AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 9.4. Q ərb v ə Şərq ölk əl əri orta əsrl ərd ə: “istehsal iqtisadiyyatı”nın inki şaf xüsusiyy ətl əri
- § 9.4.2. ngilt ər ənin iqtisadiyyatı
|
§ 9.3. Qərbin dünya liderliyinə keçidi
X əsrdə Şərq ölkələrinin iqtisadi inkişaf səviyyəsi Qərbi Avropa ilə müqayisədə 1.5-2 dəfə yüksək olmuşdur. 146
XI əsrdə adambaşına ÜDM-un həcmi Çində 600-700 dollar, Hindistanda 550-650 dollar, Misirdə 470-530 dollar (1980-ci ilin qiymətləri ilə) təşkil etmişdir. Eyni zamanda, şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi arasında da əhəmiyyətli fərqlər yaranmışdır. Belə ki, Çində 2 min əhalisi olan şəhərlərdə əhalinin 20%, islam ölkələrində - 15-20%-i yaşadığı halda, Qərbi Avropada analoji göstərici 11-13% təşkil edirdi. XI-XII əsrlərdə Çində dəmir istehsalı ngiltərənin XVII əsrdə (1640-cı il) əldə etdiyi səviyyədən 2.5-5 dəfə çox idi. Həmin dövrdə təkcə Çinin dəmir istehsalının həcmi XVIII əsr Avropasının bütövlükdə analoji göstəricisinə bərabər olmuşdur. Şərqlə Qərb arasında fərqlilik intellektual səviyyəyə görə daha böyük nisbətdə - 1:20-ə nisbətində (Şərqin xeyrinə) formalaşmışdır. Bu göstərici üzrə Avropanın səviyyəsi, hətta Roma imperiyasının klassik dövründəki (b.e.ə. VIII əsr − b.e. II əsri) səviyyədən də aşağı olmuşdur. Qərbi Avropanın dünya hegemonluğuna keçidinin ilkin başlanğıc anı 1683-1739-cu illəri əhatə edir. Belə bir qənaət ortalıqdadır ki, 1683- cü ildə Şərqlə Qərb arasında paritet mövcud olmuşdur.
146
В.К.Ломакин. Мировая экономика. М.: Финансы, 1998.- С.29 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
227
XVIII əsrin ortalarından etibarən paritet Qərbin xeyrinə pozulmağa başlamış və Qərbin dünya iqtisadiyyatında həlledici mövqelərə yüksəlməsini şərtləndirmişdir. Məhz həmin dövrdə Avropa ictimai əmək məhsuldarlığı və istehlakın səviyyəsinə görə Şərq ölkələrinə çatmış, sonrakı mərhələdə isə sürətlə irəli çıxmışdır. Maraqlı cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, araşdırılan dövr ərzində Şərq mədəniyyətinin yüksəlişi müşahidə edilirdi. Təbiidir ki, qeyd edilən yüksəliş ənənəvi dəyərlər sisteminə söykənirdi. Bu aspektdən, yəni mədəniyyətlə bağlı tənəzzül hesab edilə biləcək yeganə məsələ özünəməxsusluğun, ənənəviçiliyin hegemon mövqedə qalması, Avropanın intellektual və mədəni nailiyyətləri ilə müqayisədə innovativ xarakterli dəyişikliklərin yoxluğu ilə şərtlənə bilər. Ümumiyyətlə, hal-hazırda tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti belə bir qənaətdədirlər ki, XVI-XVII əsrlərdə Avropanın çiçəklənməsinin “Avropa möcüzəsi”nin əsas qaynağı elə Avropanın özündədir. “Avropamərkəzçiliyi” konsepsiyası və ümumiyyətlə, birxətli inkişaf yanaşması, o cümlədən marksist baxışlar qeyd edilən dövrdə baş vermiş inkişafı kapitalizmə keçidlə əsaslandırırlar. Belə ki, “burjua” inqilabları ardıcıl olaraq Avropa ölkələrində formalaşmış feodal münasibətləri sisteminə son qoymuş, məhsuldar qüvvələrin inkişafı yolundan bütün “maneələri” aradan qaldırmışdır və s. Həqiqətən də, XVI-XVIII əsrlər ərzində Şərqin heç bir ölkəsində “burjua” inqilabı baş verməmiş, kapitalist münasibətlərinin spontan qaydada formalaşması prosesi olmamışdır. Amma... nədən? Birxətli yanaşmanın, o cümlədən tarixi