AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 14.3.2. Франсаnın iqtisadiyyatı  

 

Мцщарибя  вя  дюрдиллик  ишьал  Франса  игтисадиййатыны  тамамиля 

чюкдцрмцшдц.  Щяйат  сявиййяси  ифрат  дяряжядя  ашаьы  дцшмцш,  истещсал 

эцжляри даьыдылмыш, йцксяк инфлйасийа просеси эедирди. 

Маршалл  планында  Франса  цчцн  нязярдя  тутулан  вясаит  игтиса-

диййатын  там  бярпасы  призмасындан  кифайятедижи  дейилди.  Şarl  де  Голл 

щюкумяти бющрандан чыхыш йолларыны дахили ресурслара истинадян щяйата 

кечирмяйя башлады. 

Сосиал-сийаси вя игтисади проблемляр комплексинин щяллиня йюнял-

дилян сийасят игтисади ядябиййатда «Голлизм» адыны алмышды. «Голлизм» 

дирчялиш  компанийасы  адыны  алмаг  етибариля  ашаьыдакы  принсипляря  исти-

над едирди: 

1. Игтисадиййатын индикатив тянзимлянмяси (йалныз ясас истигамят-

лярин тянзимлянмяси); 

2. Дювлят цчцн хцсуси ящямиййят дашыйан сащялярин бирбаша ма-

лиййяляшдирилмяси; 

3. Эцжлц дювлят секторунун (игтисадиййатда) йарадылмасы вя тясир 

эцжцнцн артырылмасы; 

4. Дювлятин актив игтисади фяалиййяти вя онун функсийаларынын эе-

нишляндирлмяси; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

349

                                                            

5.  Игтисадиййатын  тянзимлянмясиндя  инзибати  вя  сийаси  методлар-

дан эениш истифадя. 

«Голлизм»  -  бир  игтисади  сийасят  консепсийасы  oлмаг  етибариля 

ашаьыдакылары юзцндя ещтива едирди: 

1. Зоракы цсуллардан истифадя етмякля дювлят ясас истещсал эцжля-

риня (мцхтялиф формаларда) сащиблянмяйя чалышырды; 

2. Франсанын дцнйа игтисадиййатында ролунун артырылмасы; 

3.  Бöйцк  щяжмдя  дювлят  гиймятли  каьызлары  бурахмаг  йолу  иля 

капиталын юлкя дахилиндя сяфярбярлийinə наилолма; 

4. Игтисадиййатын планлы инкишафынын щяйата кечирилмяси; 

5. Сосиал тяминат вя сосиал зяманят системинин йарадылмасы; 

6. Елмтутумлу истещсалат сащяляринин йарадылмасы; 

7. Дювлят апаратынын тякмилляшдирилмяси. 

1954-жц илдян етибарян игтисади йцксялиш мцшащидя едилирди. 1954-

1958-жи  илляр  ярзиндя  Франса  сянайесинин  инкишаф  темпиня  эюря  инкишаф 

етмиш юлкялярин бюyцк яксяриййятини ютцб кечмишди. 1950-жи иллярин ор-

таларында  ясас  капитала  йюнялдилян  инвестисийаларын  цмуми  щяжми 

мцщарибядян яввялки дюврlя мцгайисядя 2,6, сянайе мящсулу истещсалы 

ися 2 дяфя артмышды. 

Дювлятин игтисади щяйатда хцсуси чякиси кифайят гядяр бюйцк иди: 

1958-жи илдя кюмцр сянайесинин 97%-и, газ истещсалынын 95%-и, авиасийа 

сянайесинин вя електрик енеръиси истещсалынын 80%-и, автомобил сянайе-

синин  ися  40%-и  дювлятя  мяхсус  олмушду.  ЦДМ-üн  13%-и  дювлят 

мцяссисяляриндя истещсал олунурду. 

1946-жы илдя планлашдырма цзря баш комиссариат йарадылмышдыр ки, 

онун  ясас  функсийасы  индикатив  планлашдырманын  щяйата  кечирилмясин-

дян ибарят иди: 

- Биринжи планын (1947-1953) - ясас вязифяsи миллиляшдирилмиш секто-

рун модернляшдирилмяси вя тясяррцфатын бярпасы иди; 

- Икинжи планда (1954-1957) - юзял фирмаlarын рягабят габилиййятли-

лийинин йцксялдилмяси нязярдя тутулурду; 

-  Цчцнжц  план  (1958-1961)  –  протексионизмдян  «ачыг  игтиса-

диййата» кечиди юзцндя ещтива едирди. 

1960-жы  илдя  Авропа  типиня  охшар  нящянэ  мцяссисялярин  йарадыл-

масына башланды. 

