərdin davranış və ətraf mühitə reaksiyalarını dəyişdirir. Təcavüz təzahürləri ilə eyni zamanda həssaslıq və inciklik kimi xüsusiyyətlər də görünə bilər.