materializm məntiqindən çıxış etsək, əslində əks-nəticə ilə qarşılaşmalı idik. Yəni o dövrdə Şərq bütün parametrlərə görə Qərbdən üstün idi və təbii olaraq, “proqressiv” olan nə varsa ilkin olaraq Şərqdən başlanmalı idi. Şərqin gerçəkliyini şərtləndirən amillərə yanaşmada müxtəlif baxışlar yer almaqdadır: 1. Şərq ölkələrinin köçəri tayfaların aramsız hücumlarına məruz qalması; Həqiqətən də, kiçik fasilələrlə aparılan müharibələr iqtisadiyyatın inkişafına dağıdıcı təsir göstərmiş, demoqrafik situasiyanı kəskin şəkildə pisləşdirmişdir və s. Bəzi tədqiqatçılar bunu önəmli amil hesab etmirlər. Qeyd edirlər ki, əvvəla, dağıdıcı müharibələr heç vaxt Şərqin xüsusiyyəti keyfiyyətində çıxış etməmişlər. kincisi, Avropada da belə müharibələr baş vermişdir (1618-1648 – 30 illik müharibə) ki, nəticədə də təkcə Almaniyanın Dünya iqtisadiyyatının tarixi
228
əhalisi 20 mln. nəfərdən 7 mln. nəfərə qədər azalmışdır və s.
2. Şərq ölkələrinin sistematik şəkildə talan edilməsi (müstəmləkə sistemi). Sözügedən proses bir tərəfdən, Şərq ölkələrində iqtisadiyyatın dağılmasına, kütləvi yoxsullaşmaya, digər tərəfdən isə əldə olunan böyük həcmli sərvətə söykənməklə Avropa ölkələrinin sürətli inkişafına səbəb olmuşdur. lkin kapital yığımı prosesinin əsasən Şərq ölkələrinin talan edilməsi hesabına baş verməsi bütövlükdə Şərq regionunda feodalizmin və müstəmləkə köləliliyinin uzunmüddətli mövcudluğuna səbəb olmuşdur. Probelmin bu səpgidə qoyuluşunu qəbul etməyən tədqiqatçılar qeyd edirlər ki: 1.Çoxsaylı cəhdlərə baxmayaraq “görünməmiş talan”ın miqyasını və “ilkin kapital yığımı”nın məbləğini müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Əksinə, Şərqlə Qərb arasındaki “tədiyyə balansı” birincinin xeyrinə formalaşırdı. Qərbin Şərqlə ticarət əlaqələrində olan xroniki defisit qiymətli metalların Şərqə axınına gətirib çıxarmışdır. XVII-XVIII əsrlərdə Amerikada hasil edilən gümüşün 1/3 məhz həmin defisiti qapamaq üçün Şərq ölkəsinə göndərilmişdir. Avropanın ümumidxalatının 90%-i
Asiyadan gətirilirdi. Yəni vurğulayırlar ki, qızıl axınları Qərbdən Şərqə yönəlmişdir, əksinə deyil! Əslində isə, Şərqin maddi, təbii və insan resurslarının Qərb dövlətləri tərəfindən talan edilməsi (müstəmləkə sistemi) Şərqin iqtisadiyyatına öldürücü zərbə vurmuşdur. Məsələn, Maysorun paytaxtının işğalı nəticəsində (1799-cu il) ingilislər 12 mln qızıl pul, Benqalın işğalından sonrakı 15 il ərzində (XVIII əsr) 1 mlrd. funt sterlinq dəyərində vəsait əldə etmişlər. 100 il ərzində (1757-1857) ngiltərənin Hindistandan əldə etdikləri sərvətin məbləği 1 mlrd. funt sterlinq təşkil etmişdir və s. Bütün bunlara 100 illər boyu davam edən müstəmləkə sistemini və onun səbəb olduğu nəticələri də əlavə etsək, onda gerçək vəziyyətin heç də deyildiyi kimi olmadığını görə bilərik Bir sıra müəlliflər qeyd edirlər ki, bəzi ölkələr istisna olmaqla, bütövlükdə Şərq regionunda mütləq iqtisadi tənəzzül olmamışdır. Hətta, o dərəcədə ki, iqtisadi inkişaf templəri Avropanın analoji göstəricisindən elə
də fərqlənmirdi. Məsələn, Mak-Eyvedi və Consun
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
229
qiymətləndirmələrinə görə demoqrafik artımın dinamikası (iqtisadi inkşafın məcmu ifadəsi kimi) yuxarıda gəlinən qənaətin doğru olduğuna dəlalət edir.