1971-1975-жи  иллярдя  щяйата  кечирилян  алтынжы  планда  бейнялхалг 

мигйаслы милли ширкятлярин йарадылмасы нязярдя тутулурду. 1976-1980-жи 

иллярдя ися (йеддинжи план) «сянайенин йени истигамяти» сийасятиня кечид 

баш верди. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

350

                                                            

Гейд етмяк лазымдыр ки, юлкя игтисадиййатынын харижи базарлара ис-

тигамятлянмяси просеси юз башланьыжыны 1960-жы илдян эютцрцр. Ихражат 

мящсулларынын  истещсал  темпи  дахили  истещлака  йюнялдилян  мящсулларла 

мцгайисядя 1,2 дяфя йцксяк олмушду. 1983-жц илдя  mцщарибядян яв-

вялки  дюврля  мцгайисядя  яксяр  игтисади  эюстярижиляр  цзря  сцрятли  артым 

баш вермишди (жядвял 14.4). 

1970-жи  иллярин  орталарындан  етибарян  «Гoллизм»  сийасяти  игтисади 

инкишафын либерал консепсийасы иля явяз олунду. 

Жядвял 14.4 

Франсанын игтисади инкишаф динамикасы (1938-1983) 

 

Эюстярижиляр  

1938 

1950 

1970 

1983 

1983/1938-я 

нисбятян  

(%-ля) 

1. Ящали, млн. н. 

41,2 

41,9 

51,0 

54,2 

+31,5% 

2.  Сянайе  истещсалынын  физики 

щяжми (1975=100) 

- 

28 

88 

113 

х 

3.  Електрик  енеръиси  истещсалы, 

млрд. квт/с 

20,7 

33 

140,7  283,6 

+13,7 дяфя 

4. Нефт щасилаты, млн. т. 

6,9 

14,5 

102,5 

76,5 

+11,1 дяфя 

5. Тябии газ щасилаты, млрд м

3 

- 

0,2 

6,9 

13,1 

+65,5 дяфя

(1) 

6. Кюмцр истещсалы, млн. т. 

46,5 

50,8 

37,4 

17 

-63,5 % 

7. Чугун истещсалы, млн. т. 

6,0 

7,8 

19,1 

13,9 

+2,3 дяфя 

8. Полад истещсалы, млн. т. 

6,1 

8,6 

23,8 

17,6 

+2,9 дяфя 

9. Алцминиум истещсалы, мин. т. 

42 

61 

387 

361 

+8,6 дяфя 

10. Семент истещсалы, млн. т. 

4,1 

7,4 

29 

26,1 

+6,4 дяфя 

11.  Миник  автомобили  истещсалы, 

мин. яд. 

185 

257 

2458 

3228 

+17,4 дяфя 

12.  Йцк  автомобили  истещсалы, 

мин. яд. 

24 

100 

282 

78 

+3,2 дяфя 

13. Тижарят эямиляри, мин реп.т 

47 

181 

960 

321 

+6,8 дяфя 

14. Трактор истещсалы, мин. яд. 

1,8 

14,2 

68,8 

40 

+22,2 дяфя 

15.  Металкясян  дязэащ  истещса-

лы, мин т. 

16 

- 

52,7 

32,6 

+2,0 дяфя 

16. Радио истещсалы, мин яд. 

- 

963 

2900 

2498 

+2,6 дяфя

(1) 

17. Телевизор истещсалы, мин яд. 

- 

5 

1530 

1958 

+391,6 дяфя

(1) 

18. Сойудужу истещсалы, мин яд. 

- 

120 

600 

900 

+7,5 дяфя

(1) 

19. Пласмас истещсалы, мин. т. 

10,2 

- 

1250 

3029 

+296,9 дяфя 

20. Синтетик лиф истещсалы, мин. т. 

- 

1,7 

176 

261 

+153,5 дяфя

(1) 

21.  Памбыг  парча  истещсалы,  млн 

м

2

 

183 

1755 

1299 

800 

+4,4 дяфя 

22. Ихражат, млрд дол. 

15,5 

3 

17,9 

91,3 

+5,9 дяфя 

23. Идхалат, млрд. дол. 

25,4 

3 

19,1 

105,4 

+4,1 дяфя 

24. Щярби хяржляр, млрд. дол. 

- 

1,6 

7,6 

37,6 

+23,6 дяфя 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

351

                                                            

Гейд: 1) 1950-жи илля мцгайисядя. 

 

§ 14.3.3. Алманийаnın (АФР) iqtisadiyyatı 

 

Икинжи  Дцнйа  мцщарибяси  Алманийанын  сюзцн  мцстягим 

мянасында  ифласы  вя  даьыдылмасы  иля  баша  чатды.  Алманийа  ики  йеря 

бюлцндц. Гярбин нязаряти алтында олан яразилярдя Алманийа Федератив 

Республикасы,  ССРИ-нин  ишьал  етдийи  яразилярдя  ися  Алманийа 

Демократик Республикасы йарадылды. 

