AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

________________________________
ÇIMNAZ ƏZIZQIZI


NƏNƏMDƏN

NƏVƏMƏ...

BAKI – 2012




Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Folklor İnstitutu Elmi Şurasının

qərarı ilə çap olunur


REDAKTOR: Aynur QƏZƏNFƏRQIZI

NƏŞRİNƏ MƏSUL: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

Çimnaz Əzizqızı. Nənəmdən nəvəmə. Bakı, «Елм вя тящсил», 2012. –188 səh.
Azərbaycanın zəngin folkloru vardır. Yüzillər boyu mədə­niy­yət beşiyi olan diyarın zəngin folklorunun olması qanunauyğun hal­dır. Önəmli olan bu folkloru toplayıb, saxlayaraq itməsinin qarşısını al­maq­dır. Çimnaz Abbasovanın “Nənəmdən nəvəmə” kitabında Nax­çı­van folklorundan örnəklərlə yanaşı, həm də həyatı boyu qarşılaş­dı­ğı hadisələri, eşidib-duyduğu maraqlı nağıl və hekayələri, atalar sözü və deyimləri və s. ehtiva olunur. İlk dəfə olaraq bu kitada oğlanalrın qız­lara söz atması ayrıca bir başlıq halına salınıb və folklor örnəyi kimi verilib. “Titul yazıları” başlığında da ilk dəfə olaraq yaxın keç­mişi­mi­zə qədər istifadə etdiyimiz məktubların titul sözləri, şəkil ar­xa­sına ya­zıl­mış arzular, istəklər folklor örnəyi kimi öz əksini tapmış­dır. “Uşaq folkloru” bölməsində isə hələ qatı açılmamış oxşama ör­nək­ləri vardır. Kitab yaşanmış bir ömrün təcrübələri əsasında yazıl­mışdır.
_Я 4603000000 _{Ãðèôëè íÿшð}

Í-098-2012
<sup>© Ч.Язизгызы, 2012

© Фолклор Институту, 2012</sup>

Nənəmdən nəvəmə kitabı___________________

________________________________

________________________________

___________________________hədiyyəmdir.
Çimnaz Əzizqızı

KİTAB NECƏ YARANDI?
Mənim anam Naxçıvan Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda dil-ədəbiyyat müəllimi işləyirdi. Şəfiqə müəllimi hamı xe­yir­xah, namuslu bir qadın, fədakar bir ana kimi tanıyırdı. Mən, 1949-cu il sentyabrın 1-də dünyaya gəlmişəm və ailə­nin dördüncü övladı olmuşam. Biz ailədə beş uşaq idik. Atam – Abbasov Əziz Cavad oğlu 1942-ci ildə müharibəyə səfərbərliyə çağırılanda Bakı Tibb texnikmunda oxuyurmuş. Onları hərbi hissə ilə birlikdə Naxçıvana gətirirlər. Atamın – qohum qəbiləsi onu hökmən evləndirmək istəyir. Düşünürlər ki, müharibə cavana-qocaya baxmır. Əgər müharibədə başı­na bir iş gəlsə, nakam getməsin. Heç olmasa, bir nişanəsi qalsın. Böyük qardaşım Azər 1943-cü ildə anadan olur. Və həmin gün atamı Hərbi Hissə ilə Mazdok döyüşlərinə aparı­rılar. Onsuz da çətin maddi durumu ağır olan ailənin vəziy­yə­ti daha da pisləşir. Anam atasını çox erkən itirib, kasıb­çılığın çox gözəl başa düşürdü. Anam danışardı ki, 2-ci və ya 3-cü sinifdə oxuyurdum. Novruz bayramı idi. İmkanlı ailə­­lərin təzə paltar geyinib, ciblərinə mövüz (kişmişin bir növü) doldurub yeyirdilər. Qonşu həyətlərdən cürbəcür ye­mək qoxusu gəlirdi. Ancaq anamın bişirməyə heç nəyi yox idi. Mən bu yoxluğu anlamadığımdan ağlayaraq “sən də pi­lov bişir” deyə tutdurmuşdum. Çarəsiz qadın ədəb-ərkanla hə­yətdə ocaq qaladı. İri mis qazana su töküb ocağın üstünə qoydu. Su qaynayanda anam guya aş süzərcəsinə suyu aş­süzənə tökdü və qazanı yenidən ocağın üstünə guya “dəmə” qoydu. Ocaqdan soğan yanığı qoxusu gəlirdi. Axşam dü­şəndə məni evə çağırdı, bir tikə soğan çörəyi qarşıma qoydu, qapını bağlayıb dedi ki, səsivi çıxarma! Qonum-qonşu sənin ağladığıvı bilsə, səni döyərəm. Mən soğan-çörəyimi yeyib yatdım. İllər keçir, anam Naxçıvan Pedaqoji İnstitutunun əv­vəl tarix-coğrafiya, sonra isə dil-ədəbiyyat fakültəsini bi­tirir. Sonralar biz anamdan soruşardıq ki, niyə eyni instiututu iki dəfə oxumusan? Deyərdi:

