Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

II FƏSİL. NARKOMANİYA PROBLEMİNİN SOSİAL-PSİXOLOJİ ASPEKTLƏRİ

2.1. “Narkoman” və sosial mühit: stereotip, stiqma və yönəlişlər

Gənclər arasında narkotik istifadəsi ilə əlaqəli vəziyyətin ciddiliyi və narahatlığı indi göz qabağındadır: ölüm və bu kimi davranışlarla əlaqəli xəstəliklərin artması, daha geniş mənada isə son dərəcə mənfi sosial, iqtisadi, demoqrafik nəticələr. Bütün bunlar, şübhəsiz ki, gəncləri hədəf alan profilaktik proqramların dərhal inkişaf etdirilməsinin vacibliyini göstərir. Nəzərə alınmalıdır ki, effektiv profilaktik proqramların inkişafı empirik sosial-psixoloji tədqiqatların nəticələrindən başqa heç bir möhkəm təmələ sahib ola bilməz. Beləliklə, gənclər arasında narkotik asılılığının qarşısının alınması üçün effektiv tədbirlər bu problemin sosial-psixoloji analizini nəzərdə tutur. Narkotiklər iki sahəni birləşdirən polimorf obyektdir: bir tərəfdən camaat, digər tərəfdən özəl narkotik istifadəsi ilə əlaqələndirilir. Narkotik istifadəsinin özü həm narkotik istifadəçiləri, həm də narkotik istifadə etməyənlərin daxil olduğu sosial-mədəni kontekstdən kənarda mövcud olan sosial təcrübədir. Yalnız bu obyektin mürəkkəbliyini nəzərə almağa deyil, həm də profilaktik tədbirlər hazırlayarkən bu sosial təcrübə ilə bağlı bir sıra suallara cavab verməyə imkan verən məhsuldar nəzəriyyə sosial təmsil nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyənin məqsədi insanların bir-biri ilə ünsiyyət qurarkən, hərəkətin həyata keçirilməsinə qərar verərkən, sosial münasibətlərə girərkən etibar etdikləri gündəlik fikirlərdir.

Sosial nümayəndəliklər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

1) qoruyucu (bilinməyən, qorxulu, uğursuz bir şeyin bilinənə çevrilməsi);

2) rabitənin həyata keçirilməsini asanlaşdırmaq;

3) fərdlərin davranışının istiqamətləndirilməsi və müvafiq sosial münasibətlərin əsaslandırılması;

4) sosial şəxsiyyətin qurulması və qorunması [23, s.318].

Üstəlik, kontekstdən asılı olaraq bu və ya digər funksiya əsas rol oynayır. Birgə müəssisənin strukturuna mərkəzi nüvə və periferik sistem daxildir. Nüvə, birgə müəssisənin sabit və dayanıqlı hissəsidir, bütün birgə müəssisənin strukturunu müəyyənləşdirir və məna verir. Periferik sistem nüvənin dəyərlərini konkretləşdirir, onu SP-nin hazırlandığı və işlədiyi vəziyyətlə əlaqələndirir. Periferik sistem dəyişkənlik ilə xarakterizə olunur ki, SP-nin dəyişən kontekstə uyğunlaşmasına imkan verir, yalnız özəyi deyil, bütün SP-ni dəyişikliklərdən qoruyur. Əgər sosial nümayəndəlik nəzəriyyəsi özündə nümayəndəliklərin quruluşu fikrini ehtiva edirsə, onda struktur yanaşmada bu fikir təcəssüm olunur.

