AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 13.2. I Dünya müharib əsi: s əb əbl əri v ə iqtisadi n ətic əl əri
- Almaniya AB
- Qeyd: SSR n
- §13.4. Q ərb ölk əl əri müharib əl ərarası (I v ə II Dünya müharib əl əri) dövrd ə
- § 13.4.2. Almaniya iqtisadiyyatı
- nisb
- § 13.4.3. ngilt ər ə iqtisadiyyatı
- Qeyd: 1) 1920-ci il; 2) 1935-ci il.
|
§ 13.1 Qlobal inkişafın III mərhələsi haqqında bəzi mülahizələr
əvvəlcədən qeyd etmək lazımdır ki, bir çox təsnifatlarda dünya iqtisadiyyatının inkişafının III mərhələsi I və II Dünya müharibələri dövrü ilə çərçivələnir. Göstərilən yanaşma, ümumiyyətlə iqtisadi tarixin geniş spektrliyinə əsaslanmaqla aparılan yanaşmadır. Qeyd edilən dövr çox böyük itkilərlə müşahidə olumuşdur. Sırf iqtisadi itkilər anlamında həmin dövrün bəşər tarixində analoqu yoxdur. Lakin sözügedən dövrün əlahiddələşməsi yalnız kəmiyyət göstəricilərinə uyğun olaraq aparılır. Kəmiyyətcə azalma, yaxud çoxalma hələ öz-özlüyündə sistemin keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçidi anlamını vermir. Eyni zamanda, kəmiyyət çoxalmaları mexaniki olaraq keyfiyyət yeniləşməsinə gətirib çıxarmır, yaxud bu proses heç də həmişə keyfiyyət yeniləşməsi ilə müşaiyət olunmur. Düzdür, qeyd edilən yanaşma, ümumiyyətlə, tarixi-iqtisadi prosesin müəyyən “dayanacaqlarla” gedişi nöqteyi-nəzərindən, həmçinin, sırf istorizm (tarixilik) mövqeyindən müəyyən qeyd-şərtlərlə qəbul edilə bilər. Amma dünya iqtisadiyyatının sistem keyfiyyətində inkişafı prizmasından göstərilən təsnifat (dövrlənmə) birtərəfli xarakter daşıdığı, məzmunlu keyfiyyət aspektini nəzərə almadığı üçün inkişaf mərhələsi (ayrıca bir pillə keyfiyyətində) kimi qəbulu mümkünsüzdür! Ona görə ki: 1. Dünya iqtisadiyyatı – iqtisadi sistemdir! Dünya iqtisadiyyatının tarixi fənni də məhz həmin sistemin genezisi, formalaşması və inkişaf tarixini öyrənir. Bu baxımdan, mərhələli bölgü birmənalı olaraq keyfiyyət aspektinə istinadla aparılmalıdır. 2. Dünya iqtisadiyyatında (bir sistem olmaq etibarilə) keyfiyyət dəyişikliyi (1970-ci illərdə) – “istehsal” iqtisadiyyatının “xidmət” iqtisadiyyatına keçidi dövründə baş vermişdi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
322
Dünya iqtisadiyyatının formalaşdığı, qərarlaşdığı andan (XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri) bu ana qədər (1970-ci illərə) kəmiyyət və forma dəyişkənliyi baş vermişdir ki, bunların da dövrlənmə kriteriləri kimi tətbiqi metodoloji aspektdən yalnışdır. 3. “Xidmət” iqtisadiyyatına keçid dünya iqtisadiyyatında, eləcə də bütövlükdə sivil dəyərlər sistemində substansional dəyişikliklərə səbəb oldu və s. 1913-1970-ci illər, əslində dünya iqtisadiyyatının (genezis və qərarlaşma nəzərə alınmadan) bir sistem kimi inkişafında birinci mərhələdir. Bu mərhələni məzmun tutumu baxımında 2 xronoloji dövrə ayırmaq olar: 1. 1913-1938; 2. 1938-1991. Bu dövrdə ümumbəşəri rifaha birbaşa zərbə vuran bir çox nəhəng tarixi hadisələr baş vermişdir: 1. I Dünya müharibəsi (1914-1918); 2. Dünya iqtisadi böhranı (1929-1933); 3. II dünya müharibəsi (1939-1945); 4. Dünya sosialist sisteminin yaranması (1917-1991). Bu hadisələrin hər biri ayrı-ayrılıqda böyük təsir gücünə malik olmuş və dünya iqtisadiyyatının sabitqədəmli inkişaf prosesində böyük fəsadlar yaratmışdır.
