Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi
Kollegiyasının 27 fevral 2012-ci il tarixli
05 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
TÜTÜNÇƏKMƏDƏN
İMTİNA ETMƏ ÜZRƏ
KLİNİK PROTOKOL
Bakı - 2012
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
51.1(2)5
T 93
T 93 Tütünçəkmədən imtina etmə üzrə klinik protokol.
B.: “CCC Azərbaycan” MMC, 2012. – 44 səh. Tiraj 2000.
2
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
3
Klinik protokolun redaktoru:
C. Məmmədov
Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzinin direktoru, t.f.d.
Klinik protokolun tərtibçilər heyəti:
G. Hüseynova
Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzi, Tibbi keyfiyyət şöbəsinin
müdiri
L. Qafarov
Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzi, İlkin səhiyyənin təşkili
şöbəsinin müdiri
T. Musayev
Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzi, Əhalinin sağlamlığı
şöbəsinin müdiri
A. Rəşidova Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzi, İctimaiyyətlə əlaqələr və
səhiyyə kommunikasiyası şöbəsinin müdiri
Rəyçilər:
Y. Qurbanov
Səhiyyə Nazirliyinin baş terapevti,
Azərbaycan Tibb Universitetinin I Daxili
xəstəliklər propedevtikası kafedrasının
müdiri, professor, t.e.d.
G. Gəraybeyli Səhiyyə Nazirliyinin baş psixiatrı,
Azərbaycan Tibb Universitetinin
Psixiatriya
kafedrasının müdiri, professor,
t.e.d.
V. Abdullayev
Elmi-Tədqiqat Ağciyər Xəstəlikləri
İnstitutunun Pulmonologiya şöbəsinin
müdiri,
t.f.d.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
4
İxtisarların siyahısı
SSTUİ
– selektiv serotoninin təkrar udulmasının inhibitoru
NƏM –
nikotin
əvəzedici müalicə
RKT
– randomizasiya olunmuş klinik tədqiqat
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri
Sübutların
etibarlılıq
dərəcəsi
Sübutların mənbələri
(elmi tədqiqatların tipləri)
Ia
Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya
randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT)
alınmışdır
Ib
Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır
IIa
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır
IIb
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-
eksperimental tədqiqatdan alınmışdır
III
Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli,
korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi)
alınmışdır
IV
Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə
əsaslanmışdır
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
5
Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası
Tövsiyənin
etibarlılıq
səviyyəsi
Tövsiyənin əsaslandığı sübutların etibarlılıq
dərəcəsi
A
RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi,
sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun
populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv
ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia.
B
Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların
yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud
Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək
keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli
tədqiqat, yaxud
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
C
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və
ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud
Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil
edilə bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan
və ya yüksək olmayan (++ və ya +) RKT.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb.
D
Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud
Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud
Ekspertlərin rəyi.
Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının
göstəricisidir.
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
6
Protokol ilkin səhiyyə xidmətləri səviyyəsində fəaliyyət
göstərən həkimlər (terapevtlər, pediatrlar, ailə həkimləri,
psixoterapevtlər, pulmonoloqlar, mama-ginekoloqlar, əczaçılar və s.)
üçün nəzərdə tutulub.
Pasiyent qrupu: tütünçəkmədən imtina etmək istəyənlər.
Protokol tütün çəkən insanların səhhətində ağır nəticələrə
gətirib çıxaran zərərli vərdişi tərgitməyə kömək göstərilməsi,
tütünçəkmə nəticəsində insanlarda xəstələnmə hallarının, ağır
fəsadların qarşısının alınması və beləliklə ölüm hallarının
azaldılması, həyat keyfiyyətinin artırılması üzrə sübutlu təbabətə
əsaslanan müasir metodik tövsiyələrin verilməsi məqsədini
daşıyır.
Aktiv tütünçəkmə - qurudulmuş və ya emal edilmiş közərən
tütün yarpaqlarının tüstüsünün (əksər hallarda siqaretçəkmə
vasitəsi ilə) nəfəs yolları ilə qəbul edilməsidir.
Passiv tütünçəkmə - ətrafa yayılan tütün tüstüsünün nəfəs
yolları ilə qəbul edilməsidir.