– Mən anamın aman-zaman bir övladı idim. O, məni gözündən irağa qoymazdı. Mən isə oxumaq istəyirdim. Anam o zaman Naxçıvanda yaradılmış “Qızıl Qələmlər” İt­ti­faqının üzvü idi. Gözəl şeirlər yazırdı. O zamankı Naxçıvan mühiti üçün nadir nəzərə çarpan musiqi savadı da vardı. Onun skripka müəllimi Zul familiyalı bir alman imiş. Atam Mazdokda yaralanır və arxa cəbhəyə – Tiflisə qospitala gön­dərilir.

Nənəm ərini çox erkən itirmişdi. Oğlu olmadığından özü­nü bədbəxt hesab edirdi. Müharibədə kürəkənini itirəcə­yindən çox qorxurdu. Bəzən atama deyərmiş:

– Ay Əziz, a bala, Stalin bilmir, bilmir, sən ki, mənim bəxtimi bilirsən. Götür Stalinə bir mətub yaz, qoy məni Hitlerə ərə versin, vallah, elə həmən gün Hitlerin baydağı ya­tacax. Heç muharibəyə hünəri qalmayacax.

Nənəmin oxuduğu bir-iki bayatı da bu günədək yadımda qalıb. O, bu bayatını oxuyaraq, sanki, öz bəxtsizliyinə ağ­la­yırdı:

Kababı kim bişirər,

Kim duzlar, kim bişirər.

Oğulsuz anaları

Qəbrə kim düşürər?
Dərd məndə üz görübdü,

Meydanı düz görübdü

Gedir-gedir qayıdır,

Məni yalqız görübdü.

Bir də nənəmin heç kəsdən eşitmədiyim bir mahnısı var idi. Zincirli qavalını çalaraq oxuyardı:

İçmişəm araq,

Bir dəstə varaq

Dur gəl oynayaq,

Balam ay cocuq, yarım ay cocuq.

İçmişəm çaxır,

Yandırır yaxır.

Mən baxan yara,

Gör, kimlər baxır.

Balam ay cocuq, yarım ay cocuq.

Nənəm qızını yetimliklə böyütdüyündən qızının da bu günləri yaşamasını heç istəmirmiş. Yaxın bir qohumu olan Heydər xalaoğlu nənəmə deyir ki, mən Tiflis qospitalının baş həkimini tanıyıram. Leninqradda bir İnstitutda oxumu­şuq və beş il bir otaqda yaşamışıq. Gəl, sənə bir məktub ve­rim, apar ver ona, kürəkənini Naxçıvana köçürtdür. Çox çə­tin olsa da, nənəm qızını və nəvəsini düşünüb razılaşır. Dil bilməyən, yol-iz tanımayan nənəm əlində Heydər xalaoğ­lu­nun verdiyi eyni kopiyadan ibarət üç məktubu alıb, anamla birlikdə qucaqlarında da qardaşım Tiflisə yola düşürlər. Nə­nəm məktubu itirə biləcəyindən qoxduğundan hər kopi­yanı bir yerində gizlədir. Minbir çətinliklə Tiflisə gəlirlər. So­ru­şa-soruşa həmin qospitalı tapırlar. Günlərlə həmin baş hə­ki­min qəbuluna düşməyə çalışırlar. Və nəhayət, düşürlər. Bun­dan sonrasını anam danışanda biz hər dəfə gülməkdən qırı­lardıq. Elə baş həkimin qəbulunda nənəm anama deyir ki, köpək qızı, ağla! Ağlamasan, həkim bizə inanmaz. Nənəm həkimin qəbulunda sinəsinə qoyduğu məktubu çıxarıb ona verir. Həkim məktubu oxuyur və başını bulayır nənəmə nə deyirsə, arvadın yadında bir “nelza”, bir də “vayna” qalır. Nənəm elə başa düşür ki, məktubu düz verməyib. İkinci ko­piyanı corabından çıxarıb həkimə uzadır. Həkim ikinci mək­tubu da alır, baxır ki, eyni şeydir. Havalanmış kimi məktubu cırıxlayıb zibil qutusuna atır. Və rus dilində nənəmi başa salmağa çalışır ki, bu iş olmaz, çox çətindir. Ancaq nənəm həkimin nə dediyini ya başa düşməyib, ya da düşmək istə­məyib. Tez ayağa durub üçüncü kopiyanı uzadır və deyir:

• 
  Başıva dönüm, ta niyə hirslənirsən? O məktub da deyilsə, ala bunu. Heydər göndərib.
  

Həkim kağızı açıb o biri məktubun kopiyası olduğunu görüb, dəliyə dönür. Çağırıb bütün həkimləri otağa yığır, nənəmi, anamı göstərir və atamı anama və kiçik oğluna ba­ğışlayır. Və onların Naxçıvan Hərbi Qospitalında müalicə­sini davam etdirmək şətrilə Tiflis qospitalından köçürülmə­sinə sərəncam verir. Atam bir daha cəbhəyə qayıtmır və uzun illər səhiyyə sahəsində çalışır, Tibb İşçiləri Həmkaralar İttifaqının sədri və Səhiyyə Maarifi Evinin müdiri vəzifə­sin­də işləyir. Oradan da təqaüdə çıxır. Atam Füzulini, S.Ə.Şir­vanini çox sevərdi. Çoxlu şeir bilirdi. Muğamlarımızı gözəl bilirdi. Bəlkə, elə atamla anamın musiqiyə olan sevgisi idi ki, qardaşım konservatiroyanın məzunu oldu.

Nənəmin ölümündən sonra anamın əziyyəti daha da pisləşdi. Çünki biz dördümüz məktəbə, kiçik bacım Hüsni­yyə isə bağçaya gedirdik. Atam, anam isə yalnız maaşa do­la­nan adamlar idilər. Müharibədən yenicə çıxmışdılar. Qo­hum­lardan da çoxunun ailə başçıları müharibədən qayıtma­mışdılar.

O cümlədən, əmim və bibimin ərinin “qara xəbər”ləri gəlmişdi. Atam onların da uşaqlarına baxırdı. Mən 1957-ci ildə birinci sinfə getmişəm, həmişə də həkim olmaq istə­mi­şəm. İndi də bu arzum sönməyib. Orta məktəbi qurtarandan sonra birinci il Azərbaycan Tibb İnstitutuna qəbul ola bil­mədim. Naxçıvanda C.Məmmədquluzadə adına Ədəbiyyat Muzeyində işlədim və hazırlaşırdım ikinci il sənədlərimi ATİ-yə verəm. İyun ayı idi. Anamın Bakıdakı dayısı vəfat et­mişdi. Mən də onunla birlikdə Naxçıvandan Bakıya gəl­dim. Məni qohumlar məcbur etdi ki, sənədlərimi universi­tetin kimya və ya biologiya fakültəsinə verim, özümü sına­yım. O zaman bu fakültələrə sənədi ixtisas üzrə götürür­dü­lər. Mən həmin fakültələrə sənəd verə bilmədiyimdən, əlim­də Ədəbiyyat muzeyinin arayışı olduğundan sənədlərimi məcburən heç hazırlaşmadığım BDU-nun filologiya fakültə­sinin qiyabi şöbəsinə verdim. Hər imtahanı verdikcə növbə­tidən mütləq kəsilərəm, deyə imtahanlara gedirdim, ancaq kəsilmədim. Bütün fənlərdən 4-5 aldım və filologiya fakültə­sinə daxil oldum. Mən imtahanlara hər dəfə anamla gedirdim və könülsüz idim, deyə bir kənarda dayanırdım. Bizim qru­pun uşaqları isə İnstitutun qabağında anamın başına topla­şırdılar. Anam ədəbiyyatçı olduğundan uşaqların bütün sual­larına cavab verirdi. İçlərindən bir laçınlı oğlan bu cür ana­nın qızını çox maraq edir. Ancaq o, məni qəbuldan – tələbə biletini alandan sonra tanıdı.