§ 13.2. I Dünya müharibəsi: səbəbləri və iqtisadi nəticələri XX əsrin əvvəllərindən etibarən aparıcı ölkələr arasında dünyanın yenidən bölüşdürülməsi, təsir sferalarının genişləndirilməsi, kapital qoyuluşu, xammal mənbələri üzrə ziddiyyətlərin kəskinləşməsi I Dünya müharibəsinə gətirib çıxardı (1914-1918). Birinci Dünya müharibəsinin səbəbləri sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 1. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Almaniyanın beynəlxalq səviyyəli siyasi proseslərdən və dünya bazarlarından sıxışdırılması; Məhdud iqtisadi resurslara malik Almaniyanın inkişafı yolundakı məneələrin müharibə ilə aradan qaldırılması zərurətinin yaranması; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
323
2. Təmərgüzləşmiş iri kapital strukturları arasında təsir sferalarının bölgüsü üzrə
yaranmış ziddiyyət və onun
aradan qaldırılmasında iqtisadi metodların gücsüzlüyü; 3. Lider ölkələrin öz mövqelərini nəyin bahasına olursa-olsun saxlamaq istəyi; 4. Əsas bazarların inhisarlaşması. Göründüyü kimi, I Dünya müharibəsinin əksər səbəbləri iqtisadi məzmun daşıyır. ki hərbi blok – Antanta və Avstriya – alman blokları arasında başlanan müharibə 2.0 mlrd. nəfər əhalisi olan 56 ölkəni əhatə edirdi. Müharibə çox ağır nəticələrlə sonuclandı. 10 mln. nəfər həlak olmuş, 20 mln. nəfər yaralanmışdır. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində 500 döyüş, 6 min ticarət gəmisi batırıldı. qtisadiyyat birmənalı olaraq hərbi relsə keçirilmişdi. 1917-ci ildə Antanta (ABŞ – istisna omaqla) blokunda 13 mln. işçisi olan 40 min müəssisə, Alman-Avstriya blokunda isə 6 mln. işçisi olan 10 min müəssisə hərbiyə işləyirdi. Müharibə illəri ərzində 30 mln. tüfəng, 1 mln. pulemyot, 150 mindən çox artilleriya qurğusu, 9 min tank, 180 mindən çox təyyarə istehsal olunmuşdu. Ümumi hərbi xərclər 200 mlrd. doll. (o illərin qiymətləri ilə) təşkil etmişdi ki, bu da qızıl ehtiyatlarından 12 dəfə çox idi. Müharibə bəşəriyyətin o dövrə qədər əldə etdiyi sərvətlərin 1/3-ni məhv etdi. Yalnız Yaponiya və ABŞ müharibənin gedişində milli sərvətlərini müvafiq olaraq 25% və 40 % artıra bildi. Yaponiya Cənub-Şərqi Asiyada ticarəti öz inhisarına aldı. ABŞ isə hər iki bloka silah satmaqla dünya qızıl ehtiyatlarının təxminəm 50%-ni ələ keçirdi. Əksər Qərb ölkələri ABŞ-nın borclularına çevrildi. Müharibə Üçlər ttifaqının (Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı imperiyası) məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Versal sülh müqaviləsinə (1919) görə Almaniya ərazisinin 1/8-ni, əhalisinin isə 1/10-ni itirdi. Eyni zamanda, Almaniyanın Şərqi və Cənub- Qərbi