1916-cı ildə yazılmış ―Hərb və fəlakət‖ şeirində də eyni
motivlər vardır.
Nədir şu qəhrü fəlakət? Nədir bu qəhtü ğila?
Nədir şu kinü ədavət? Nədir bu dərdü bəla?
...Təməddünün sonu vəhşətmidir, nədir əcəba?
2
Artıq yavaş-yavaş şair üçün aydın olur ki, yeni qanlı
müharibələri törədən səbəblərdən danışarkən yalnız min il, iki
min il əvvəl yaranmış dinləri, təriqətləri və köhnəlmiş adət-
ənənələri göstərmək və qamçılamaq kifayət deyildir. Bu yeni
tarixi cinayətlərin başlıca icraçısı ―XX əsriş müstəbid
övladlarıdır‖.
Cavidin müharibə haqqında yazdığı ilk şeirlərində gəldiyi
ümumi nəticələrdən biri də bu idi ki, ədalət, insaf, haqq, vicdan
1
―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 37-38.
2
Yenə orada, səh. 4.
125
sözləri məzlumların gözünü pərdələmək üçün işlədilən gəlişi
gözəl sözlərdən başqa bir şey deyil. O, ―qanlı kitab‖
adlandırdığı birinci imperialist müharibəsi dəhşətlərindən bu
nəticəni çıxarırdı ki, ―XX əsrin müstəbid övladları‖ daha aman-
sız, vəhşi yırtıcılardır. Şair dərin rəğbət bəslədiyi məzlumları,
acizləri bu yırtıcılardan qorunmaq üçün birləşməyə, qüvvətli
olmağa çağırırdı:
Qucaq-qucaq edilən tatlı vədələr pək çox;
Sakın, inanma! Yalan... yox zəif üçün haq, yox!..
İnanma! Aciz için yox hüquq, inanma, xeyr;
Cahanda haq da, həqiqət də həpsi qüvvətdir.
1
Əlbəttə, bu sətirlər hələ imperialist müharibəsini törədən əsil
səbəblərin Cavid tərəfindən düzgün dərk edildiyini təsdiq
etmirdi. Bu sözlər, fikirlər nə qədər ürəkdən gəlsə də, nə qədər
gözəl, təmiz və xeyirxah niyyətlə deyilsə də, məzlumları
müdafiə məqsədini daşısa da, yenə də mücərrəd
mühakimələrdən ibarət olaraq qalırdı. Bununla belə bu
mühakimələr özü də tarixi şəraitə görə müəyyən müsbət
əhəmiyyətə malik idi. Bu şeirlər təsdiq edirdi ki, inqilaba
münasibəti ilə Cavid mürtəce cəbhədən kəskin surətdə ayrıldığı
kimi, ―Şeyda‖ əsərində də imperialist müharibəsinə münasi-
bətdə mürtəcelərdən ayrılır, müharibə əleyhinə olan cəbhəyə
keçir və ya onlara rəğbət bəsləyənlərdən biri olur.
İkinci tərəfdən də nəzərdə tutmaq lazımdır ki, haqqında bəhs
etdiyimiz tarixi şəraitdə imperialist müharibəsini törədən
səbəbləri cəmiyyətin bütün zümrələri ən qabaqcıl, mübariz
sinif olan inqilabçı fəhlə sinfi qədər aydın dərk etmirdi.
Müharibəyə nifrət edən, lakin bu nifrəti təəccüb, heyrət ahü-
zarla ifadə edən təbəqələr də var idi.
Cavidin haqqında bəhs etdiyimiz şeirləri də bu təbəqələrin,
daha doğrusu, xırda burjuaziyanın müharibəyə münasibətini
1
―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 4-5.
126
əks edirdi. Başqa sözlə, müharibəyə qarşı bu üsyanlar, etirazlar,
fəryadlar təkcə bir şairin — Hüseyn Cavidin üsyanları,
fəryadları deyildi. Bu dərdli şair əhvali-ruhiyyəsinin arxasında
müəyyən ictimai təbəqələr, zümrələr dururdu.
Bu illərdə şairi Azərbaycan ictimai həyatının da yeni
mühüm məsələləri məşğul edirdi.