Бу  илляр  алман  игтисадиййаты  юз  тарихинин  ян  мцряккяб  вя  аьыр 

дюврцня гядям гоймушду. Потсдам конфрансынын (1945-жи ил) гярары 

иля  сянайе  мцяссисяляринин  истещсал  эцжляри  тязминат  кими  сюкцлцб 

апарылмышды.  АБШ  щюкумяти  вя  неолиберализмин  Фрайбург  мяктяби 

йаранмыш  ситуасийанын  дцнйа  игтисадиййатына  мянфи  тясиринi  юнлямяк 

мягсядиля 

алман 

игтисадиййатынын 

(АФР) 

йенидянгурулмасы 

истигамятлярини  ишляйиб  щазырлады.  Ислащатларын  ясас  мягсяди 

сосиалйюнцмлц игтисадиййатын формалашдырылмасындан ибарят иди. 

Ислащатлар  програмы  канслер  В.Ерхард  тяряфиндян  щяйата 

кечирилмяйя башлады. Яслиндя, сющбят неолиберализмин базасында сосиал 

базар  тясяррцфатынын  йени  консепсийасынын  ишляниб  щазырланмасы  вя 

щяйата кечирилмясиндян эедирди. Програм 1948-жи илдян гиймят вя пул 

ислащатындан,  еляжя  дя  мяркязи  идаряетмя  системинин  йенидян 

гурулмасы  иля  сых  баьлылыгла  тятбиг  олунмаьа  башлады.  Пул 

ислащатларындан  сонра  ресурсларын  инзибати  бюлэцсц  вя  онун  цзяриндя 

нязарят  ляьв  едилди.  Вя,  АФР  сабитгядямли  инкишаф  просесиня  гядям 

гойду.  Истещсалын  цмуми  щяжми  1951-жи  илдя  1936-жы  ил  сявиййясини 

цстяляди. 

1949-жу илин сонунда сянайе истещсалы 1936-жы ил сявиййясиня чатды. 

1950-жи иллярин сонунда ися щямин сявиййяни 14,4% ютцб кечди. Бунун-

ла  беля,  дахили  зиддиййятлярин  (тякрар  истещсал  просесиндя)  чохалмасы 

1966-1967-жи  иллярдя  тсиклик  бющранла  сонужланды.  1974-1975-жи  иллярин 

истещсал «артыглыьы» бющраны ися даща аьыр нятижяляря эятириб чыхарды. 

ЦДМ 5%, сянайе истещсалы 12,3%, ясас капитала йюнялдилян дахили 

инвестисийаларын щяжми 18,6% ашаьы дцшдц. Тсиклик бющран бейнялхалг 

мигйас алмыш енеръи бющраны вя бир сыра сянайе сащяляриндяки структур 

бющранла чульалашараг игтисади просеслярин нормал эедишиня жидди якс-

тясир эюстярди. Нювбяти тсиклик бющран 1980-1982-жи иллярдя баш верди. 

 Бющранларын  хронолоъи  ардыжыллыгла  сыраланмасы  юлкянин  игтисади 

сийасятиндя кюклц дяйишикликляря сябяб олду. АФР неоконсерватизмин 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

352

                                                            

«йумшаг» вариaнтыны тятбиг етмяйя башлады вя ейни заманда, ири капи-

талын юнжцл ролуну стратеъи хятт кими сахламагда давам едирди. 1950-

жи  илля  мцгайисядя  1983-жц  илдя  юлкя  игтисадиййатынын  яксяр  сащяляри 

цзря  (кюмцр  сянайеси  истисна  олмагла)  сабит  артыма  наил  олунмушду 

(жядвял 14.5). 

1983-жц илдян етибарян ися, даща сцрятли игтисади йцксялиш баш вер-

ди. 

1990-жы  илдя  АФР  вя  АДР-in  бирляшмяси  нятижясиндя  ярази  30%, 

ящали ися 64 млн. няфярдян 80 млн. няфяря гядяр артды. Сосиалист тясяррц-

фат типинин щюкмран олдуьу АДР-ин яразисиндя реал базар мцнасибят-

ляринин  формалашмасы  истигамятиндя  ислащатлар  щяйата  кечирилди.  Йени 

яразиляря  йатырылан  ирищяжмли  инвестсийалар  нятижя  олараг  дювлят  бцджя-

синдя кясирин йаранмасына, дювлят боржунун вя ишсизлийин артымына эя-

тириб чыхарды. 

 

 

Жядвял 14.5 

АФР-нин игтисади инкишаф динамикасы (1950-1983) 

 

Эюстярижиляр  

1950 

1970 

1983 

1983/1950-жи иля 

нисбятян (%-ля) 

1. Ящали млн. н. 

47,8 

59,5 

59,7 

+24,9% 

2. Сянайе истещсалынын физики щяжми 

(1975=100) 

21 

95 

115 

х 

3. Електрик енеръиси истещсалы, млрд. 