Afrikadakı müstəmləkələri ngiltərəyə, Kamerun və Toqo isə Fransaya keçdi. Almaniyanın ödəyəcəyi təzminatın məbləğı 132 mlrd. marka həcmində müəyyənləşdirildi. Almaniya ilə bir blokda olan Osmanlı imperiyası ilə Sevr müqaviləsi imzalandı və o, 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi ilə əvəz olundu. Müharibənin gedişi və ondan sonrakı dövrdə Antantanın Avropada türk varlığını məhv etmək istiqamətindəki bütün səyləri nəticəsiz qaldı. Qazi Mustafa Kamal Dünya iqtisadiyyatının tarixi
324
Atatürkün rəhbərliyi altında verilən mücadilə möhtəşəm Türk dövlətinin – Türkiyə Respublikasının yaranması ilə nəticələndi. Sosial-iqtisadi aspekt də əlavə olunmaqla I Dünya müharibəsinin əsas nəticələri sırasına aşağıdakıları da aid etmək olar: 1. Rusiyada Oktyabr çevrilişi ilə beynəlxalq səviyyədə siyasi situasiyanın gərginləşməsi; 2. Əsas iqtisadi resursların kəskin şəkildə azalması; 3. Ekoloji situasiyanın pisləşməsi; 4. Təsir sferalarının yenidən bölgüsü; 5. Bazarların və istehsal sferasının struktur dəyişiklikləri. I Dünya müharibəsinin vurduğu iqtisadi zərərin aradan qaldırıldığı, aparıcı ölkələrin dinamik inkişaf yoluna qədəm qoyduqları andan (1929- cu il) “Böyük durğunluq” adlanan planetar səviyyəli iqtisadi böhran başladı. § 13.3. Böyük depressiya (1929-1933)
1929-cu ildə baş verən dünya iqtisadi böhranı kifayətqədər fəallaşmış məcmu iqtisadi proseslərin normal gedişini dayandırdı. 1929- 33-cü illər böhranı istehsal →istehlak cütlüyündə yaranan ziddiyyətlər kompleksindən qaynaqlanmışdır. Əslində, söhbət geniş təkrar istehsal prosesinin sistemli gedişinin pozulmasından, ayrı-ayrı elementlər səviyyəsində əlahiddələşmədən, XIX əsrin sonundan başlanan ictimaişləşmə tipinin böhranından gedirdi. qtisadi böhran – “görünməyən əlin” effekt yaratma mexanizmə olan inamı sarsıtdı. Özünütənzimlənmənin sərhədsiz olmadığını, onun mütləq dövlət tənzimlənməsi ilə optimal uyğunluğa gətirilməsi zəruriliyini ortalığa qoydu. Cədvəl 13.1 1929-1933-cü illər böhranı: sənaye istehsalı indeksi (1913=100) llər Dünya (¹) ngiltərə Fransa Almaniya ABŞ 1929- böhranın başlan- ğıcı il
1933– böhrandan çıxış ili 150
84
104.4
70.7 144
92 108.3
51.8 182.6
81.2 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
325
Qeyd: SSR nəzərə alınmadan.
Cədvəldəki məlumatlardan göründüyü kimi, böhran illərində sənaye istehsalı əksər inkişaf etmiş ölkələr üzrə hətta 1913-cü il səviyyəsindən də aşağı düşmüşdü. Ən çox azalma Almaniyada baş vermişdir. Zatən, Almaniya I dünya müharibəsindəki məğlubiyyətindən sonra yenicə dirçəlməyə başlamış, 1913-cü il səviyyəsini azca ötməklə normal inkişaf yoluna qədəm qoymuşdu.