Şə
llər
Avropa Asiya
Ə
mln. nəfər Ə
nisbətən artım (%) Ə
mln. nəfər Ə
nisbətən artım (%) 1500
1600 1650
1700 1800
81 100
105 120
180
- 25 5 14 50
280 375 370
415 625
- 35 -1 12
50
1800-cü ilə olan məlumata görə Avropanın əhalisi 71%, Çinin – 146%, Hindistanın əhalisi isə 27% artmışdır. XVIII əsrin əvvəllərində Çin, sonralar isə Avropa iqtisadi inkişaf templərinə görə Hindistana çatmışdı, iqtisadi və demoqrafik artımın dinamikası Yaponiya üçün də analoji xarakter daşımışdır. 2.“ lkin kapital yığımı” prosesinin tarixi fenomen kimi mövcudluğu şübhə altına alınır. Prosesin təfərrüatına varmayan bəzi tədqiqatçılar göstərirlər ki, bu fenomenin gerçəkliyinin belə, Şərqə heç bir aidiyyəti olmamışdır. Başqa sözlə, XVII-XVIII əsr Avropasının elmi-texniki və iqtisadi inkişafında müstəmləkə sistemi, ələlxüsus Şərq heç bir rol oynamamışdır. Sənaye çevrilişinin erkən dövründə (1760-1815) ticarət və bank kapitalının iştirakını sübut edə biləcək heç bir fakt mövcud deyildir. Ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən əldə edilən sərvət (müstəmləkələrin istismarı ilə bağlı) Qərbin sənayeləşməsi prosesində iştirak etməmişdir. 3.Şərqə münasibətdə Qərbin “xeyirxahlığını” önə çəkənlərin ən maraqlı qənaətlərindən biri də “konkret qanunauyğunluq” aşkara çıxarmalarıdır. Heç demə müstəmləkələr metropoliyalara nisbətən daha sürətli inkişaf yolunda olmuşlar.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
230
Bununla belə, əksər nəzəri yanaşmalar (marksizm, dünya-sistem nəzəriyyəsi, asılılığın meta nəzəriyyəsi və s.) Şərqin dünya liderliyini əldən verməsini Qərbin “talan” siyasəti ilə bağlayırlar. Məsələn, .Vallerstayn “müasir dünya sisteminin” formalaşması prosesini iki dövrə bölür – 1450-1640 və 1640-1815; eyni zamanda, göstərilir ki, sözügedən prosesdə mənimsəmənin yeni formaları meydana çıxmışdır. Kənd təsərrüfatı, sonralar isə sənaye istehsalında artım dünya bazarı vasitəsi ilə (qeyri-ekvivalent ticarət) Qərb ölkələri tərəfindən mənimsənilirdi. Qeyri- ekvivalent ticarət regional qiymət səviyyələri arasındakı fərqə və gümüş və qızılın fərqli alıcılıq qabiliyyətinə əsaslanırdı. Həyata keçirilən valyuta – qiymət siyasətinin əksər müsbət məqamları isə “nədənsə” Qərbdə toplanırdı və onun sürətli inkişafına güclü təkan verirdi. Bu da, yekun olaraq sənayeləşmə və cəmiyyətin modernləşməsi ilə nəticələndi. 1500- 1700-cü illər ərzində Avropanın xarici ticarət dövriyyəsi 15 dəfə artdı. Və beləliklə, beynəlxalq ticarətdə hegemon mövqeyə sahiblənən Qərb dünyanın iqtisadi inkişaf mərkəzinə çevrildi. Müvafiq olaraq, Şərq “mərkəzin” tələbatları və mənafeləri çərçivəsində “inkşaf” yoluna qədəm qoydu – dünya sisteminin əyalətinə çevrildi. Beynəlxalq əmək bölgüsü sistemi genişləndikcə Şərq ölkələrinin “mərkəzdən” asılılığı da güclənməyə başladı. Formalaşmaqda olan dünya bazarının “oyun qayda”larına (daha doğrusu – Avropa kapitalının diktə etdiklərinə) tabe