Yaradıcılığının birinci dövrünü əhatə edən əsərlərində Cavid
cəmiyyətdə fəryad edən ziddiyyətlərin ləğvi üçün bütün
köhnəlmiş etiqadların, fəlsəfələrin, əxlaq və ənənələrin, dini
təəssübkeşliyin aradan qaldırılmasını kifayət hesab edirdi. Söz
yox ki, bunlar da yeni, azad, həyat üçün lazımi şərtlərdən idi;
lakin bunlar kifayət deyildi, əsas deyildi. Yeni dövrdə, bundan
fərqli odaraq, Cavidi ictimai həyatdakı ziddiyyətlər, varlılarla
yoxsullar, zəhmətkeşlərlə müftəxorlar arasındakı ziddiyyət,
ictimai hüquq məsələləri və sair daha ciddi düşündürməyə
başlayır. Əvvəllər ―Ana‖, ―Maral‖ və başqa əsərlərində olduğu
kimi, şairi əsasən feodal-patriarxal münasibətləri, mədəniyyət-
sizlik, avamlıq, cəhalət, nadanlıq qurbanlarının faciəsi narahat
edirdi. İndi isə onu burjua münasibətləri, burjua istismarı
qurbanlarının, ―altun, dəbdəbə‖ qurbanlarının faciəsi daha çox
narahat etməyə başlamışdı.
Biz gördük ki, ilk əsərlərində şair daha çox yetim ənvərlərin,
arzusu gözündə qalmış bədbəxt gəlinlərin, vərəmli qızların
halına acıyırdı. Cavidin Hadi, Səhhət, Şaiq kimi müasirləri də
bu mövzuda çoxlu əsərlər yazmışdılar. Mövcud ictimai həyatın
rəzalətlərini göstərmək üçün belə əsərlər də lazım və faydalı
idi. Lakin bunlar müasir ədəbiyyatın baş mövzuları deyildi.
İmperialist
müharibəsi
dövründə
isə
Cavid
həyat
müşahidələrində irəli gedərək, ümumi şəkildə olsa da,
əliqabarlı, günəmuzd işləyən fəhlələrin, işsiz, evsiz
mühərrirlərin həyatından yazmağa başlayır. Şairin qəlbində
yalnız yetim, kimsəsiz uşaqların deyil, zəhmətkeş kütlələrin,
―füqərayi-kasibənin‖ dərdi və məhəbbəti də yurd salmaqda idi.
Birinci dövrdə əgər Cavidin müsbət tipləri feodal əsarətinə və
127
əxlaqına qarşı duran Cəmil bəy və Nadir bəy kimi liberal mül-
kədar ziyalıları idisə, yeni dövrdə onun müsbət tipləri sırasında
burjua zülmü və soyğunçuluğuna qarşı duran fəhlələr və onlara
rəğbət bəsləyən zəhmətkeş ziyalılar da var idi.
Bu hal təsadüfi deyildi, real varlığın Cavid yaradıcılığına
göstərdiyi müsbət təsirin, şairin görüşlərindəki inkişafın
nəticəsi idi. Cavid romantik olsa da, göylərdə deyil, yerdə
yaşayırdı. Həm də elə bir ölkədə yaşayırdı ki, hələ 1905-ci
illərdən başlayaraq inqilab hərəkat ocağına çevrilmişdi.
Yaradıcılığının birinci dövründə ―Tərəqqi‖ qəzetində
―Zaqafqaziyalı H.Cavid‖ imzası ilə nəşr etdirdiyi ―Yadi-mazi‖
(1909) sərlövhəli bir şeirində Cavid bəşərin gələcəyinə çox
ümidsiz olduğunu, bu gələcəyin də keçmiş kimi qatı bir
qaranlıqdan ibarət olacağını söyləyirdi:
Lərzan ediyor ruhimi min dürlü məzalim
Əfsus ki, mazi ədəm, ati isə müzləm.
1
Yeni dövrdə isə Caviddə insanlığın parlaq gələcəyinə,
təbiətdə olan bütün hadisələr kimi, ictimai həyat hadisələrinin
də dəyişəcəyinə bir ümid qığılcımı yaranmışdı. Onun 1915-ci
ildə yazılmış ―Dün və bu gün‖ adlı şeiri bunu aydın göstərirdi:
Yox təbiətdə oylə bir qüvvət,
Əbədi, həm də payidar olsun.
Həp dəyişməkdədir bütün xilqət,
Həp dəyişməkdədir həyatü fünun.
Olmayan varmı inqilaba zəbun?
Varmı sarsılmaz oylə bir qanun?
Hər qaranlıqda çırpınır bir nur,
Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur.
2
1
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 499.
2
Yenə orada, səh. 532.
128
Tərəqqi və inkişaf ideyasını qəbul və təbliğ edən belə şeirlər
Azərbaycan bədii və ictimai fikri üçün yeni bir kəşf deyildi.
Caviddən qabaq realist şeirdə dahi satirik Sabir, romantik
şeirdə isə M.Hadi və A.Səhhət bu fikirləri dönə-dönə və daha
parlaq bir şəkildə təbliğ etmişdilər. Bu fikirlər ancaq Cavidin
öz şəxsi görüşlərində əvvəlki dövrə nisbətən bir yenilik idi.