1929-33-cü illərdə baş vermiş iqtisadi böhran Nyu-Yorkun Fond birjasından başlamaqla bank sistemini, sənayeni və kənd təsərrüfatını əhatə etməklə dünya iqtisadiyyatını əməlli-başlı silkələdi. Böhranın ən ağır təsir etdiyi ölkə ABŞ idi. Böhranaqədərki dövrdə ABŞ dünyanın lider ölkəsinə çevrilmiş, bütün Avropanı viran qoyan I Dünya müharibəsindən daha da güclənmiş halda çıxmışdı (Cədvəl 13. 2). Cədvəldəki məlumatlardan göründüyü kimi, 1929-cu ildə (1913-cü illə müqayisədə) əksər göstəricilər üzrə kəskin artım müşahidə edilirdi. Neft hasilatı 8 dəfə, çuqun istehsalı 37.4%, polad istehsalı 80.0%, avtomobil istehsalı 11.1 dəfə, ixracat 2.1 dəfə, idxalat 2.4 dəfə və s. artmışdı. 1932-ci ildə isə ABŞ-da məcmu sənaye istehsalı 46%, o cümlədən, çuqun istehsalı 79%, polad istehsalı 76%, avtomobil istehsalı 80% aşağı düşmüşdü. Böhran illəri ərzində (1929-33) 135 mindən çox ticarət, maliyyə və sənaye firmaları, 5760 bank müflisləşdi. Xarici ticarət dövriyyəsi 3.1 dəfə azaldı. Əksər göstəricilərə görə ölkə 1911-ci ilin səviyyəsinə düşdü. Səhmlərin məzənnəsinin aşağı düşməsi 25 mln. nəfərin yaşayış səviyyəsinə kəskin şəkildə mənfi təsir göstərdi. şsizlərin sayı 50%-ə qədər artdı. Böhran aqrar sferada da böyük fəsadlar doğurdu. 1934-cü ildə taxıl yığımı 36%, qarğıdalı yığımı 45% azaldı, kənd təsərrüfatı məhsullarının satış qiyməti 58% aşağı düşdü, 1 mln.-dan çox fermer müflisləşdi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
326
Cədvəl 13.2 ABŞ-ın iqtisadi inkişaf dinamikası (1913-1938) Göstəricilər 1913 1918 1929 1938 1938 ⁄1913- cü ilə nisbətən %-lə 1. Əhali, mln.n 2. Sənaye istehsalı indeksi (1923-1925=100) 3. Kömür istehsalı, mln. t.
4. Neft hasilatı, mln. barrel
5. Çuqun istehsalı mln.t. 6. Polad istehsalı, mln.t 7. Avtomobil istehsalı, min ədəd 8. Pambıq istehlakı, min kip. 9. Taxıl yığımı, mln. kvintal
10. Pambıq əkin sahəsi, mln.ha 11. Pambıq yığımı, mln. kvintal
12. xracat, mln.dol 13. dxalat, mln.dol 96.5
69
508.9 10.4
31.0
31.3 0.485
5786
204
14.3
30.7
2448
1757 104
83
605.5 31.5
39.1
44.5 1.2
7685
246.1
14.2
26.1
6048
2930
122 119
543.7 83.9
42.6
56.4 5.4
7970
223.8
17.5
32.1
5157
4315 130
105
355 91.5
19.5
28.8 4.8
5914
194.7
11.1
27.5
3300
3100 +34.7%
X
-30.3% +8.8 dəfə
-37.1%
-8.0 % +9.9 dəfə
+2.2%
-4.6%
-22.4%
-10.5%
+34.8%
+76.4%