olmaq məcburiyyəti iqtisadi geriliyin sistemli xarakter almasına gətirib çıxardı. Daxili, endogen amillərin təsir dairəsi və əhəmiyyəti xeyli dərəcədə aşağı düşdü. Həmin dövrdə Şərq ölkələri xammal və yarımfabrikat ixracatçılarına çevrildilər. Beləliklə, inkişafa münasibətdə Şərqlə Qərb arsında əks-tənasüblük formalaşdı. Qərb – nə qədər çox inkişaf edirdisə, Şərq o qədər geri qalırdı. Bütün orta əsrlər dövründə, eləcə də yeni dövrün başlanğıcında Şərq özünəməxsusluğunu qorumuş və Qərblə bağlı olanları (mənəvi dəyərlərdən tutmuş iqtisadiyyatın təşkilinə qədər) birmənalı şəkildə rədd etmişdi. Yalnız XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq Şərq sivilizasiyası tədricən daha tolerant olmağa, Qərbə aid olanları qəbul etməyə başlamışdı. Şərqin “qərbləşməsi” prosesi bu gün də davam etməkdədir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
231
§ 9.4. Qərb və Şərq ölkələri orta əsrlərdə: “istehsal iqtisadiyyatı”nın inkişaf xüsusiyyətləri § 9.4.1. Fransa iqtisadiyyatı
XI-XV əsrlərdə Fransa tipik feodal dövləti kimi mövcud olmuşdu. Fransanın feodalizmə keçidi icma cəmiyyətinin və Roma imperiyasının protofeodal elementlərinin uyğunlaşdırılması əsasında baş vermişdir. Artıq V əsrdə Fransa feodal dövlətinə çevrilmişdir. Milli dövlət quruculuğu prosesi IX əsrin ortalarından başlamış, XI əsrdə yekunlaşmışdır. IX-XI əsr Fransa iqtisadiyyatında hakim mövqedə olan natural təsərrüfatçılıq tipi ayrı-ayrı iri feodalların daha da güclənməsinə şərait yaradırdı. Hətta o dərəcədə ki, onların sahib olduqları ərazilər ayrıca dövlət kimi fəaliyyət göstərir, kral hakimiyyətindən asılılıq demək olar ki, tam şəkildə aradan qalxırdı. XI-XIII əsrlərdə mərkəzəqaçma təmayülləri tədricən güclənməyə başlayır, ayrı-ayrı əyalətlərin dağınıq halda mövcudluğuna son verilir. Feodalların torpaq üzərindəki inhisar mülkiyyəti tam şəkildə qərarlaşır. Azad kəndli torpaq sahibliyi ləğv edilir. Yalnız şəxsi feodal asılılığı əsasında kəndlilərə pay torpaqları verilir. Asılılığın ən geniş yayılmış forması təhkimçilik (servaj) idi. Təhkimli kəndlilər tam hüquqsuz vəziyyətə salınmışdı. XIII-XIV əsrlərdə təhkimçiliyin böhranı başlayır. Natural təsərrüfatçılıq tipi inkişafın əngəlinə çevrilir. Böyük Coğrafi kəşflərin digər ölkələrlə müqayisədə Fransa iqtisadiyyatına təsiri hissediləcək dərəcədə olmamışdır. Feodal münasibətləri sistemi XVIII əsrin sonuna qədər davam etmişdir. Bütün bu dövr ərzində ölkə iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edirdi. Aqrotexnki təchizatın səviyyəsinə görə XIV əsrlə müqayisədə, əhəmiyyətli irəliləyişlər olmamışdır. Bununla yanaşı, əsas kənd təsərrüfatı rayonlarının ərazicə ixtisaslaşması prosesi start götürmüşdür. Fransada ilkin kapital yığımı prosesi, ngiltərədən fərqli olaraq (“çəpərləmə”) vergi yükünün artırılması yolu ilə həyata keçirilirdi. lkin kapital yığımının fransız metodu iki əsas xüsusiyyəti ilə fərqlənirdi: 1.