1. ―ġEYDA‖ FACĠƏSĠ
Cavidin 1913-cü ildə nəşr olunmuş ―Keçmiş günlər‖ adlı
şeir məcmuəsinin axırında müəllifin çap olunmuş əsərləri
haqqında məlumat verilmişdi. Bu əsərlər sırasında ―Rəmzi‖
adlı nəşr edilməmiş və nəsrlə yazılmış bir dramın da olduğu
qeyd edilmişdi. Lakin, məlumdur ki, sonralar Cavidin mətbu
əsərləri içərisində ―Rəmzi‖ adlı dram olmamışdır. Bir sıra
faktlar göstərir ki, əvvəlcə ―Rəmzi‖ adlanan bu əsər ―Şeyda‖
faciəsidir. Dramaturq sonradan əsərin adını dəyişmişdir. 1917-
ci ildə nəşr olunmuş ―Bahar şəbnəmləri‖ və ―Maral‖da da
müəllifin nəşr olunmamış əsərlərinin siyahısı verilərkən
bunların sırasında artıq ―Rəmzi‖ adlı əsər deyil, ―Şeyda‖ adlı
mənsur faciə qeyd olunur və bu faciənin 1916-cı ildə yazıldığı
göstərilirdi. Bu da məlumdur ki, 1917-ci ildə və sovet
dövründə, 1925-ci ildə Azərnəşr tərəfindən buraxılmış ―Şeyda‖
əsərinin son həbsxana səhnəsində Fevral inqilabından, çar
hökumətinin devrilməsindən də bəhs olunur.
Güman etmək olar ki, Cavid ―Şeyda‖ əsərinin bir neçə
variantını yazmışdır. Əvvəlcə, 1913-cü ildə onu ―Rəmzi‖ adı
ilə nəşr etdirmək istəmiş, 1916-cı ildə ―Şeyda‖ adlı ikinci
variantını yazmış, lakin əsər nəşr olunmadığından və ictimai-
siyasi həyatda, xüsusən əsərdə haqqında bəhs olunan Bakı
mətbəə işçilərinin həyatında ciddi yenilik baş verdiyindən
dramaturq 1917-ci ildə, Fevral inqilabı dövründə faciəni nəşr
etdirirkən əsərə yeni səhnələr əlavə etmişdir.
―Şeyda‖nın mövzusu milyonerlər Bakısında mətbəə
129
işçilərinin və yoxsul ziyalıların, mühərrirlərin faciəli
həyatından götürülmüşdür. O zaman Bakıda müxtəlif məsləkli
çoxlu jurnal, qəzet nəşr olunurdu. Bakıda əksəriyyəti
azərbaycanlılardan ibarət olan mətbəə işçiləri və əməkçi
mühərrirlər də böyük bir qüvvə təşkil edirdilər. Onların həyatı,
məişəti, mənəviyyatı və fəaliyyəti o zamankı ictimai həyatın
diqqəti ən çox cəlb edən maraqlı səhnələrindən biri idi. Bu
mətbəə işçiləri və zəhmətkeş mühərrirlər öz peşələri ilə
əlaqədar olaraq dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə çox fəal
münasibət bəsləyirdilər. Onların bir hissəsi gizli siyasi
təşkilatların üzvü olaraq çarizm və burjuaziyaya qarşı aparılan
mübarizənin yaxın iştirakçıları idilər. Həyatın bu səciyyəvi
cəhəti Cavidin də diqqətini cəlb etmişdi.
Faciənin süjeti mətbəə işçiləri və yoxsul mühərrirlərlə
sahibkarlar arasındakı konflikt üzərində qurulmuşdur: gənc
mürəttib Yusif altı il zalım Məcid əfəndinin mətbəəsində
işlədikdən sonra ağır iş şəraitinin nəticəsi olaraq şiddətli vərəm
xəstəliyinə tutulur və sahibkar tərəfindən işdən qovulur.
Yusifin ancaq həmin mətbəədə mürəttib vəzifəsində çalışan ye-
ganə qardaşı Qara Musaya gümanı var idi. Lakin fəlakət fəlakət
üstündən gəlir. Qara Musanın da sol əlini maşın aparır.
Qudurğan Məcid əfəndi ―Tək əldən səs çıxmaz‖ deyib Qara
Musanı da işdən qovur. Hər iki qardaş işsiz qalır. Lakin Musa
tək əllə də olsa, işləmək istəyir. Hər nə qədər çalışırsa da,
Məcid əfəndi onu işə qəbul etmir. Dramaturq mətbəə müdiri
Məcid əfəndinin vəhşiliyini, hər cür insani sifətdən məhrum,
qansız, vicdansız bir adam olduğunu göstərir.