Bu dövrə qədərki zaman intervalında liberal dəyərlərin hüdudsuz tətbiqi, fərdiyyətçiliyinin “mütləqləşməsi” müşahidə olunur, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi birmənalı şəkildə rədd edilirdi. Yaranmış böhran situasiyasından çıxış yolu axtaran Amerika hökuməti (Prezident Q.Quver) ilkin olaraq ticarət proteksionizminin tətbiqi ilə kifayətləndi. O, hesab edirdi ki, 60 gün ərzində ölkə böhrandan çıxa biləcəkdir. Lakin böhran getdikcə dərinləşməkdə idi. 1931-ci ildə müflisləşməni önləmək məqsədilə bankların (eləcə də, sənaye və nəqliyyat müəssisələrinin) dövlət tərəfindən kreditləş- dirilməsinə cəhd edildi. Bu məqsədlə yaradılmış Milli kredit korporasiyası (3.5 mlrd. dol. kapitalla), “Federal fermer bürosu” müəyyən işlər görə bilmişdi. Büronun əsas vəzifəsi kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərini dəstəkləməkdən ibarət idi. Lakin bu Dünya iqtisadiyyatının tarixi
327
istiqamətdəki fəaliyyət yekun etibarilə heç bir effekt vermədi. 1933-cü ildə işsizlərin sayı artıq 17 mln. nəfəri keçmişdi. Elə həmin il ABŞ-ın prezidenti seçilmiş F.D. Ruzvelt vəziyətdən çıxmaq istiqamətində irihəcmli islahtalara başladı. F.D.Ruzveltin “Yeni kursu” bəşər tarixinə ən effektiv islahat sistemlərindən biri kimi daxil olmuşdur. D.Keynsin nəzəriyyəsinə istinadla “Yeni kurs” geniş təkrar istehsal prosesinin dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyini ön plana çıxardı. Amerika hökumətinin qeyd edilən yönümdə həyata keçirdiyi yeni iqtisadi siyasət, geniş təkrar istehsal prosesinə aktiv dövlət müdaxiləsi əsas məqsəd kimi götürməklə, 3 prinsipə söykənirdi: 1. planlaşdırma; 2. sosial həmrəylik və sosial əməkdaşlıq; 3. digər ölkələrlə mehriban qonşuluq. “Yeni kursun” həyata keçirilməsi dövrü iki mərhələdən ibarət idi:
1. lkin mərhələ - 1933-1935-ci illər; 2. kinci mərhələ - 1935-ci ildən sonrakı dövr. “Yeni kurs” ABŞ-ın yenidən dünya liderliyinə qayıdışını təmin etdi.
I Dünya müharibəsində məğlubiyyət və Versal sülh müqaviləsinin ağır şərtləri Almaniyanın iqtisadi həyatına öldürücü təsir göstərmişdi. Müharibədə 2 mln. alman həlak olmuş, 1.5 mln. yaralanmış, 1 mln.-a qədər isə epidemiya və aclıqdan ölmüşdü. Ölkədə iqtisadi xaos başlanmışdı. Versal sülh müqaviləsinə görə Almaniyadan alınan ərazilər daş kömür hasilatının 25%-ni, dəmir filizinin 75%-ni, poladın 35%-ni və s. verirdi. 1913-cü illə müqayisədə məcmu sənaye istehsalının həcmi 43% aşağı düşmüşdü. Sənaye istehsalın azalması, daxili bazarın tutumca daralması, qiymət artımı, real əməkhaqqının 25% aşağı düşməsi kütləvi işsizliklə müşayiət olunurdu. Maliyyə sistemi dağılmış, inflyasiya sürətlə yüksəlirdi. 1923-cü ildən başlayaraq həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində valyutanın sabitləşməsinə nail olundu ki, bu da büdcənin normallaşdırılmasına imkan verdi. Stabilləşdirmə tədbirləri əsasən aşağıdakıları əhatə edirdi: 1. stehsal güclərinin modernləşdirilməsi; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
328