квт/с 

44,5 

237 

374 

+8,4 дяфя 

4. Кюмцр истещсалы, млн. т. 

111 

111 

82 

-26,2% 

5. Сянайе газы истещсалы, млрд. м

3 

14,1 

15,4 

24,1 

+70,9% 

6. Чугун истещсалы, млн. т. 

9,5 

33,6 

26 

+2,7 дяфя 

7. Полад истещсалы, млн. т. 

12,1 

45 

35 

+2,9 дяфя 

8. Алцминиум истещсалы, млн. т. 

83 

309 

1012 

+12,2 дяфя 

9. Пласмас истещсалы, мин. т. 

- 

4360 

- 

х 

10. Миник автомобили истещсалы, мин. 

яд. 

216 

3528 

3568 

+16,5 дяфя 

11.  Йцк  автомобили  истещсалы,  мин. 

яд. 

89 

315 

290 

+3,2 дяфя 

12. Тижарят эямиляри, мин реп.т. 

155 

1687 

- 

х 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

353

                                                            

13. Радио истещсалы, млн. яд. 

2,0 

6,7 

4,6 

+2,3 дяфя 

14. Телевизор истещсалы, млн яд. 

- 

2,9 

4,8 

+65,5%

(1) 

15. Ихражат, млрд. дол. 

2,0 

34,2 

169,4 

+84,7 дяфя 

16. Идхалат, млрд. дол. 

2,7 

30 

152,9 

+56,6 дяфя 

17. Щярби хяржляр, млрд. дол. 

- 

8,3 

31,6 

+3,8 дяфя

(1) 

Гейд: 1) 1970-жи илля мцгайисядя. 

 

Мцяййян  негатив  тямайцллярин  мювжудлуьуна  бахмайараг 

АФР  Авропа  Иттифагынын  эцж  мяркязи  олараг  галмагдадыр.  АФР-ин 

динамик  игтисади  инкишафынын  ясас  сябябляри  сырасына  ашаьыдакылары  аид 

етмяк олар: 

1. Истещлакчы тялябинин йцксяк сявиййяси; 

2. Ямякщаггынын йцксяк сявиййяси вя ишсизлийин азалмасы; 

3. Йени яразиляр щесабына (АДР) дахили базарын эенишлянмяси; 

4. Елми-техники тярггинин сцрятли инкишафы; 

5. Ихражат йюнцмлц сащялярин цстцн инкишафы. 

 

 

§ 14.4. Qərb ölkələrində iqtisadi artım siyasəti (1945-1983) 

 

 

II  Dünya  müharibəsindən  sonrakı  dövrdə  Qərbin  iqtisadi  artım 

siyasəti yeni xarakter daşımağa başlamışdı.  qtisadi artım siyasətinin əsas 

xüsusiyyətləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar:  

1.

 

qtisadi 

artım 

siyasətinin 

konsepsiyası 

dəyişmiş, 

C.Keynsin,  Y.Tinbergenin  və  Bevericin  konsepsiyaları 

bazasında  yeni  iqtisadi  doktrina  formalaşmışdır.  Yeni 

prioritetlər  (əsasən  C.Keynesin  nəzəriyyəsinə  istinadla) 

kimi  iqtisadiyyatın  dövlət  tənzimlənməsinə  üstünlük 

verməklə  tam  məşğulluq,  antisiklik  fiskal  və  büdcə 

siyasətinin  xeyrinə  gəlirlərin  yenidən  bölüşdürülməsi, 

sosial  təminat  və  sosial  həmrəylik  ön  plana  çıxarılmışdı. 

Yeni  iqtisadi  doktrinaya  keçidi  “fəaliyyət  azadlığı” 

doktrinasının  süqutu,  Almaniya  və  Fransada  iqtisadiyyata 

dövlət  müdaxiləsinin  müsbət  təcrübəsi  və  s.  amillər 

şərtləndirirdi. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

354

                                                            

2.

 

1950-1960-cı  illərdə  iqtisadi  artım  kifayətqədər  stabil  xarakter 

daşıyırdı. Adətən, Qərb ölkələrində iqtisadi inkişafa münasibətdə 

1950-ci illəri “gümüş”, 1960-cı illəri isə “qızıl” illər hesab edirlər. 

 Sənaye  istehsalında  orta  illik  artım  tempi  6.5%,  Ə T-ın  üzvü  olan 

ölkələrdə isə 10% təşkil edirdi.

183

 

3.

 

Qərbi  Avropa  ölkələri  “itirilmiş  zamanın”  yerini  doldurmağa 

çalışırdılar.  1950-ci  ildə  Qərbi  Avropa  ölkələrinin  ÜDM-i 

(birlikdə)  ABŞ-ın  analoji  göstəricisinin  60.4%-ni  təşkil  edirdisə, 

1970-ci ildə bu göstərici 100.4%-ə çatmışdı. 