Keçid cəmiyyətinin müasir vəziyyəti XX əsrin irsini daşıyır. Bütün bunlar və digərləri qlobal, transmilli problemlər halına gəldi, qlobal miqyas aldılar, çünki bunlar Yer kürəsində yaşayan bütün insanların maraqlarını, sağlamlığını və yalnız birlikdə həll edilə bilən həyatını hamının səyləri ilə təsir edir. Bir çox aparıcı alim həyəcan və narahatlıqla dərmanların genişlənməsi, ölkəmizi vuran narkomaniya epidemiyası, narkomaniya səbəb olduğu cinayət vəziyyətinin kəskin pisləşməsi və cinayətin əhəmiyyətli dərəcədə artması barədə xəbərdarlıq edir. Mütəşəkkil, peşə, vəzifə cinayətləri, silahların, narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi sahəsində cinayət təzahürləri, digər ictimai təhlükəli əməllər cəmiyyətin həyatına möhkəm daxil olmuş, ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş, əhali bunlara, dövlətə öyrəşmişdir. Ölkələrin müəyyən bölgəsində öz yayılma səviyyəsinə, təzahür xüsusiyyətlərinə sahibdirlər, mövcudluğuna və gələcək inkişafına kömək edən səbəb və şərtlərin xüsusiyyətləri ilə fərqlənirlər. Maddi bərabərsizlik, əxlaqi əsasların düşməsi şəraitində böhran və ya keçid dövründə cəmiyyətin problemi ilə ağırlaşan narkomaniya adi cinayətlərin bir hissəsinə çevrilir, böyüməsinə və şiddətlənməsinə şərait yaradır. Eyni zamanda, narkotik asılılığı bunun nəticəsi olduqda cinayət və narkotik arasındakı əlaqə geri çevrilə bilər. Xüsusilə, istintaq təcridxanasında və ya azadlıqdan məhrumetmə yerlərində olarkən və ya cinayət cəzası çəkdikdən sonra cinayət mühiti ilə əlaqə qurarkən, cinayət törətdikdən sonra narkotik maddə tətbiqi prosesi olduqca geniş yayılmışdır. Cinayət nəticəsində özü yeni cinayətlərin törədilməsində başlanğıc amili kimi çıxış etməyə başlayır.

Dünya ictimaiyyəti narkomanlığı dövrümüzün ən ciddi problemi hesab edir. Hal-hazırda, təəssüf ki, vəziyyət çox pisləşdi və narkotik aludəçiliyi ilə mübarizə üsulları mütləq narkotiklər haqqında məlumatların geniş yayılmasını, dərmanlara ağrılı asılılığın yaranmasını və istifadəsinin nəticələrini ehtiva etməlidir. Bu, gənc nəsli bu bədbəxtlikdən qurtarmaq üçün yeganə yoldur. Daha çox narkotik asılılığının qurbanı olan gənclərdir. Narkotik aludəliyi ən gənc insan və ailəsi, müəllimləri üçün faciəyə çevrilir. Ancaq bütün ciddiliyinə baxmayaraq, bu problem çox incədir və buna görə balanslı yanaşma tələb edir. Narkotik asılılığı ümumi fərdi yaralanmalara və fiziki sağlamlığın ciddi ağırlaşmalarına səbəb olur. Bu sahədəki bir çox mütəxəssis narkotikdən asılılığı “biopsixososial-mənəvi” xəstəlik olaraq adlandırır [21, s.86]. Yəni, narkotik aludəsi olan insan tədricən özünə hörmətini itirir, mənəvi keyfiyyətlərini və zehni tarazlığını itirir. Anormal psixikaya görə ailəsi və dostları ilə ünsiyyət qura bilmir, bir peşə tapa bilmir və hətta xəstəliyindən əvvəl sahib olduğu işdə bacarıqlarını itirir. Cinayət mühitinə qarışaraq ətrafdakı insanlara bəzi bəlalar gətirir və yavaş-yavaş, amma istər-istəməz həyatını məhv edir.