Məndən fərqli olaraq laçınlı oğlan, yəni Əslixan, filo­logiya fakültəsini sevərək seçmişdi. O, bu fakültəyə bir-neçə il ardıcıl sənəd verir və konkursa düşürmüş. Nəhayət, 1968-ci ildə arzusuna çatır. İnstitut illərində hansı dəftərim əlinə keçsəydi, yazdığı şeirlərlə özünü sevdirməyə çalışardı. O dövrdə yazdığı şeirlərin çoxusu dəftərlərimlə birlikdə it-bat oldu. Yadımda qalan bir bənd var:

Yaşa, bir qartal kimi,

Solsan da, gül təki sol,

Ancaq elə yaşa ki,

Yaşamağa layiq ol!

Biz evləndikdən sonra da mənim oxuduğum kitabların arasından yazdığı şeirləri tapardım. Bir dəfə də belə bir şeir tapdım:

Bu dünyanın özü dərddir,

Qışı dərddir, yazı dərddir.

Axır məni vərəmlətdin

Dağlama məni, dağlama!
Çeşməyəmmi, axım gedim?!

Şimşəyəmmi, çaxım gedim?!

Qoy, yolumla çıxım gedim,

Saxlama məni, saxlama!

Daş-kəsəkdən keçib yolum.

Parçalanıb əlim-qolum.

Göz yaşına dəyməz, gülüm,

Ağlama məni, ağlama!

Xəzan vurmuş budağam mən,

Suya təşnə dodağam mən,

Odu sönmüş çırağam mən,

Yağlama məni, yağlama!

Gözlərində gözüm qalıb,

Ürəyimə bir od salıb,

Qucağında ölmək gəlib,

Ağlıma, mənim ağlıma.

Biz 1973-cü ilin yanvarında evləndik. 1974-cü ildə Ül­vi, 1975-ci ildə Fəxri anadan oldu. Mən kənd işlərinin heç birisini bacarmırdım. Bir dəfə məcbur qalıb çörək bişirmək üçün xəmir yoğurdum. Xəmirin gəlməsini gözləmədən əl-ayağımı ütə-ütə sacda çörək bişirməyə başladım. Çörəklərin heç biri köpmədi. Alaçiy göyərmiş taplar oldu. Yeyiləcək, ortaya qoyulacaq deyildi. Bütün gecəni gözlədim ki, hamı yatsın. Evdəkilər yatandan sonra gecə saat 2-3-də qalxdım ayağa, həyətdə iki iri itimiz var idi. “Allaha ağır getməsin!” deyərək çörəklərin hamısını itlərə yedizdirdim, sonra gedib yatdım. Səhər qaynanam yal çalıb qoydu itlərin qabağına. İtlər axşama qədər dillərini yala vurmadı. Qaynanam əməlli-başlı narahat olmuşdu. Deyirdi ki, itlər xəstələnib, daha bilmirdi ki, gəlini səhərəcən itləri yedizdirib. Sonralar yavaş-yavaş çörək bişirməyi öyrəndim. Ancaq yenə də körpələrimi saxlayan olmadığından, dərsə gedib-gəlməyə, bir müəllim kimi gündəlik tutmağa belə zamanım çatmırdı. Yoldaşım mən işləyən məktəbin dərs hissə müdiri idi. Hər gün məndən gündəlik tələb edirdi. Mən də deyirdim:

– Yoxdur, axşam uşağı saxlayaydın, mən də gündəlik yazardım.

O da adımın qarşısına “minus” işarəsi qoyurdu. Minus­lar xeyli çoxalmışdı. Mənə heç güzəşt etmirdi. Bir gün bərk xəstələndi, məktəbə gedə bilmədi. Şkafın açarını mənə verdi ki, məktəbin direktoruna verəm. Mən məktəbə çatan kimi əvvəlcə şkafı açdım, həmin dəftəri çıxardım, adımın qarşı­sındakı bütün minusları “pilus” elədim, hirsim soyudu, sonra açarları direktora verdim.