Qeyd edilən yönümdə “itirilmişin qaytarılması” dinamikası 

iqtisadi  geriliyin  azalması,  uzunmüddətli  staqnasiya, 

amerikan  istehlak  səviyyəsinə  çatma  və  işçi  qüvvəsinin 

keyfiyyətinin yaxşılaşması ilə müşaiyət olunurdu. 

4.

 

1970-ci illərdə iqtisadi situasiya dəyişdi. Qərb ölkələrində 

staqfliyasiya  prosesi  başlandı.  Bu  prosesin  xarakterik 

əlamətlərinə  aşağıdakılar  aiddir:  Sənayenin  artım  tempi 

13%  aşağı  düşdü;  nfliyasiya  10%-ə  qədər  yüksəldi  və 

əksər  qərb  ölkələrində  işsizlərin  sayı  xeyli  artdı  (1974-

1975-ci illərdə - 7 mln. nəfər). 

 

Eyni  zamanda,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qərb  ölkələrinin  iqtisadi 

artım  siyasətinin  və  iqtisadi  gerçəkliyin  interpretasiyası  müxtəlif 

konseptual  baxışlar  əsasında  həyata  keçirilirdi.  Məsələn,  E.Denison

184

 

iqtisadi  artımın  tədqiqini  ümumi  məhsuldarlığın  artımına  istinadla 

aparmış və böhranlı dövrləri bu prosesdən sərf-nəzər etmişdi. 

Artım amillərini Denison iki kateqoriyaya bölürdü: 

1.

  Fiziki parametrlər (əmək, kapital). 

2.

  ETT ilə bağlı olan digər amillər. 

Onun  hesablamalarına  görə  1950-1962-ci  illərdə  ABŞ-da  əməyin 

xüsusi  çəkisi  82%,  kapitalın  payı  18%,  Avropa  ölkələrində  isə  müvafiq 

olaraq  78%  və  22%  təşkil  etmişdi.  qtisadi  artımın  səbəbləri  və  artım 

templəri  arasındakı  fərqlərin  araşdırılması  göstərmişdir  ki,  qeyd  olunan 

dövr ərzində (1950-1962) ABŞ nəinki ETT-in, eləcə də iqtisadi artımın  

 

 

                                                 

183

. Ван Дер Вее История мировой экономики – М; Наука, 1995.- С. 31-52 

184

 Э. Денисон. Исследовение различий в темпах экономического роста – М; Про-

гресс, 1971. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

355

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 14.1. E.Denisonun iqtisadi artımda müxtəlifliyin ölçülməsi 

metodikası 

 

tempinə görə Qərbi Avropa ölkələrindən geri qalırdı. Belə ki, artım tempi 

ABŞ-da 4%, Qərbi Avropa ölkələrində isə 4.8% təşkil etmişdi.

185

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ABŞ-da  iqtisadi  artım  əvvəlcə  əmək  və  kapitala  əsaslanmaqla 

getmiş, sonralar isə məhsuldarlıq göstəricisi önə çıxmışdı. 1970-ci ildən 

                                                 

185

 Зубарева Т.С. История экономики: Учеб. Пособие, Ч III. Новосибирск: НГТУ, 

2001 

qtisadi artımın amilləri 

ETT ilə bağlı digər amillər 

Fiziki 

parametrlər 

Ə

mək 

Kapital 

- Məşğul əhalinin sayı; 

- Orta iş vaxtı; 

- Əhalinin yaş-cins 

tərkibi; 

- Təhsilin səviyyəsi. 

- Mənzil fondu; 

- Sənaye qurğuları və 

avadanlıqları; 

- Maddi-material ehtiyatı; 

- Beynəlxalq 

investisiyalar 

Ə

mək məhsuldarlığının artımı 4 

ölçüdə tədqiq olunur: 

 - Texnoloji biliyin, yaxud 

istehsalın təşkilinin genişlənmə 

sferası; 

- Biliklər sferasında “itirilmiş” 

zamanın bərpası prosesi; 

- Fiziki amillərin effektiv 

yerləşdirilməsi; 

-  qtisadiyyatın miqyasının 

yüksəlməsi. 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

356

                                                            

sonra  isə  yenidən  üstünlük  əmək  və  kapitala  verilmişdir.  Həmin  zaman 

kəsiyində  Qərbi  Avropa  ölkələrində  iqtisadi  artımın 

2

/

3

  hissəsi  əmək 

məhsuldarlığının yüksəlməsi hesabına əldə olunmuşdu. 

E.Denisonun  fikrincə,  iqtisadi  artım  templəri  arasındakı  fərqlərin 

əsasında elmi-tədqiqatlara çəkilən məsrəflər və onların effektivliyi durur. 

Məsələn,  ABŞ-da  elmə  çəkilən  xərclər  Qərbi  Avropanın  analoji 

göstəricisindən 4 dəfə, elmi-tədqiqatla məşğul olanların sayı isə 2.2 dəfə 

çox olmuşdu.