Narkomaniya asılılığının digər təhlükəli xüsusiyyəti bu patoloji vəziyyətin geri dönməzliyidir. Yəni, dərmanların təsiriylə bədənin yaşadığı dəyişikliklərin bir hissəsi əbədi olaraq qalır. Uzun müddət eroinsiz yaşamağı bacaran narkoman, bir dəfə “yüksək” yaşamağa qərar verərsə, bütün narkotik cəhənnəm çevrəsini keçməli olacaq. Məhz bu səbəbdən həkimlər ümumiyyətlə “sağalmış narkomanlar” ifadəsini istifadə etmirlər, “hərəkətsiz narkomanlar” deyirlər - yəni bu anda narkotik istifadə etməyənlər. Bu “an” ömür boyu davam etsə yaxşıdır. Təəssüf ki, narkotik aludəçilərinin əksəriyyəti üçün zehni pozğunluqlar ömürlük diaqnoz olaraq qalır, baxmayaraq ki, insan psixikasında narkotik asılılığının nəticələri müəyyən dərəcədə kompensasiya olunur. Narkomaniyanın sosial təhlükəsi aşağıdakı kimidir:

• 
  Birincisi, narkomanlar obyektiv və subyektiv olaraq pis işləyirlər, çünki fiziki vəziyyətləri qənaətbəxş deyildir, vaxtaşırı baş verən abstinasiya onları işdən çıxarır, bütün düşüncələri narkotiklə əlaqələndirilir və düşüncələrinin əsas məzmunu onu əldə etməyin yollarıdır;
  
• 
  İkincisi, narkotik asılılığı cəmiyyətdə böyük maddi və mənəvi ziyanlara səbəb olur, nəqliyyatda və iş yerində qəzaların səbəbkarıdır, üstəlik, narkotik almaq üçün vəsait tapmaq ehtiyacı insanı tez-tez istənilən hərəkətə və hətta cinayətlərə (oğurluq, soyğunçuluq, fahişəliyə) məcbur edir;
  
• 
  Üçüncüsü, narkotik aludəçiləri ailələrinə dözülməz şərait yaradır, yaxınlarına normal həyat fürsəti vermir, varlığı ilə zəhərləyir, ailəni yaşayış vasitələrindən məhrum edir, övladlarına qarşı ağır cinayət törədir, çünki bəzi metabolik xəstəliklər valideynlər tərəfindən narkotik istifadəsi ilə uşaqlara ötürülür, hamiləlik dövründə narkotik istifadəsi körpəni birbaşa zəhərləyir;
  
• 
  Dördüncüsü, fiziki və mənəvi cəhətdən alçaldan narkomanlar vaxtından əvvəl ölürlər, valideynlərin hər zaman uşağın doğulması ilə, cəmiyyətlə - yeni bir vətəndaşın ortaya çıxması ilə əlaqələndirdikləri ümidləri doğrultmurlar. Eyni zamanda, digər insanları, ilk növbədə, gəncləri bu fəsada cəlb etməyə çalışırlar;
  
• 
  Beşincisi, narkotik asılılığı təkcə insan üçün deyil, həm də bütövlükdə millətin sağlamlığı üçün təhlükə yaradır, hər bir narkotik istifadəçisi digər insanları, xüsusən də gəncləri qapalı dairəyə cəlb etməyə çalışır;
  
• 
  Altıncısı, narkotik maddənin istifadəsi, spesifik fəsadlarından asılı olmayaraq öz-özlüyündə əxlaqsızdır, bağımlıya görə yaxşılıq və ədalət anlayışları əhəmiyyətini itirir, narkotik asılılığı getdikcə dərinləşdikcə, narkotik maraqları getdikcə daha az yönəldilir [28, s.33].
  

Narkomaniya dərhal həllini tələb edən qlobal problemdir və nə qədər bu problemlə yaxından məşğul olmağa başlasaq, bu bəlanı məğlub etmək və aradan qaldırmaq o qədər çətin olacaqdır. Əsas vurğu, asılılığın sosial və sosial-psixoloji səbəblərinin müəyyənləşdirilməsinə və aradan qaldırılmasına yönəldilmiş profilaktik tədbirlərə yönəldilməlidir.