Nikotindən asılılıq sindromu - davranış, dərketmə və fizioloji
simptomlar kompleksi olub, nikotinin təkrar qəbulundan sonra
yaranır və adətən, təkrar olaraq qəbuletmə istəyini (tələbini)
yaradır. Nikotinin qəbuluna nəzarətin çətinləşməsi həmin
maddənin zərərli/öldürücü təsirinə malik olmasına baxmayaraq
nikotinin davamlı qəbul edilməsinə, nikotinin dozasının yol
verilən həddinin artmasına və bəzən abstinensiya vəziyyətinin
yaranmasına gətirib çıxarır (XBT-10, 221-ci səhifə).
ÜMUMİ MÜDDƏALAR
Tütünçəkmə - dünyada qarşısı alına bilinən əsas ölüm
səbəblərindən biridir. Böyüklər arasında o, hər on nəfərdən birinin
ölümünün səbəbidir. XX əsrdə tütün 100 milyon insanın ölümünə
səbəb olmuşdur. Təkcə 2005-ci ildə tütünün törətdiyi xəstəliklər
nəticəsində 5,4 milyon insan tələf olmuşdur. Tütün, ondan
mütəmadi şəkildə istifadə edənlərin, demək olar ki, yarısının
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
7
ölümünə səbəb olur. Orta hesabla dünya əhalisinin 29%-i siqaret
çəkənlərdir. Siqaretçəkmə qadınlara nisbətən (10,3%) kişilər
arasında (47,5%) daha çox yayılmışdır.
İndiki tendensiyanın qalacağı halda 2030-cu ilədək
tütünçəkmədən ölənlərin sayının ildə 8 milyona çatacağı və XXI
əsrdə tütündən ümumilikdə 1 milyard insanın tələf olacağı
gözlənilir.
Dünyada 1 milyard siqaret çəkənin 80%-i gəlirləri aşağı və
orta səviyyədə olan ölkələrdə yaşayır. Əgər təcili tədbirlər
görülməzsə, 2030-cu ilədək tütünlə bağlı ölüm hallarının 80%-i
inkişaf edən ölkələrin payına düşəcək.
Tütün məhsullarının yanması nəticəsində ətraf mühitə yayılan
tüstü ikincili tütün tüstüsü kimi tanınır. Qapalı şəraitdə tütün
tüstüsü hər tərəfə yayılır və onun zərərli təsirinə həm siqaret
çəkənlər, həm də çəkməyənlər məruz qalırlar. Bu, adətən, passiv
siqaretçəkmə adlandırılır.
Müəyyən olunmuşdur ki, tütün tüstüsündə 4000 zərərli
kimyəvi maddə var. Bu maddələr (qətran, mürəkkəb kimyəvi
maddələr, aromatizatorlar və s.) insanın orqanizminə zərərli təsir
göstərir. Tütün tüstüsündə olan nikotin və qarmin kimi psixoaktiv
maddələr mərkəzi sinir sistemini stimulyasiya edərək eyforiya
hissi yaradır və müvəqqəti olaraq yorğunluğu, yuxululuğu,
əzginliyi aradan qaldıraraq iş qabiliyyətinin və yaddaşın
yüksəlməsi effektini göstərir. Nəticədə yaranmış nikotindən
asılılıq tütünçəkmənin davam etməsinə gətirib çıxarır.
Passiv tütünçəkmə böyüklərdə bir çox ürək-damar və nəfəs
yolları xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olur və bu da sonda
ölümə gətirib çıxara bilir.
Hesablamalara əsasən dünyada 700 milyon uşaq (dünyada
bütün uşaqların demək olar ki, yarısı) havada olan ikincili tütün
tüstüsü ilə nəfəs alır. Bu da uşaqlarda bir çox ciddi xəstəliklərin
yaranmasına və artıq mövcud olan xəstəliklərin (məsələn,
astmanın) ağırlaşmasına gətirib çıxarır.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatlarına əsasən işləyən
insanların hər il ən azı 200 000-i iş yerlərində məruz qaldıqları
tütün tüstüsünün (ikincili) təsiri nəticəsində dünyasını dəyişir.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
8
İkincili tütün tüstüsü ayrı-ayrı insanların, müəssisələrin və
ümumilikdə cəmiyyətin iqtisadi xərclərinə təsir etməklə,
səhiyyənin birbaşa və dolayı xərcləri şəklində məhsuldarlıq
itkilərinə gətirib çıxarır. İkincili tütün tüstüsünün təsirinin
təhlükəsiz səviyyəsi mövcud deyil. Heç bir ventilyasiya, heç bir
filtr, hətta birlikdə istifadə olunduqda belə qapalı şəraitdə tüstünün
təsirini təhlükəsiz səviyyəyə endirə bilməz.