Dövlət borcları sisteminin xüsusi çəkisinin qeyri-adi böyüklüyü. 2.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
232
Bu proses çərçivəsində sənayenin ən yüksək inkişaf səviyyəsi XVII əsrin ortalarına təsadüf etmişdir. Qeyd edilən səviyyənin əldə olunmasında dövlətin proteksionist siyasəti həlledici rol oynamışdır. Ümumiyyətlə, dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasət ticarətin inkişafında da mühüm yer tutur. Ticarət donanması yaradılmışdır, daxili bazar yüksək gömrük tarifləri ilə qorunurdu və dövlət ixracat əməliyyatlarını əhəmiyyətli dərəcədə dəstəkləyirdi. Avropanın digər ölkələri və müstəmləkələrlə ticarətdə inhisarçı birliklər meydana çıxmağa başlamışdır. Feodal münasibətləri məhz Fransada daha yetkin forma almışdı. Bu baxımdan aşağıdakı fərqli xüsusiyyətləri göstərmək olar: 1. Feodalların kənd təsərrüfatından “ayrılığı”. 2. Kənd yerlərində xırda torpaq sahibliyinin hökmranlığı; Təsərrüfatın natural xarakterinə uyğun olaraq daxili bazarın və əmtəə-pul münasibətlərinin zəif inkişafı; daxili bazarın “darlığı” əsasən kəndlilərin çoxsaylı və ağır vergi yükü altında olmaları ilə izah edilə bilər. 3. Dövlət strukturlarında feodalların güclü mövqelərə sahib olması feodal münasibətlərinin dağılmasına və yeni kapitalist münasibətlərinin intişarına mənfi təsir göstərirdi. 4. Dövlət vergilərinin mərkəzləşdirilmiş feodal rentası kimi xüsusi rolu; 5. Yüksək faizlərlə dövlət istiqrazlarının buraxılması; Nəticədə, manufakturaya kapital qoyuluşu ilə müqayisədə sələmçilik daha sərfəli olmuşdur. Vergilərlə birlikdə sələmçilik Fransada ilkin kapital yığımının spesifik mənbəyi kimi çıxış edirdi. 6. Zadəganlara aid olmayan əsas əhali kütləsi tam hüquqsuz idi. Bu da yeni yaranan münasibətlər (kapitalist) sistemində əngəlləyici amil rolunu oynayırdı. 7. Sənayedə xüsusi kapital qoyuluşlarının zəif artımı sənətkarlıq və manufakturalar üzərində kral hökumətinin qəyyumçuluğuna səbəb olmuşdu. XVII əsrin ikinci yarısından etibarən Fransada manufakturaların 4 tipi formalaşmışdı: 1. Dövlət vəsaitləri hesabına yaradılan və dövlət tərəfindən idarəedilən kral manufakturaları. 2. Müxtəlif imtiyazları olan xüsusi kral manufakturaları. 3. Vergiqoyma sferasında və ssuda alınmasında müxtəlif güzəştlərdən istifadə edən, bu anlamda müəyyən üstünlüklərə malik olan xüsusi imtiyazlı manufakturalar. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
233