Qara Musanın və Yusifin işdən qovulması, onların ağır,
dözülməz halı onsuz da həyatdan narazı olan, zara gələn
mətbəə işçilərini və yoxsul mühərrirləri hərəkətə gətirir. Onlar
dərk edirlər ki, birləşib vahid bir qüvvə təşkil etməsələr,
sahibkarların qudurğan hərəkətlərinin, ağır istismarının
qarşısını ala bilməzlər. Fəhlələr arasında bu fikrin fəal
təbliğatçısı yoxsul mühərrir Şeyda olur. Şeyda sahibkarlardan
130
mərhəmət uman sadədil mürəttibləri danlayıb, onları Məcid
əfəndilərə qarşı barışmaz olmağa, birləşməyə, öz hüquqlarını
tələb etməyə çağırır. O, yoldaşlarına deyir ki, Məcid əfəndi
―sizin qanınızı sorub sümürmək istər; fəqət sizdə də hümmət
olmalı, əldən gəldiyi qədər kəndinizi müdafiə etməlisiniz.
Yoxsa insaf, mərhəmət xülyaları ilə sürünəcək olsanız,
nəticədə zillət və səfalətdən başqa bir şey bulamazsınız. Bu gün
Yusiflə Musanın boğazlandığını görüb də qoyun sürüsü kimi
kənarda seyr edirsiniz; halbuki yarın həpiniz, əvət həpiniz şu
qanlı, şu uçurumlu keçiddən keçməyə məcbur olacaqsınız...
halbuki bütün cahanı bəsləyən, bütün orduları silahlandıran,
bütün sərmayədarları, bütün sahibkarları sərsəmlətən həp şu
aciz sandığınız əmələlər, həp o nasırlı əllərdir. Bu gün yer
üzünün bütün səadət və fəlakəti yalnız o əllərə baxır...‖
1
Şeyda mətbəə işçilərinin tətil hazırlığına kömək edir,
inqilabçı mürəttiblərin yazdığı tələbnamələri oxuyur, fikrini
bildirir, öz qələmi ilə mübarizəyə qoşulur, inqilabçılar üçün
marş yazır:
Arkadaş, göz aç, aman!
Qalx ölüm uyqusundam!
Zülmə çox əydin boyun,
Çox əzildin, qalx, oyan!
2
Şeydanın mürəttiblər arasında inqilabi təbliğat apardığını
eşidən Məcid əfəndi Musa ilə necə rəftar etmişsə, Şeyda ilə də
eləcə rəftar edir: gənc mühərriri işdən qovur.
Faciənin finalı müəyyən nöqteyi-nəzərdən çox mənalıdır.
Burada həbsxanaya atılmış gənc mühərrirlər və mürəttiblər
Rusiyada Fevral burjua-demokratik inqilabının qələbəsi
xəbərini eşidirlər. Uzaqdan ―Marselyozanı‖ xatırladan
gurultulu və həyəcanlı bir ahənglə inqilab marşı eşidilir. Artıq
1
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 214-275.
2
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 276.
131
çarizmin sərnigun olmasına heç kəsdə şübhə qalmır. Rauf
sevinclə deyir: ―Arkadaşlar! Artıq zəncirlər qırıldı. Haqq yerini
buldu. İştə inqilab marşı! Of, nəhayət istibdad heykəli devrildi,
Rusiya çarlığı məhv oldu. İştə səadət günəşi parlayır, hürriyyət
pərisi gülümsəyir. Bu gün məzlumlar üçün ən şərəfli bir
bayram, zalımlar üçün ən qorxunc bir intiqam günüdür‖.
1
Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Fevral inqilabına
müsbət münasibət Cavidin həmin ildə yazdığı ―haqqını sən
mübarizə ilə ala bilərsən‖ adlı lirik şeirində də çox aydın
görünürdü. Həmin şeirində Cavid öz vətəndaşlarını bu inqilabi
təbəddülatdan dərs almağa çağırırdı:
Seyrəlir, bax, yavaş-yavaş zülmət,
Barı dan ulduzundan al ibrət.
Arkadaş, yoldaş, ey vətəndaş, oyan!
Yatma, artıq yetər, dəyişdi zaman!
2
Cavidin ―Şeyda‖ faciəsində yaratdığı inqilabçı tiplər
tamamilə proletar inqilabı ideyalarına yiyələnmiş, tam şüurlu
inqilabçılar deyildi. Onlar proletar hərəkatına münasibətləri
etibarı ilə də bir-birindən fərqlənirdilər. Məsələn, Qara Musa
yoldaşları ilə əlbir olub, sahibkarlara qarşı mübarizə aparmaq
əvəzinə anarxist bir yol tutur, özünü ―səfillər kralı‖, ―sərsərilər
sultanı‖ adlandırır, kimsəyə qarışmır, tək-tənha gəzir,
sahibkarlardan şəxsi intiqam almaq fikri ilə yaşayır,
inqilabçılığı da onunla bitir ki, mətbəə müdiri Məcid əfəndini
öldürür, həbsxanaya düşür. Bütün bunları Musa ona görə edir
ki, Məcid əfəndi kimi sahibkarlar bir kərə başa düşsün ki,
―yalnız yaşamaq yox, yaşatmaq da lazımdır‖. Musanın qardaşı
Yusif isə ―heç bir təsəlli istəməm, ölüm məncə ən sevimli bir
təsəlli, ən dəyərli bir xilaskar‖ deyib inildəyir, ancaq
sahibkarlara nifrət etməklə kifayətlənir.
