Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Narkotik istifadəçilərinin şəxsi xüsusiyyətləri ilə bağlı təsəvvürlər və araşdırmalar

Narkomaniya yalnız inkişaf etməkdə olanları deyil, həm də kifayət qədər çiçəklənənləri təhdid edən əsas sosial təhlükələrdən biridir. Bu, bütün dünya birliyinin problemidir, yəni cəmiyyət problemidir. Narkotik asılılığı, dərmanlara qarşı qarşısıalınmaz istək, kiçik dozalarda eyforiya və böyük dozalarda təəccüblü və narkotik yuxu ilə xarakterizə olunan sosial şərtli xəstəlik olaraq başa düşülür. Narkomaniya xəstəlik olsa da, narkomaniya fenomeni özü yalnız intizam tərəfindən araşdırılan fenomenlərdən deyil. Bu tibbi, hüquqi, sosioloji və iqtisadi problemdir. Bu tipik olaraq fənlərarası problemdir, lakin fikrimizcə, ilk növbədə sosiologiya və psixlogiya çərçivəsində həll yolları axtarılmalı problemdir. Müasir dövrdə narkotik problemi yalnız fəlakətli narkomanlar sayına görə deyil, həm də narkomaniya getdikcə daha çox insana çatma tempinə görə xüsusi narahatlıq doğurur. Narkomaniya xəstəliyinin əsas təhlükəsi əsasən gənclərə təsir etməsidir. Statistikaya görə, əsas narkotik istifadəçiləri 18 ilə 35 yaş arası gənclərdir. Son vaxtlar cəmiyyətdə narkotik asılılığını cavanlaşdırmaq meyli artmaqdadır. Mütəxəssislər, narkotik istifadə edən insanlar arasında qadınların sayının çox artdığını söyləyirlər. Son 10 ildə onların sayı təəssüf ki, 5 dəfə artdı. Ancaq ÜST-nin tərifinə görə millətin sağlamlığı qadının sağlamlığı ilə müəyyən edilir. Narkomaniya problemi özünü dərinləşdirməyə qadirdir və öz-özünə boşa çıxa bilməz. İl ərzində narkotik istifadə edən şəxsin orta hesabla 4-dən 17 nəfərə qədər narkotik aludəliyi tətbiq etdiyi məlum olub. Narkotik aludəçisinin statistikaya görə orta ömrünün orta hesabla 7 il olduğunu nəzərə alsaq, bu, bəşəriyyətin gələcəyini şübhə altına alır. Narkomaniya ilə müşayiət olunan amillər də ciddi problemdir. Son 10-12 ildə narkotiklə əlaqəli ölümlərin sayı 12 dəfə, uşaqlar arasında isə 42 dəfə artmışdır.

Narkomaniya asılılığının artması demək olar ki, həmişə cinayətin artması ilə müşayiət olunur. İstər abstansiya böhranı zamanı, istərsə də narkotik maddə sərxoşluğu vəziyyətində olan narkomanlar tərəfindən törədilən cinayətlərin sayı xeyli artır. Kriminallaşdırmanın digər vacib cəhəti narkotiklərin qanunsuz istehsalı və paylanması ilə əlaqədar mütəşəkkil cinayətkarlığın meydana çıxmasıdır. Bütün bunlar narkotik asılılığının təkcə tibbi deyil, həm də sosial problem olduğuna dəlalət edir. Yeni reabilitasiya mərkəzlərinin açılmasına, narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizə, narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi ilə məşğul olan şəxslərə və təşkilatlara qarşı hakimiyyət orqanlarının qanunvericilik siyasətinin sərtləşdirilməsinə yönəlmiş maliyyə xərclərinin artmasına baxmayaraq, mütəmadi olaraq narkotik istifadə edənlərin sayı artır. Avropa Birliyi ölkələrinin sakinləri arasında aparılan sosioloji sorğuya görə, əhalini ən çox narahat edən problem, cəmiyyətdə narkomaniya yayılmasıdır. Bütün bunlar, narkomaniya problemlərinin sosioloji araşdırılmasını, narkotik aludəçiliyinin qarşısının alınması və sosial mühit səviyyəsində reabilitasiya edilməsinin yeni yollarının axtarılmasını zəruri edir.

Narkomaniya uzun müddətdir ki, sosiologiyada problemdir. Artıq R.Merton narkotik istifadəsinin səbəblərini və meyllərini araşdırmağın yollarını müəyyən etmişdi. Problemin inkişafına əhəmiyyətli töhfə XIX əsrdə İtalyan həkim Cesare Lombrosio tərəfindən verilmişdir. Cinayət davranışı ilə fiziki xüsusiyyətlər arasında əlaqə yaratmağı təklif etdi. Bioloji quruluşlarına görə müəyyən davranış növlərinə meylli olan insanların da müəyyən bir növə aid olduqlarına, “cinayət tipinin insan təkamülünün əvvəlki mərhələlərinə aşınma nəticəsidir” olduğuna inanırdı. Məşhur Amerikalı psixoloq və həkim William Shelton bədən quruluşunun narkotik asılılığına təsirini vurğuladı. Beləliklə, bədəni güc və harmoniya ilə seçilən mezomorf (bədəni orta dərəcədə dolğunluğa, yumşaqlığa və yuvarlaqlığa meylli olan endomorfdan fərqli olaraq) narahatlıq və daxili baxışa meyl göstərir, o, artan həssaslıq və əsəb hiss edir [5, s.31].