186

 

Eyni zamanda, xərc vahidinə düşən istehsalın həcmi göstəricisi də 

ABŞ-da  kifayətqədər  yüksək  olmuşdu.  Bu  göstərici  üzrə  taliya  ABŞ 

səviyyəsinin  50%,  ngiltərə,  Fransa  və  Hollandiya  –  66%,  AFR-68%-ə 

çatmışdı. 

Həmin tədqiqatın nəticəsi göstərir ki, Qərbi Avropa ABŞ-ın 1925-ci 

ildə resurslardan istifadə səviyyəsinə 1960-cı ildə çata bilmişdi. 

Həmçinin: 

-  1925-ci  ildə  ABŞ-da  əmək  məhsuldarlığının  səviyyəsi  Qərbi 

Avropada 1960-cı ildə əldə olunmuşdu; 

-  Həmin  ildə  ABŞ-da  işçi  qüvvəsinin  keyfiyyəti  1960-cı  il  Qərbi 

Avropanın analoji göstəricisindən aşağı olmuşdu; 

-  stehsalın  təşkili  səviyyəsi  və  idarəetmənin  effektivlik  dərəcəsi 

1925-ci  ildə  ABŞ-da  1960-cı  il  Qərbi  Avropa  göstəricisi  ilə  eyni 

olmuşdu; 

- Eləcə də məsrəf normaları, demək olar ki, üst-üstə düşürdü. 

Sonrakı  inkişaf  prosesində  Qərb  ölkələri  öz  aralarında  olan 

texnoloji  uçurumu  tədricən  aradan  qaldırmağa  nail  olmuşdur.  Bununla 

belə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  E.Denisonun  qiymətləndirmə  metodikası 

sırf kəmiyyət ölçülərinə  əsaslanırdı və keyfiyyət  aspekti, tələbin  yeri və 

rolu  (ancaq  təklif  sferası  araşdırılırdı)  və  s.  nəzər-diqqətdən  kənarda 

qalmışdı. 

Fərqli  interpretasiya  strukturalistlər  tərəfindən  irəli  sürülmüşdü. 

Onların  fikrincə,  sözügedən  dövr  ərzində  iqtisadi  artıma  təsir  göstərən 

əsas amillər sırasına aşağıdakılar aiddir: 

1.

  stehsalın tərkib elementlərinin daimi dəyişməsi. Yəni, yüksəliş 

və  tənəzzül,  əmək  və  kapitalın  müxtəlif  sferalar  arasında 

yenidən bölgüsü və s.; 

                                                 

186

 Ван Дер Вес. История мировой экономики. М.: Наука, 1995. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

357

                                                            

2.

  stehsalın  struktur  dəyişikliyi:  istehsalın  sahəvi  təşkili, 

texnologiyası 

və 

istehlakın 

strukturunun 

dəyişilməsi 

yönümündə baş verən dəyişiklik; 

3.

  Yeni avadanlığın dövriyyəyə buraxılması. 

Məhz  bu  yanaşma  işçi  qüvvəsinin  keyfiyyət  aspektini  birmənalı 

olaraq  ön  planda  tutmağa  çalışırdı.  Məhz  insan  kapitalının 

formalaşmasına  xüsusi  diqqət  yetirilməyə  başlanmışdır.  Qərbi  Avropa 

ölkələrində  bu  amilə  əsaslanmaqla  bir  çox  iqtisadi  nailiyyətlər  əldə 

olunmuşdu. 

qtisadi  artım  templəri  və  onların  müxtəlif  təzahür  formalarının 

interpretasiyasında  A.Luis  modeli  bir  çox  mətləblərin  aşkarlanması 

baxımından diqqəti cəlb edir. 

Modeldə aşağıdakılar öz əksini tapmışdı: 

1.

 

işçi qüvvəsinin çevikliyi: aqrar sektordan sənayeyə axın; 

2.

 

iqtisadi 

artımın 

səbatsızlığı: 

sənayenin 

ayrı-ayrı 

sahələrində  əmək  və  kapitalın  müxtəlif  səviyyəli 

effektivliyi; 

3.

 

iki  böyük  sektorun  mövcudluğu:  kənd  təsərrüfatı  (torpaq, 

əmək)  və  sənaye  (əmək  və  kapital).  Modelin  fəaliyyət 

mexanizmi aşağıdakı sxem əsasında həyata keçrilirdi: 

a)

  Sənaye  məhsuluna  olan  ixrac  tələbinin  artımı  işçi 

qüvvvəsinə olan tələbi yüksəldir; 

b)

  Sənayedə  məşğulluğun  artımı  əməkhaqqı  formasında 

ümumi  gəlirlərin  həcmini  artırır  və  nəticədə,  sənaye 

məhsuluna olan daxili tələb yüksəlir ki, bu da sənayeyə 

investisiya qoyuluşunun artmasına səbəb olur. 