4. Heç bir imtiyazı olmayan, dövlət dəstəyindən istifadə etməyən adi manufakturalar. Fransa dövləti gəmiçiliyin inkişafına xüsusi diqqət yetirməyə başlamışdır ki, bu da nəticədə ingilis və hollandlarla rəqabət aparmaq imkanı yaratmışdır. Digər tərəfdən, Kanadanın, Luiziananın, Qəraib dənizi hövzəsindəki bir sıra adaların, Hindistanın Pandişer vilayətinin və s. ələ keçirilməsinə təkan vermişdir. XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvələrində başlayan siyasi-iqtisadi tənəzzül müstəmləkələrin bir hissəsinin itirilməsi ilə nəticələndi. Dövlət borcunun həcmi görünməmiş dərəcədə artdı (kralın vergilərdən əldə etdiyi məcmu gəlirindən 32 dəfə çox). Məcburi məzənnə ilə buraxılan kağız pullar bütövlükdə pul sisteminin dağılmasına səbəb oldu.
ngiltərədə feodal münasibətləri icma təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətlərindən qaynaqlanmaqla formalaşmışdı. Roma imperiyasının təsiri Fransadakı qədər əhəmiyyətli rol oynamamışdır. VII əsrdə əmlak bərabərsizliyinin konkret səviyyələri formalaşmışdır: erli (zadəganlar), kerli (azad icma üzvləri), leti (yarımazad icma üzvləri) və qullar. IX əsrdə ngilis krallığı yaranır. XII əsrdə votçina qəti olaraq qərarlaşır. 1235-ci
ildən etibarən “çəpərləmə” prosesi
başlanır. Manufakturaların yaranışı (şəhərlərdən kənar) start götürür. XV-XVI əsrlərdə cəngavərlərin “burjualaşması” prosesi gedir. XVI-XVII əsrlər ngiltərəsi yeni, kapitalist münasibətlərinin formalaşması prosesində daha fəal şəkildə çıxış edirdi. Kapitalist münasibətləri sisteminin ngiltərədə daha sürətli qərarlaşması əsasən aşağıdakı amillərlə izah oluna bilər: 1. Təhkimçilik hüququnun daha erkən ləğvi; 2. Sənaye burjuaziyasının əhəmiyyətli bir təbəqəyə çevrilməsi; 3. Zadəgan təbəqəsinin parçalanması: Zadəganların bir qismi yeni münasibətlər sistemini dəstəkləyirdi. 4. Sənayenin inkişafını dəstəkləyən güclü mütləqiyyətin mövcudluğu. ngiltərənin (XVI-XVII əsrlərdə) iqtisadi inkişafı iki əsas amillə xarakterizə olunur: 1. ngilis sənayesinin əsasını kətançılıq təşkil edirdi. Yunçuluq sənayesi – ilkin başlanğıcdan yeni münasibətlər əsasında formalaşmışdır.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
234
Kətançılıq manufakturaları əvvəlcə kənd yerlərində yaranmışdır. Harada ki, sex rejimi yox idi və sərbəst işçi qüvvəsi kifayətedici səviyyədə idi. XVII əsrin əvvəllərində kətan və yun ingilis ixracatının 90%-ni təşkil edirdi. pək və metal emalı sənayesi müqayisədə ikinci planda dayanırdı. XVII əsrdə Şərq ölkələrindən pambıq idxalına başlandı. Tədricən dağ-mədən sənayesi, gəmiqayırma, barıt, şüşə və sabun istehsalı inkişaf yoluna qədəm qoyurdu. Yüz il (1551-1651) ərzində ngiltərədə kömür hasilatı 14 dəfə, dəmir filizi – 3 dəfə, əlvan metallar (mis qurğuşun və s.) 6-8 dəfə artmışdır. Bütün Avropada istehsal edilən kömürün 4/5-ü ngiltərənin payına düşürdü. 