2. Alman inhisarçı birliklərinin mövqelərinin möhkəmləndirilməsi: kartel və sindikatların yerinə trest və konsernlər gəlməyə başlayır; 3. Əmək prosesinin intensivləşdirilməsi. 1924-cü il London konfransında təzminatın ödənilməsi şərtlərinin yüngülləşdirilməsi haqqında proqram qəbul edildi. Bunun ardınca imzalanan Lokarn müqaviləsi (1925) Versal sülh müqaviləsinin şərtlərini yüngülləşdirmə yönümündə yenidən təftişini həyata keçirdi və Almaniya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bır sıra qərarlar qəbul etdi: Hərbi nəzarətin ləğv edilməsi, fransız qoşunlarının Saardan çıxarılması və s. Təzminatın ödənilmə mənbələri kimi aşağıdakılar müəyyənləşdirilmişdi (Daues planı): 1. Rüsum və dolayı vergilər (əsasən, kütləvi istehlak malları üzrə): xüsusi istiqrazların buraxılması; 2. Alman dəmiryolundan gələn gəlirlər; 3. Sənayedən alınan vergilər. Təzminat xərclərinin ödənilməsi 1928-ci ildən başladı (illik 2.5 mlrd. marka) 1932-ci ildə isə ümumiyyətlə, ləğv edildi. Cədvəl 13.3 Almaniyanın iqtisadi inkişaf dinamikası (1913-1938)
1913 1918 1924 1938 1938 ⁄1913- ə
(%-lə) Dünya iqtisadiyyatının tarixi
329
Cədvəldən göründüyü kimi, I Dünya müharibəsində itirilən inkişaf səviyyəsi 1924-cü ildə belə bərpa olmamışdır. Belə ki, 1924-cü ildə əhalinin sayı 1913-cü il səviyyəsinin 96.5%-nə, kömür istehsalı üzrə 85.5%-nə, çuqun istehsalında 67.9%-nə, polad istehsalında 86.9 %-nə və s. bərabər olmuşdur. 1929-cu ilə qədərki dövrdə (1924-cü ildən) ölkə sənayesində canlanma yaranmış, sənaye istehsalının həcmi müharibəyə qədərki səviyyəni ötüb keçmişdi. II Dünya müharibəsinə qədərki dövrdə isə Almaniya sənaye istehsalında Avropada birinci, dünyada isə ikinci (ABŞ-dan sonra) yerə çıxdı. Məlumatlardan göründüyü kimi (cədvəl 13.4) 1941-ci ildə Almaniya regional liderə çevrilmişdi.
Cədvəl 13.4 1941-ci Almaniyasının iqtisadi göstəriciləri Göstəricilər Almaniya şğ
ölkələrlə birlikdə Artım (%) 1. Əhali, mln.n. 2.Kömür istehsalı, mln.t. 3.Neft hasilatı, mln. t. 4.Polad istehsalı, mln.t
69 235 0.7
22 290
400 7.5
45 + 4.2 dəfə + 70.2% + 10.7 dəfə + 2.0 dəfə
Nəzərdən keçirilən dövr ngiltərə iqtisadiyyatının assimetrik inkişaf dövrü kimi səciyyələnə bilər. I Dünya müharibəsindəki itkilər bütöv bir dövr ərzində çox ləng sürətlə bərpa olunmağa başlamışdı (cədvəl 13.5). Məlumatlardan göründüyü kimi, sənaye istehsalının indeksi yalnız 1920- ci ildə 1913-cü il səviyyəsinə çatmış, lakin sonrakı dövrlərdə, böhranaqədərki illərdə də onu əhəmiyyətli dərəcədə ötüb keçə bilməmiş, 1935-ci ildə isə hətta aşağı düşmüşdür. I Dünya müharibəsi ngiltərə 1. Əhali, mln.n 2.Sənaye istehsalı indeksi
(1913=100) 3.Kömür istehsalı, mln. t. 4.Çuqun istehsalı, mln.t. 5. Polad istehsalı, mln.t. 6. xracat, mln.marka 7. dxalat, mln. marka 67 100