A.Luis artımın iki tipini fərqləndirirdi: 

   1.  Birinci  tip  –  sənayedə  əlavə  işçi  qüvvəsinin  istifadəsinin 

nəticəsi; 

   2.  kinci tip – kənd təsərrüfatında çalışanların sayının azalmasının 

nəticəsi; 

Luis  modelini  tədqiq  edən  Kindleberqer  (1950-ci  illərin  sonunda) 

aşağıdakı nəticələrə gəlmişdi: 

-  stehsalın sürətli artımı fəal əhalinin, kapitalın artımı ilə müşayiət 

olunur – ləngimə isə onların ləng artımına əsasən baş verir; 

-  Qərb  ölkələrini  iqtisadiyyatın  inkişaf  səviyyəsinə  görə  4 

kateqoriyaya bölür (şəkil 14.2). 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

358

                                                            

qtisadi 

inkişaf 

kateqoriyaları 

qtisadi inkişafın nəticələri 

Ölkələr 

Birinci 

 

 

ÜDM-un  istifadə  olunan  əmək  və  kapitalın 

artımı ilə sıx qarşılıqlı əlaqəsi 

AFR,  taliya,  sveçrə, 

Hollandiya 

Luis modeli təsbit olunur 

kinci 

 

 

Əlavə  əmək  və  kapitaldan  məhdud  istifadə 

əsasında ÜDM-un zəif artım templəri 

Böyük 

Britaniya, 

Belçika, 

sveç, 

Norveç, Danimarka 

Luis modeli əks-asılılıqda təsbit olunur 

Üçüncü 

 

 

Bütün 

kontinqent 

 üçün 

işçi 

qüvvəsinin 

 ehtiyat fondu 

ÜDM-un  nisbi  yüksək  artım 

templəri,  əməkdən  istifa-

dənin  artımı,  investisiyanın 

ləng artımı 

spaniya, 

Portuqaliya, 

Yunanıstan,  Türkiyə, 

Yuqoslaviya 

Luis  modeli  qeyd-şərtlərlə 

təsbit olunur 

 

Dördüncü 

 

Qaydalardan 

istisna 

Ölkənin 

sürətli 

iqtisadi 

inkişafı əlavə işçi qüvvəsinin 

zəif 

dəstəklənməsi 

ilə 

müşayiət olunur 

Fransa, 

Avstriya 

Luis modeli adekvat deyil 

 

Şə

kil 14.2. Luis modelinin Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatına tətbiqi 

(Kindleberqerin tədqiqatlarında) 

 

Göründüyü  kimi  iki  amilli  Luis  modeli  qərbi  Avropanın 

müharibədən  sonrakı  dövrü  üçün  gerçək  xarakter  daşıyır.  Bu  siyahıda 

yalnız Fransa və Avstriya yer almamışdır. 

qtisadi artımın tədqiqində yeni aspektlər ilkin olaraq C.Kornvollun 

modelində  özünə  yer  almışdır.  Bu  modelə  görə  ilkin  sektor  əmək 

məhsuldarlığı  və  əməkhaqqının  daha  aşağı  səviyyədə  olan  sahələrdən 

əlavə işçi qüvvəsi əldə edə bilər. 

Bu o vaxt baş verə bilər ki, aşağıdakı şərtlər ödənsin: 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

359

                                                            

1.

 

Müasir 

yüksək 

texnoloji 

və 

ənənəvi 

sahələrin 

mövcudluğu; 

2.

 

Yüksək məhsuldarlığa malik sahələrdə daha yüksək artım 

tempinin olması; 

3.

 

Müasir  texnologiya  tutumlu  sahələrə  keçmək  istəyən 

müəyyən sayda işçilərin olması; 

4.

 

Əməkhaqqının  sahələrarası  ciddi  reqlamentləşdirilmiş 

strukturunun olması; 

Kornovoll modeli  Ə T-nin 12 ölkəsində özünü doğrultmuşdu. 

C.Vasiaqonun  tədqiqatları  tədqiqat  obyektinin  yeni  müstəviyə 

keçirilməsi  ilə  fərqlənir.  Əsas  ağırlıq  mərkəzi  iqtisadi  sistemin  çevikliyi 

üzərinə  düşür.  qtisadi  sistemin  çevikliyi  (institusional,  mədəni,  maddi, 

psixoloji funksiya və s.) bır sıra ölkələrdə inkişafın sabitliyini təmin edə 

bilmişdi.  Texnloji  tərəqqi  işçi  qüvvəsində  gözlənilənləri  ödəmək 

iqtidarına  gəlmişdi.  qtisadi  artım  davam  etməkdə  idi.  Lakin  indi  artım 

iqtisadiyyatın əsas sahələrinə investisiya qoyuluşu nəticəsində yüksəlmiş 

əmək məhsuldarlığının nəticəsi kimi çıxış edirdi.  nstitusional çevikliyin 

olmadığı  ölkələrdə  başqa  məzmunlu  iqtisadi  situasiya  formalaşırdı. 