2. XVI əsrdə ngiltərədə “aqrar inqilab” baş verir. Kəndli sinfi bir sinif kimi “yox” olur. “Çəpərləmə” əməliyyatı kəndliləri torpaqdan uzaqlaşdırmaqla sərbəst işçi qüvvəsinin sayının artımına səbəb olmuşdur ki, bu da sənaye üçün işçi qüvvəsi problemini aradan qaldırmışdır. “Çəpərləmə” əməliyyatına təkan verən əsas amil XVI əsrin əvvəllərində yuna olan tələbin artması idi. Artan tələbi ödəmək məqsədi ilə mülkədarlar özlərinə məxsus olan torpaq sahələrini otlaq yerlərinə çevirirdilər. ri fermer təsərrüfatları yaranırdı. Yeni münasibətlərin qərarlaşması prosesinə paralel olaraq zadəgan təbəqəsinin parçalanması da sürətlənirdi. Keçmiş feodalların bir hissəsi yeni, kapitalist münasibətlərinin tərəfdarlarına çevrilirdilər. Eyni zamanda, dövlət də öz tərəfindən kapitalist münasibətləri sisteminin formalaşmasını güclü şəkildə dəstəkləyirdi. Bu məqsədlə bir sıra qanunlar qəbul edilmişdir: avaralara qarşı tətbiq olunan “qanlı qanunlar”, maksimal əməkhaqqı haqqında qanun və s. Həmçinin yeniliyin sürətli tətbiqində kilsənin islahatları da az əhəmiyyətli rol oynamamışdır. Nəticədə geniş torpaq sahələri kilsədən alınaraq təsərrüfat dövriyyəsinə daxil edilmişdir. ngiltərədə feodal torpaq sahibliyinin yenidən təşkili burjua-kəndli deyil, burjua-zadəgan yolu ilə həyata keçirilirdi. Öz feodal hüquqlarından istifadə edən torpaq sahibləri kəndliləri kütləvi şəkildə qovurdular. Sənayenin inkişafı ticarətin, ələlxüsus xarici ticarətin tərəqqisinə güclü təkan verdi. Ölkədə iri ticarət şirkətləri yaranmağa başladı. 1600-cü ildə yaradılmış Ost-Hind şirkəti Hindistanın müstəmləkə əsarətinə alınması prosesinin başlanğıcını qoydu. XVI əsrdə Londonda iri banklar və
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
235
birjalar meydana çıxdı. XVI əsrin ikinci yarısından etibarən ngiltərə müstəmləkə sistemi yaratmağa başlamışdır. § 9.4.3. Almaniya iqtisadiyyatı Almaniyada feodalizmə keçid kənd yerlərində yaranmış protofeodal elementləri əsasında baş vermişdir. Almaniya IV-IX əsrlərdə Frank dövlətinin tərkibində olmuş, yalnız 911-ci ildə müstəqillik əldə etmişdi. Feodalizmin qərarlaşması prosesinin əsas xarakterik xüsusiyyətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 1.
2.
Prosesin asimmetrikliyi: feodal münasibətləri ölkənin cənubu və cənub-qərbində daha sürətlə yayılırdı. 3.
XIV əsrə qədər mərkəzləşdirilmiş kral hakimiyyətinin saxlanması. XIII-XIV əsrlərdə ölkənin iqtisadi məkanı 3 yerə parçalanmışdı: 1. Şimal-qərb regionu: kiçik zadəganlar, icarəçi kəndlilər; 2. Şərq regionu: işğal edilmiş ərazilər, kiçik zadəganlar, təhkimçilik hüququ, ticarət; 3.