Sigmund Freud isə “günahkar cinayətkarlar” anlayışını təqdim etdi. O, məhv olmaq istəklərinə görə günahkar olduqlarına görə tutulmaq və cəzalandırılmaq istəyən insanları nəzərdə tuturdu. Son zamanlarda aparılan araşdırmalar göstərir ki, sapma davranış hər iki nəzəriyyə ilə tam şəkildə izah edilə bilməz, bunun çox güman ki, sosial və psixoloji amillərin birləşməsi ilə əlaqədardır. Bu konsepsiyaların narkomaniya tədqiqatı üçün əhəmiyyəti davam edir. Ənənəvi olaraq, elmi diqqət obyekti problemin etimoloji tərəfidir. Gənclər arasında narkotik asılılığının analizinə, quruluşunun və inkişaf tendensiyalarının öyrənilməsinə yönəlmiş əsərlər arasında A.A.Qabiani, M.B.Levin, Y.İ.Gilinsky və başqaları əsərlərini ayırmaq olar. Sosioloji əsərlərin xeyli hissəsi müxtəlif gənclər qruplarında narkotik asılılığının müəyyən aspektlərinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir:

- gənclər (S.A.Bykov, N.N.Malikova, E.V.Reutov və s.)

- deviant qruplar (A.L.Salagaev, A.V.Shashkin, D.M.Zaripova, L.İ.Romanova və s.) [4, s.19].

Narkomaniya sosial problemlərinin inkişafına, xüsusilə şəxsi xüsusiyyətlər ilə bağlı müxtəlif müəlliflər tərəfindən böyük töhfə verilmişdir: J.Samson, B.Eskler, K.Edmonds, İ. Khan, C.B.Berezin, M.O.Bitensky, T.Bogolyubova, V.İ.Burlak, E. D.Voznesenskaya, A.A.Gabiani, E.G.Gasanov, Y.İ.Gilinsky, D.D.Enikeeva, M.M.Kadırov, A.E.Lichko, V.İ.Mixaylov, N.İ.Ozhiganov, İ.M.Pyatnitskaya, T.M.Puchkov, G.G.Sillaste, K.V.Xartanovich, G.A.Cherednichenko, V.N.Shubkin, V.E.Eminov, P.N.Yablokov və başqaları. Son illərdə narkotik asılılığına meylli insanlarla sosial işin xüsusiyyətlərini ortaya qoyan elmi işlər ortaya çıxdı. Bunların arasında T.E.Bolsova, S.A.Belicheva, E.S.Romanova, M.A.Sirota, T.S.Sulimova, L.P.Fedorenko, L.R.Xusainova, E.R.Yarskoy-Smirnova və başqaları fərqlənir [13, s.105].

Müəlliflərin əsərləri narkotik mövzusunda gənclərin söylədikləri kontekstlərin, mədəni gənclik təcrübəsində narkotik istifadəsinin “normallaşması”nın araşdırılmasına, həmçinin dərman maddələri tərəfindən yaradılan fikirlərə həsr edilmişdir. Narkomaniya qarşısının alınması problemi, sosial təsisatların narkomaniya ilə mübarizədəki rolu G.M.Minkovski, B.P.Prudnikov, N.A.Sirota, V.M.Yaltonsky, A.G.Makeeva, N.S.Shoetova, G.V.Zozulina və başqaları tərəfindən araşdırılmışdır. Tədqiqatçıların narkomaniya probleminə marağının artmasına baxmayaraq, hazırda elmi biliklərdəki boşluqlar müşahidə olunur [12, s.57]. Narkomaniyanın öyrənilməsi ən çox narkotik istifadəçisinin şəxsiyyətinin xüsusiyyətlərinin təhlili ilə (cəmiyyətin dəyərlər sisteminə münasibəti, daxili münasibətlər) və ya müəyyən inkişafın xarici (makrososial) amilləri ilə əlaqələndirilir. Sosioloji elmdə zəif öyrənilmiş cəhətlərdən biri də narkotik istifadəçilərinin mövcud təcrübələrinin təşkilidir. Ayrı-ayrı işlərdə müəyyən qrup narkotik istifadəçilərinin sosial şəbəkələrinin xüsusiyyətləri araşdırılır. Bununla birlikdə, müxtəlif sosial və ya narkotikdən kənar mühitlərdən olan gənclər tərəfindən istehsal olunan kütləvi və davamlı hərəkətlərin məcmuəsində ifadə olunan əsas narkotik tətbiqetmələri haqqında məlumatlar praktik olaraq təqdim edilmir.

4.