1
―Şeyda‖, Azərnəşr, Bakı, 1925, səh. 68.
2
―Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı‖, 1918, № 1-2.
132
Əsərin qəhrəmanı Şeydaya gəlincə, o daha mürəkkəb, daha
ziddiyyətli bir surət idi. Müəllifin bu romantik qəhrəmanında
bir tərəfdən yeni əsrin insanına məxsus olan keyfiyyətlər—
inqilabçı Bakı mühitinin yetişdirdiyi və işçi hərəkatına rəğbət
bəsləyən gənc ziyalılara məxsus tələbkarlıq, mübariz
vətəndaşlıq, üsyankar ruh, həqiqətin üzünə dik baxmaq və real
düşüncə, ikinci tərəfdən isə müəllifin Cəmil bəy, Şeyx Sənan
kimi ilk qəhrəmanlarına xas olan xəyalpərvərlik, ifrat
hissiyyatçılıq, bərk ayaqda torpaqdan üzülmək kimi
xüsusiyyətlər birləşirdi. Bir tərəfdən inqilabi marşlar yazan,
fəhlələr arasında inqilabi təbliğat aparan Şeyda, ikinci tərəfdən
həyatdakı boşluq və mənasızlıqdan şikayətlənir, ―könlümü
sevindirəcək heç bir ümid yox, heç bir təsliyət yox. Xəyalımı
oxşayacaq bir şölə, bir ildız arayıram da, bula bilmirəm‖
1
—
deyirdi.
Əsərin son həbsxana səhnəsində Şeyda daha qəribə bir eşq,
sevda dəlisi kimi göstərilir. ―Maral‖ faciəsində Cəmil bəy
Humayın xəyalı ilə sayıqladığı kimi, Şeyda da bir az əvvəl
təsadüfi bir güllə ilə ölən bir qızın — Rozanın xəyalı ilə
yaşayır. Yuxuda Şeyx Sənana göründüyü kimi, ona da ―behişti
mənzərələr‖ görünür. O, qara geyimli ölüm mələyi ilə
qarşılaşır. Ölüm mələyi ―aşiqlərin ruhunu barışdırmağa, onlara
əbədi nişan üzüyü gətirməyə‖ gəlmişdir... “Şeyx Sənan‖da
Şeyx Hadi Sənanı yuxuda mələklər, pərilər əhatəsində göylərə
yüksələn gördüyü kimi, Şeydanın da mühərrir yoldaşı Rauf
həbsxanada yuxuda ―nurani bir zatın‖ göydən enib,
həbsxananın divarlarını uçurduğunu görür. Bütün məhbuslar
quş kimi qanadlanıb uçurlar, azadlığa çıxırlar; Şeyda isə
onlardan fərqli olaraq, uçduqca uçur, nəhayət buludlara
qoşularaq büsbütün gözdən itir...
―Şeyda‖ faciəsində başqa zəif cəhətlər də yox deyildi. Şairin
inqilabçı Bakını müşahidələrindəki birtərəflilik göz qabağında
idi. Bununla belə əsər elə bir şəraitdə yazılmışdı ki,
1
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 270.
133
əksinqilabçı mətbuat, burjua və liberal-burjua mühərrirləri
inqilabi
ideyalara
qarşı
mübarizə
aparır,
millətin
―vahidliyindən‖, ―bölünməz‖ olduğundan yazır, yoxsullarla
zənginləri, kapitalistlərlə fəhlələri, kölə vəziyyətində yaşayan
kəndlilərlə mülkədarları ittifaqa, sülhə girişməyə çağırırdılar.
Hüseyn Cavid isə, öz görüşlərindəki bütün ziddiyyətlərə, həyat
müşahidələrinin birtərəfliliyinə baxmayaraq, əksinqilabçı və
liberal burjua mühərrirlərinin əksinə olaraq, millətin zənginləri
ilə zəhmətkeşləri arasında dərin uçurum olduğunu göstərir,
―füqərayi-kasibə‖ ilə onların ―qanını sorub-sümürən‖ varlılar
arasında heç bir sülh və sazişin mümkün ola bilməyəcəyindən
yazırdı. Bu görüşləri ilə Cavid onu əhatə edən əksinqilabçı,
burjua və liberal-burjua yazıçılarından kəskin surətdə ayrılırdı.