Almaniyanın ərazisində 30 mln. insan 297 müstəqil dövlətdə yaşayırdı. Ümumiyyətlə, Almaniyanın iqtisadi inkişafı ngiltərə və Fransadan tamamilə fərqli xüsusiyyətlər daşıyırdı. XVI əsr Almaniyasında feodal münasibətləri nəinki zəifləmiş, hətta daha da möhkəmlənmiş və XIX əsrə qədər davam etmişdi. XIV-XV əsrlərdə əhalinin artımı, ticarətin, sex sənətkarlığının, əkinçiliyin inkişafı dövrü kimi xarakteizə oluna bilər. Alman malları – yüksək keyfiyyətlə istehsal olunurdu ki, bu da rəqabət mübarizəsində müəyyən üstünlüklər əldə etməyə imkan verirdi. Zərgərlik, silah istehsalı, dağ-mədən sənayesi güclü inkişaf etmişdi. Almaniya – Avropada ilk dəfə olaraq kitab çapını həyata keçirirdi. Kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin artırılması kənd yerlərində əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı prizmasından Qanza önəmli rol oynayırdı. Böyük Coğrafi kəşflər Almaniya iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərmişdir. Belə ki, ticarət yollarının dəyişməsi şimali və cənubi alman şəhərlərinin tənəzzülünə, ticarətin və sex sənətkarlığının böhranına səbəb oldu.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
236
Bununla yanaşı, gümüş mədənlərinin sənaye əhəmiyyəti aşağı düşdü. Qiymət inqilabı və tələbin həcminin artması ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətində yüksəliş baş verdi ki, bu da sözügedən istiqamətdə əlverişli konyunkturanın formalaşmasına gətirib çıxardı. Alman mülkədarları kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracatını artırmaq məqsədi ilə klassik feodal elementlərinə (biyar və s.) geniş yer verirdilər. Bu dövrdə baş verən kəndli üsyanları (1525-ci il) yatırıldıqdan sonra feodal münasibətləri daha da möhkəmləndi. Yeni şəraitə uyğunlaşa bilməyən Qanza dağıldı (1699-cu il). Alman taxıl mərkəzi kimi Hamburq ön plana çıxdı. XVI əsr Almaniyasının iqtisadi tənəzzülündə siyasi dağınıqlıq da əhəmiyyətli rol oynamışdı. Siyasi dağınıqlılıq - əslində ölkə iqtisadiyyatının zəif inkişafından qaynaqlanırdı, eyni zamanda, öz növbəsində iqtisadi geriliyi daha da dərinləşdirirdi. Ayrı-ayrı iqtisadi regionlar arasında, demək olar ki, əlaqə yox idi. Məsələn, Şimali Almaniya Baltik dənizi hövzəsinə, Cənubi Alman şəhərləri Şimali taliya və Dunay çayı hövzəsinə yönəlmiş, qərb rayonları Niderlanddan asılı vəziyyətə düşmüş, Şərqi Almaniyanın isə heç bir inkişaf etmiş ərazilərlə münasibətləri olmamışdır. Ölkədaxili regionların iqtisadi əlahiddələşməsi siyasi separatizm doğururdu. XVII əsrin sonunda Almaniyada 6 min müxtəlif pul vahidi dövriyyədə olmuş, gömrük sistemi əlavə məhdudiyyətlər hesabına daha da mürəkkəb sistem keyfiyyətinə yiyələnmişdi. Bütün bunlar, təbii olaraq ölkənin iqtisadi inkişafında mənfi işarəli rol oynayırdı. Feodal çəkişmələri 30 illik müharibəyə (1618-1648) gətirib çıxardı. Antihamburq koalisiyasının qələbə çalması Alman torpaqlarının bir hissəsinin bölüşdürülməsinə səbəb oldu. Nəticədə, iqtisadi təcridliyə çoğrafi təcridlik də əlavə olundu. Bütün Baltikyanı ərazilər sveçin, Şimal dənizi isə Hollandiyanın nəzarətinə keçdi.
XVIII əsrdə Prussiya güclü hərbi-siyasi monarxiyaya çevrildi. qtisadi proseslərdə “hərbi” elementlər üstünlük təşkil etməyə başladı. Feodal münasibətlərinin daha da möhkəmləndirilməsi prosesi start götürdü. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|