Tütünçəkmənin güclü vərdiş və hətta asılılığın formalarından
biri olmasına baxmayaraq milyonlarla insan bu təhlükədən qurtula
bilir.
XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFAT
F17 –
Tütündən istifadə nəticəsində yaranan psixi və
davranış pozuntuları.
Tütünçəkmə səbəbindən yarana bilən xəstəliklər
Onkoloji xəstəliklər: tənəffüs, mədə-bağırsaq, sidik-cinsiyyət,
qan törədici sistemlərdə yüksək ehtimal ilə baş verə bilər.
Tütünçəkmə ağciyərlərdə xərçəng xəstəliyinin yaranmasının
əsas səbəbi hesab edilir. Ağciyər xərçəngindən ölən kişilərin 90%-
də, tütünçəkmə əsas amil sayılır. Aktiv tütün çəkənlərdə ağız
boşluğunun, dodağın, mədənin və onikibarmaq bağırsağın, sidik-
cinsiyyət orqanlarının, qan törədici sisteminin xərçəng xəstəliyinin
yaranması riski artır.
Ürək-damar xəstəlikləri: ateroskleroz, beyin və ürək-damar
xəstəlikləri, qarın aortasının anevrizmasının inkişafı ehtimalı artır.
Tənəffüs yolları xəstəlikləri: ağciyərlərin xroniki obstruktiv
xəstəliyi, bronxit, pnevmoniya, uşaqlarda və böyüklərdə ağciyər
xəstəliklərinin yaranması ehtimalı artır.
Reproduktiv sağlamlıq: Siqaret çəkən qadınlarda fertillik
zəifləyir. Tütün tüstüsü ilə daxil olan zərərli maddələr həm hamilə
qadına, həm də bətnindəki dölə mənfi təsir göstərir. Tütün
tüstüsünün toksiki maddələri hamiləlik zamanı baş verən müxtəlif
fəsadların yaranması ehtimalını və dölün oksigen çatışmazlığına
gətirib çıxararaq onun bütün orqanlarında normal inkişafın
pozulması riskini artırır.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
9
Tütün çəkən kişilərdə impotensiyanın yaranması ehtimalı
çəkməyənlərə nisbətən çoxdur.
Hamiləliyin ağırlaşmaları: vaxtından əvvəl doğuş, ciftin
vaxtından əvvəl ayrılması. Yenidoğulmuşlarda fəsadlar:
normadan aşağı çəkili yenidoğulmuşlar, ağciyərlərin tam inkişaf
etməməsi və qəflətən ölüm sindromu.
Digər xəstəliklər: kataraktlar, mədənin peptik xorası, immun
sisteminin zəifləməsi. Tütün çəkənin xarici görünüşü dəyişilir.
Tütünçəkmə dişlərin və dırnaqların saralmasına, saçların
tökülməsinə və qırışların yaranmasına gətirib çıxarır. Bəzən
insanlar səhv olaraq bədən çəkisinə tütün çəkməklə nəzarət etməyi
düşünürlər.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
Şəkil 1. Siqaretçəkmə nəticəsində yaranan xəstəliklər
10
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
Şəkil 2. Passiv siqaretçəkmə nəticəsində yaranan xəstəliklər
11
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
12
Tütünçəkmədən imtina etməyin üstünlükləri
Tütünçəkmə nəticəsində əmələ gələn bir çox xəstəliklərin
yaranma riski tütünçəkmədən imtina etdikdən sonra azalır.
Xəstəliklərin yaranmasına görə fərdi risk tütünçəkmənin
müddətindən, intensivliyindən və xəstəliyin tütünçəkmə zamanı
olub-olmamağından asılıdır (cədvəl 1-ə bax).