3. ―UÇURUM ‖
Cavid yaradıcılığı ilə xüsusi məşğul olan marksist
tənqidçilərdən Mustafa Quliyev 1926-cı ildə ―Maarif və
mədəniyyət‖ məcmuəsində nəşr etdirdiyi ―Hüseyn Cavidin
―Uçurum‖u məqaləsində qeyd edir ki, ―Uçurum‖ 1905-1906-cı
illərdə, müəllif Türkiyədə olduğu zaman yazılmışdır‖
1
. İkinci
tərəfdən, şairin özünün tərtib edib nəşr etdirdiyi əsərlərində, o
cümlədən 1925-ci ildə çap olunmuş ―Şeyda‖ faciəsinin
sonunda ―Uçurum‖un 1917-ci ildə yazıldığı və qeyri-mətbu
əsər olduğu qeyd edilmişdir. Əsərin 1917-ci ildə yazılmış
qeyri-mətbu faciə olduğu haqqındakı məlumat, heç şübhəsiz ki,
Cavidi yaxından tanıyan Mustafa Quliyevə məlum idi. Çox
ehtimal ki, tənqidçi ―Uçurum‖ haqqında məqalə üzərində
işlərkən əsərin yazıldığı tarixi daha da dəqiqləşdirmək üçün
müəlliflə danışmışdır. Ancaq bir həqiqət də var ki, ―Uçurum‖
istər sənətkarlıq, dil, üslub, istərsə məfkurə cəhətindən Ca-
vidin Türkiyədə yazdığı əsərlərindən tamamilə fərqlənir.
1
Mustafa Quliyev. H.Cavidin ―Uçurum‖u, ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 12.
134
Xüsusən sənətkarlıq cəhətindən ―Uçurum‖ 1910-cu ildə
yazılmış ―Ana‖ əsərindən çox qüvvətlidir. Əgər ―Ana‖ dram
sənəti ilə yenicə maraqlanan gənc bir şairin əsəri idisə,
―Uçurum‖ artıq öz sənətində püxtələşmiş bir dramaturqun əsəri
sayılmalıdır. Buna görə də ―Uçurum‖u 1905-1906-cı illərdə və
məhz bizə məlum olan şəkildə yazılmış bir əsər hesab etmək
mümkün deyildir. Bütün bunlardan bu nəticəni çıxarmaq olar
ki, ―Uçurum‖un ilk variantı, bəlkə də eskizi, planı, xarak-
terlərin səciyyəsi həqiqətən Cavidin Türkiyədə oxuduğu illərdə
qaralanmış, lakin şair 1917-ci ildə mövzu üzərində əsaslı
surətdə işləyib, əsərini tamamlamışdır.
Əsər 1917-ci ildə yazılsa da, hər halda bu faciədə Cavid
vaxtı ilə (1905-1909) İstanbulda oxuduğu zaman yaxından
tanış ola bildiyi müxtəlif məsləkli gənc türk zadəganlarının
həyatını, onların əxlaqını, məişətini və özünün bu zadəganlar
mühitinə olan münasibətini göstərmək istəmişdir.
―Uçurum‖da romantik üslubda yazılmış ailə faciəsi idi.
Burada kor-koranə Fransa aristokrat məişətini və əxlaqını
təqlid etmək nəticəsi olaraq gözəl, səmimi bir ailə alt-üst olur,
arada çox qiymətli bir istedad korlanır, eyşü işrətə,
əxlaqsızlığa, sərxoşluğa uyub, çıxılmaz uçuruma yuvarlanır.
Bu gənc istanbullu bir zadəgan ailəsinə mənsub olan rəssam
Cəlaldır. Cəlal sənətini təkmilləşdirmək, müşahidələrini
zənginləşdirmək arzusu ilə yaşayır. Yenicə evləndiyi,
İstanbuldan uzaq, ―köy mühitində‖ yaşayıb tərbiyələnmiş gözəl
Göyərçini evdə qoyub səyahətə çıxır. Göyərçinin dünya
görmüş, savadlı, bir az da el adət-ənənələrinə və əxlaqına
möhkəm bağlı olan atası Cəlalı başa salır ki:
Avropada işıq da var, zülmət də,
Orda səfahət də var, fəzilət də.
O bir əngin dəniz ki, pək qorxuncdur,
İnsan gah inci bulur, gah boğulur...
1
1
H.Cavid. ―Uçurum‖, Bakı, Azərnəşr, 1926, səh. 37.
135
Lakin Cəlal bu nəsihəti yaddan çıxarır, Parisə gəlcək bir
rəqqasənin, ―İran şahzadələrindən tutmuş moskvalı qraflara
qədər bir çoxlarını əlində oynatmış olan‖ hiyləgər Anjelin
toruna düşür. Anjel məharətlə Cəlalın bütün qəlbinə, ruhuna
hakim olmağa başlayır. Aylar ötüb keçir, Göyərçinin bir
körpəsi də olur. Ana gecə-gündüz rahatlıq bilməyərək həsrətlə
Cəlalın yolunu gözləyir, ayrılıq dərdindən saralıb solur.