Əvvəlcə  iqtisadi  yüksəliş  müşahidə  edilir,  sonralar  isə  -  işçi  qüvvəsi 

təklifinin elastikliyi aradan çıxan kimi – artım templəri ya zəifləyir, ya da 

ümumiyyətlə,  olmurdu.  Sonrakı  araşdırmalar  belə  bir  qənaəti  ortalığa 

qoydu  ki,  kapital  qoyuluşunun  fasiləsiz  artımı  artıq  yetərli  deyil,  onu 

istehsalın ümumi strukturu ilə inteqrasiya etmək lazımdır. Eyni zamanda, 

digər xüsusiyyətlər də meydana çıxmağa başlamışdı. Məsələn, V.Zalterin 

modeli  texniki  tərəqqi  ilə  onun  nəticələrinin  sənayedə  adaptasiyası 

arasında qarşılqlı asılılığa əsaslanır. 

Bu  modelin  tətbiqi  aşağıdakı  nəticələrin  əldə  edilməsinə  imkan 

vermişdi: 

1.

 

Avadanlığa  qoyulan  kapital  yatırımlarının  texnoloji 

optimumu  ilə  ondan  istifadənin  səviyyəsi  arasında 

uçurumun  mövcudluğu;  məsələn,  1911-ci  ildə  ABŞ-ın 

metallurgiya 

sənayesində 

ən 

yaxşı 

avadanlığın 

məhsuldarlığı  0.313  ton  polad,  adi  avadanlıqda  0.140  ton 

polad,  1926-cı  ildə  isə  bu  müvafiq  olaraq  0.573  ton  və 

0.296 ton təşkil etmişdir.

187

 Bu sahədə (1911-ci ildə) əmək 

məhsuldarlığı  maksimum  mümkün  olan  məhsuldarlığın 

50%-ni təşkil edirdi. Yeni texnoloji mərhələyə keçid 15 il 

                                                 

187

 Ван Дер Вее. История мировой экономики. М.: Наука, 1995.- C.116 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

360

                                                            

ərzində  baş  vermişdir.  Eyni  zamanda,  daha  qabaqcıl  olan 

müəssisələr müvafiq göstəricini 2 dəfə artıra bilmişdir. 

2.

 

nvestisiya  qoyuluşunun  (həm  genişlənmə,  həm  də 

istehsalın 

rasionallaşdırılması 

istiqamətində) 

artım 

tempinin  yüksəlməsi  əmək  və  kapitalın  orta  məhsuldarlıq 

göstəricilərinin  artımına  əlavə  impuls  verir.  Nəticədə 

ümumi kapital qoyuluşunun potensial texnoloji optimumu 

ilə onun effektivlik səviyyəsi arasındakı fərq azalır. 

Eyni  zamanda,  sübuta  yetirildi  ki,  yüksək  templərlə  inkişaf  edən 

sənaye  sahələrində,  bir  qayda  olaraq,  məhsuldarlığın  adekvat  inkişaf 

sürəti müşahidə olunur. 

stehsalın artımı ilə məhsuldarlığın artım templəri arasında sıx əlaqə 

“Verdorn qanunu” kimi iqtisadi ədəbiyyata daxil edilmişdir.

188

 

1970-ci  illərdə  ÜDM-də  investisiyaların  ən  böyük  xüsusi  çəkisi 

Norveçdə (30.3%) qərarlaşmış, ABŞ-da isə 18.2% təşkil etmişdi. 

Meddisonun  qənaətinə  görə,  məcmu  investisiyaların  yüksək  artım 

tempi aşağıdakılarla şərtlənir: 

1.

  Uzunmüddətli  istifadə  olunan  məhsulların  istehsalını  tələb  edən 

istehlak  cəmiyyətinin  yaranması  (ABŞ-da  bu  proses  XX  əsrin  I 

yarısında başlanır); 

2.

  Kənd  təsərrüfatında  əməyin  mexanikləşdirilməsi  (aqrar  sektorda 

artıma səbəb olmuşdu); 

3.

  Daxili  maliyyələşmə  mənbələri.  Qərb  ölkələri  arasında  aparılan 

əmək  məhsuldarlığının  müqayisəli  təhlili  (1870-1970)  ABŞ-ın 

böyük üstünlüyə malik olduğunu ortalığa qoymuşdu. 

1970-ci  ilə  qədər  qeyd  olunan  sferada  üstünlüyünü  saxlayan  ABŞ 

sonrakı dövrdə geriləməyə məruz qalmışdı. Bununla yanaşı, həmin ildən 

etibarən ABŞ innovator-dövlət statusuna yiyələnmişdir.