Beləliklə, tütünçəkmədən imtina etməyə sövq etmək, xüsusilə
də siqaret çəkməyə yeni başlayan insanlarda bu zərərli vərdişin
yan təsirlərinin aradan qaldırılması üçün çox vacibdir. Tütün
çəkən insanların səhhətində narahatlıq olmadığına görə
tütünçəkmə nəticəsində yaranan xəstəliklərin özünü büruzə
verməsinə qədər uzun müddət keçə bilər ki, bu səbəbdən də onlar
səhiyyə xidmətlərinə çox az və ya artıq gec olduqda müraciət
edirlər. Beləliklə, tibb işçisi bütün mümkün olan yollarla insanları
tütünçəkmədən imtina etməyə sövq etməlidir.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
Cədvəl 1. Tütünçəkmədən imtina etdikdən sonra sağlamlığa
müsbət təsirin zaman/vaxt şkalası (Mənbə: Putting evidence into
practice: Smoking cessation Klara Brunnhuber K. Michael Cummings,
Sheila Feit, Scott Sherman, James Woodcock .-Summer 2007).
13
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
14
ƏSAS TÖVSİYƏLƏR
Tövsiyələrin əsas məqsədi:
tütündən istifadə edənlərə məsləhət verilməsi
tibbi personal tərəfindən dərman vasitələri ilə müalicənin
səmərəli aparılması
səhiyyə sistemi və digər maraqlı tərəflərə əhatəli tibbi yardım
üçün zəmin yaradılması
Tütündən asılılıq xroniki xəstəlikdir, ondan imtina etmək üçün
təkrari müdaxilələrin və cəhdlərin göstərilməsi tələb olunur.
Effektiv müalicə mövcuddur, lakin bu uzun müddət tələb edə bilər.
Tütün çəkənlərin statusunu müəyyən edib sənədləşdirilməsini və
səhiyyə xidmətlərinə müraciət edən hər bir pasiyentin müalicəsini
tibbi personal və səhiyyə sistemi təmin etməlidir.
Tütünçəkmənin müalicəsinin effektliyi əhalinin əhatə dairəsindən
asılıdır. Tibb işçiləri tütün çəkməkdən imtina etmək istəyən hər
bir pasiyentə bu protokolda tövsiyə edilən məsləhəti verməyə və
dərman vasitələri ilə müalicə üsullarından istifadə etməyə
çalışmalıdırlar.
Qısa müddətli tütünçəkmədən asılılığın müalicəsi səmərəlidir.
Tibb işçiləri hər bir tütün çəkənə ən azı bu protokolda tövsiyə
edilən qısa müddətli müalicəni təklif etməlidirlər.
Fərdi, qrup şəklində və telefon vasitəsilə məsləhət vermə
effektlidir və onların səmərəliliyi müalicənin intensivliyindən
asılı olaraq artır. Məsləhət vermənin iki komponenti xüsusilə
effektlidir. Məsləhət alan pasiyent tütünçəkmədən imtina etmək
istədikdə, tibb işçiləri bunlardan istifadə etməlidirlər:
problemlərin həll edilməsinə dair məsləhətləşmə
müalicənin bir hissəsi kimi motivasiya tədbirləri
Tütünçəkmədən asılılığın müalicəsində bir çox dərman vasitələri
mövcuddur. Tibbi personal bunları tütünçəkmədən imtina etmək
istəyən pasiyentlərin müalicəsində istifadə etməyə səy göstərmə-
lidirlər.
Telefon vasitəsilə məsləhət vermə (əgər mövcuddursa) daha
geniş əhali kütləsini əhatə etmək üçün səmərəlidir. Bununla
yanaşı tibb işçiləri və səhiyyə xidmətləri göstərənlər əmin
olmalıdırlar ki, pasiyentlər üçün bu telefon xətti əlçatandır və bu
xəttin istifadəsini geniş təbliğ etməlidirlər.
Klinik protokol Az
ərbaycan Respublikas
ı S
əhiyy
ə Nazirliyinin
İctimai S
əhi
yy
ə v
ə
İslahatlar M
ərk
əzind
ə haz
ırlanm
ış
dı
r.
Tütün çəkən pasiyentlər tütündən imtina etmək istəmədiyi halda,
tibb işçiləri bu protokolda göstərilən motivasiya tədbirlərindən
istifadə etməlidirlər.
Dostları ilə paylaş: |