Nəhayət, Cəlal gəlib çıxır. Rəqqasə Anjeli də özü ilə bərabər
gətirir. İndi o artıq istedadı ilə çoxlarını heyran edən, ümidlər
verən əvvəlki rəssam Cəlal deyil, əyyaş, əxlaqsız bir cavandır.
Bu bəs deyilmiş kimi Cəlal hələ məsum Göyərçinlə də
vəhşicəsinə rəftar edir: ona böhtanlar atır, uşağını görmək
istəmir. Göyərçini bezdirməyə, evdən qaçırmağa çalışır.
Zavallı gənc qadın körpəsini mərhəmətsiz ərinə uzadıb: ―Cəlal,
mərhəmət! Bu tiflə mərhəmət!‖ deyirkən Cəlal onu vurub yerə
yıxır. Dilsiz körpə, ananın qucağından düşüb, daşlara dəyib
ölür. Bədbəxt gəlinin yenə ata yurduna, kəndə qayıdır. Az son-
ra Anjel də köhnə bir fransalı aşiqinə qoşulub, İstanbulu tərk
edir. Cəlal tutduğu murdar əməlindən peşman olursa da, bu
peşmançılıq fayda vermir. Axırda o özünü uçuruma atıb
öldürür‖.
―Uçurum‖la Cavid təsirli, sarsıdıcı bir ailə faciəsi
yaratmışdı. Əsərin son pərdəsində Göyərçinin atası Uluğ bəyin
sözləri faciənin əsas ideyasını daha aydın əks etdirirdi:
O gün ki İstanbulda gənclik fransızlaşdı,
Getdikcə türk övladı uçuruma yaxlaşdı.
Yurdumuzu sardıqca düşkün Paris modası,
Hər kəscə örnək oldu sərsəm firəng ədası.
Sərxoşluq, ağılsızlıq sardı bütün gəncləri,
Zəhərləndi getdikcə məmləkətin hər yeri.
Avropadan, fəzilət, hümmət, ciddiyyət, vüqar —
136
Dururkən yalnız çürük bir zübbəlik
1
aldılar.
Həqiqətən, Türkiyənin tarixi və bir çox türk yazıçılarının
özlərinin etirafı, əsərləri göstərir ki, müəyyən dövrdə türk
zadəgan gənclərinin Avropadan qabaqcıl elm, fənn, texnika və
sənayeni öyrənmək əvəzinə Avropa feodal və burjua
aristokratlarının düşkün əxlaq və vərdişlərini, dəblərini
mənimsəmələri müəyyən qrup türk ziyalılarının həyatının ən
faciəli cəhətlərindən biri olmuşdur. Əgər Cavid Türkiyədə
yalnız dörd il yaşadığına baxmayaraq bu həyatın faciəli cə-
hətlərindən birini dərk etmişsə, bu onun türk həyatına açıq,
tənqidi bir gözlə baxdığını göstərirdi.
―Uçurum‖da şairin görüşlərində olan ziddiyyətləri, müəyyən
mənfi cəhətləri əks etdirən səhnələr də yox deyildi. Məsələn,
onun bu əsərdə yaratdığı müsbət surətlərdən biri, Göyərçinin
atası qoca Uluğ bəydə müəyyən dərəcədə köhnəliyi idealizə
etmək, patriarxal adət-ənənələri üstün tutmaq meyli vardır.
Gənc fəlsəfə maraqlısı Əkrəm də kənd həyatını şəhər həyatına
qarşı qoyan, cəmiyyətdən mümkün qədər uzaq gəzməyə
çalışan, çox sevdiyi fəlsəfənin də boş, gərəksiz olduğu
nəticəsinə gələn bir skeptik idi. Əkrəm ümumiyyətlə Qərb
mədəniyyətinə xor baxır, müsəlman Şərqinin patriarxal
həyatını, adət-ənənələrini idealizə edir.
Cavidin Türkiyədə belə tiplərə də rast gəldiyini qətiyyən
şübhə altına almaq olmaz. Onun əsərinin zəif cəhəti bu
surətlərdə deyil, bəlkə şairin onlara, xüsusən Uluğ bəy və
Əkrəmə müəyyən dərəcə rəğbət bəsləməsində idi. Cavid bu
əsərində türk zadəgan gənclərinin təqlidçiliyinin, modaçılığının
çox mənfi bir görüş, mənfi bir əxlaqi keyfiyyət olduğunu
düzgün dərk etdiyi halda, bundan daha mənfi bir keyfiyyət olan
türkçülüyün, köhnə adət-ənənələri inadla müdafiə etmək və
onu yeniliyə qarşı qoymaq xəstəliyinin Türkiyə ictimai
mühitində çox mürtəce bir görüş olduğunu dərk etməmiş, hətta
1
Zübbəlik – modaçılıq, şıltaqlıq.