277.3
19.3 18.4
10097 10770
66.8 57
259.0
9.2 11.8
- - 64.7 108.1
237.9 13.1 16
13483 13447
69 137
214.4
19.7 22.5
- - + 2.9% X
- 22.7% +2.1% +22.3%
X X
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
330
iqtisadiyyatına həqiqətən də böyük zərbə vurmuşdu. Belə ki, 1918-ci ildə 1913-cü ilə nisbətən kömür istehsalı 20.6%, çuqun istehsalı 11.7%, gəmiqayırma 31.2%, pambıq istehlakı 67.8% və s. aşağı düşmüşdür. qtisadi böhran ngiltərə iqtisadiyyatında 1930-cu ildə təzahür etməyə başlamış, 1930-32-ci illərdə sənaye istehsalının həcmi 15% azalmışdır. Bu prosesdə ən çox zərər çəkən ənənəvi sahələr – metallurgiya, kömür istehsalı və s. olmuşdu. Eyni zamanda, əkin sahələri azalmış, xarici ticarət dövriyyəsi 2 dəfə aşağı düşmüş, ticarət balansında böyük kəsir yaranmışdı. 1932-ci ildə işsizlərin xüsusi çəkisi 30-35%-ə çatmışdı. Funt sterlinqin nüfuzdan düşməsi, nəticə etibarilə ölkənin qızıl valyuta ehtiyatlarının azalması ilə sonuclandı. Ölkənin tədiyyə balansı fəlakətli bir vəziyyətə gəlib çatmışdı. ngilis hökuməti böhrandan çıxmaq məqsədilə sərt büdcə siyasəti yeritməklə dövlət xərclərinin qismən tənzimlənməsinə nail oldu ki, bu da müəyyən yönümlərdə sabitləşdirici effekt verdi. Qənaət siyasəti yeridən hökumət funt sterlinqin qızıl paritetini ləğv etdi və nəticədə milli valyuta 35% cıvarında devalvasiyaya uğradı.
1. Əhali , mln.n
2.Sənaye istehsalı indeksi (1913=100)
3. Kömür istehsalı, mln. t. 4.Çuqun istehsalı, mln.t.
5. Polad istehsalı, mln.t 6.Gəmiqayırma, min. req. t.
7. Pambıq istehlakı, mln.t 8. xracat, mln.f.st
9. dxalat, mln. f.st 41.3
100
287 10.3
7.7
1200
19.2 525.3
659.2
38.8
100.2(¹)
228 9.1
9.5
826
6.8 489.4
1254.4
44.4
100.5
258 7.6
9.6
931
6.8 729.3
1111.1
48
98.5(²)
231 6.9
10.6
1026
5.9 965.6
1703.6
+16.2%
X
-19.6% -33.1%
+37.6%
-14.5%
-59.3% +83.8%
+2.6 dəfə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
331
10.Kapital ixracı, mlrd.f.st. 160.5
-
87.2
15.4
-10.4 dəfə Qeyd: 1) 1920-ci il; 2) 1935-ci il.
Bunun ardınca 1931-ci ildə yaradılan sterlinq blokunun üzvü olan və olmayan ölkələr – Skandinaviya ölkələri, Yaponiya da qızıl paritetini ləğv etdi. ABŞ, Almaniya, Fransa, taliya və s. ölkələrdə qızıl standartının saxlanılması funt sterlinqlə ticarəti aparılan malların qiymət üstünlüyünə gətirib çıxardı ki, bu da o dövrdə formalaşmış problemli situasiyanın gərginliyinin azalmasında mühüm rol oynadı. 1932-ci ildən etibarən ngiltərədə stabilləşmə prosesi başlamış və böhranın nəticələri aradan qaldırılmışdı. 1934-cü ildə sərt büdcə siyasəti əhəmiyyətli dərəcədə yumuşaldıldı, elə həmin ildə ngiltərə böhrandan çıxdı.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|