137
Əkrəm surətində özü də bu mürtəce görüşlərə müəyyən
dərəcədə rəğbət bəslədiyini göstərmişdir.
Doğrudur, ―Uçurum‖da türkçülükdən siyasi bir məfkurə
kimi bəhs edilməmişdi. Əsərdə qədim türk adət-ənənələrini
müdafiə edən surətlər də sadəcə modaçılığı, Qərbin çürük
burjua mədəniyyətini, təqlidçiliyi pisləməklə kifayətlənirdilər.
Gənc İldırım Əkrəmin təbliğ etdiyi köhnə fikirlərə qarşı:
―Hirra, mələk həp birər əfsanədir, şimdi artıq həqiqət
dövründəyiz biz‖ deyirdi. Bununla belə, hər necə olsa da,
müəllifin Uluğ bəy və Əkrəm kimi geridə qalmış zümrələrə,
köhnəpərəstlərə müəyyən rəğbət bəsləməsi onun görüşlərində
ən zəif cəhətlərdən biri idi.
―Uçurum‖ ilk dəfə sovet dövründə, 1926-cı ildə nəşr
olunduğu zaman Mustafa Quliyev ―Cavidin ―Uçurum‖u‖
məqaləsində əsəri geniş təhlil etmişdi. Quliyev Cavidi ―Avropa
burjua mədəniyyətinin Türkiyə pədərşahi ailə həyatına olan
təxribedici təsirini öz dramında qeyd etməsini‖ əsasən düzgün,
həqiqətə uyğun hesab edirdi. Eyni zamanda, tənqidçi 1905-
1906-cı illərdə burjua inqilabı ərəfəsində olan türk həyatının
müsbət cəhətlərini, müsbət adamlarını göstərməməyi, bu
həyatın ancaq mənfi tərəflərini qeyd etməyi Cavid üçün ciddi
nöqsan sayırdı. O yazırdı ki, ―Hüseyn Cavidin bu dramı o
zamankı Türkiyənin ancaq mənfi cəhətlərini əks etdirmişdir...
Bəs qəzetlər nəşr edən, firqələr təşkil edən, həyatı yenidən
qurmağa çalışan gənclər nərədədir? Əcəba Müəllif bunları
görməmişmi? Ailə səadəti məsələlərinin həlli ilə məşğul olaraq
müəllif özü də bu ailə intriqaları içərisinə düşmüş, o zamankı
türk burjua ziyalılarının arasında olan ictimai-inqilabi
hərəkətləri sezməmişdir‖. Bu tənqidi qeydlər tamamilə doğru
idi. Lakin tənqidçi hissiyyata qapılaraq dramaturqa əsası
olmayan səhvlər də isnad verirdi: ―Müəllif Avropa burjua
mədəniyyətinin Türkiyə həyatına girməsinin əhəmiyyətini...
böyük bir şübhə altına alır‖
1
. Halbuki əsərdə belə bir meyl
1
Mustafa Quliyev. H.Cavidin ―Uçurum‖u, ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 12.
138
görünmürdü. Əksinə, burada ―Avropada işıq da var, zülmət də;
orda səfahət də var, fəzilət də‖ fikri əsas idi.
İkinci tərəfdən, məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərindəki
avropaçılıq, qərbçilik XIX əsrdəki qərbçilik qədər mütərəqqi
bir ideya sayıla bilməzdi. Xüsusən Türkiyədə burjua inqilabı
ərəfəsində və xalqa heç nə verməyən bu inqilab dövrundə
―Avropa burjua mədəniyyətinin Türkiyə həyatına girməsinin
əhəmiyyətindən‖ danışmaq, bu fikri təbliğ etmək də mütərrəqqi
bir iş sayıla bilməzdi. Tarix aydın göstərmişdi ki, birinci dünya
müharibəsi zamanı Avropa burjua mədəniyyətinin türk hə-
yatına girməsi yolunda çalışan müəyyən qrup burjua ruhlu türk
gəncləri bu qanlı müharibəyə qoşulub uçuruma yuvarlandılar
və türk xalqını böyük məhrumiyyətlərə düçar etdilər. Belə bir
dövrdə Avropa burjua mədəniyyətinin Türkiyə üçün
əhəmiyyətindən yazmaq, danışmaq lazım deyildi. ―Uçurum‖a
əsasən düzgün təhlil verən tənqidçi bu cəhəti nəzərə almamışdı.
Dostları ilə paylaş: |