Dərs hissə müdiri əhvalatı biləndə qanı çox qaraldı, son­ralar mənim əvəzimdən də gündəlik yazmağa başladı. Şərait­sizlik məni vətənə – Naxçıvana çəkirdi. İş elə gətirdi ki, atam­gilin yaşadığı ev plana düşüb söküldü və mənə də ora­dan ikiotaqlı ev verdilər. Bu hadisə mənim Naxçıvana get­mə­yimi reallaşdırdı. Biz Naxçıvana gələndə artıq ikiotaqli evimiz var idi. Hər ikimiz işə düzəldik, uşaqlara anam baxır­dı. Mən 1976-cı ildən 1982-ci ilə qədər Məktəblər Sarayında kitabxanaçı işlədim. Həmin vaxt Naxçıvanın Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi Nurəddin Mustafayev idi. Nurəd­din müəllimin çox qəribə bir iş üsulu var idi. Heç kəsə bil­dirmədən hər gün bir müəssisəyə gedir.

Camaatla tanış olurdu. Bir gün Pioner və Məktəblilər Sa­­rayına da gəldi. Bir-bir otaqları gəzə-gəzə, işçiləri sorğu-suala tuta-tuta kitabxanaya da gəlib çıxdı. Mənimlə əl gö­rüşdü. Mənə tarixdən, ədəbiyyatdan tutmuş iqtisadiyyata qə­dər sual­lar verməyə başladı. Mən bacardığım qədər onun sual­larına cavab verdim, o məni dinlədi və bircə kəlmə – “Sə­nin yerin bu­ra deyil!” – dedi və getdi. Bir müddətdən son­ra VPK Təş­kilat Şöbəsinin müdiri məni yanına çağırdı. Mənimlə bərabər dəhlizdə daha on nəfər var idi. Nə məq­sədlə orada olduqlarını bilmirdim. Mən otağa girdim, şöbə müdiri mənim savadımı yoxlayarcasına müxtəlif suallar ver­məyə başladı və görünür mən bu konkursdan keçdim, çünki bir-neçə gündən sonra yenə də VPK-nın o zamankı ikinci ka­tibi Qolubev məni yanı­na çağırdı. O da məni tamamilə baş­­qa istiqamətdə sorğu-suala tutdu, və mənə VHİŞ-in Mə­dəni Kütləvi İşlər şöbəsinin müdi­ri vəzifəsində işləməyi tək­lif etdi. O, uzun-uzadı işin məsu­liyyətindən danışdı, uğurlar ar­zuladı və bir-neçə gündən sonra məni VHİŞ-in Mədəni Kütləvi İşlər şöbəsinin müdiri vəzifə­sinə təyin etdilər. 1995-ci ildə Bakıya köçməyimlə əlaqədar o işdən öz ərizəmlə çıx­dım.

Övladlarım orta məktəbi Naxçıvanda bitirdilər. Hər ikisi İqtisadiyyat İnstitutuna daxil oldu. 1995-ci ildə Naxçıvan­dakı evi satıb birdəfəlik Bakıya köçdük. Mən on il işləmə­dim. Bu arada oğlanlarım da İnstitutu bitirib evləndilər. Mə­nə o qədər də ehtiyacları qalmadı. Gəlinlərimdən biri univer­sitet bitirmiş bir qızdır. Ona hamımız iş axtarırdıq. Çox yerə baş vurduq, çox gözlədik. Nəhayət, AMEA Folklor İnstitu­tun­dan işıq ucu göründü. Elə həmin gün də öyrəndik ki, gə­linim ana olacaq. Və ən azı üç-dörd ildən sonra işə çıxa bi­lər. Eləmədim tənbəllik gəlinin yerinə İnstitut direktorunun yanına özüm getdim. Mənə elə gəlir ki, ömür boyu axtar­dığımı tapdım. Mən illərlə anamdan, nənəmdən, tanış-biliş­dən eşitdiyim atalar sözü, məsəl, oxşama, rəvayət və s. bu kimi folklor nümunələrini özümlə bərabər o dünyaya aparası olmayacağam. Buna çox sevinirəm. Çünki elin malını özü­nə qaytarmağı özümə borc bilirəm. Bu da mənim kiçik ki­tabımın həyata gəlmə səbəbidir. Mənim dörd nəvəm var. Ma­­lik, Heydər, Nuray və kiçik Məhəmməd. Mən mənə mi­ras qalan bu folklor nümunələrini onların timsalında bütün uşaqlara hədiyyə edirəm.

Bu kitabın yazılıb ərsəyə gəlməsində xüsusi rolu olan Əli Şamilə və yaxından köməkliyinə görə Aynur Qəzənfər­qızına öz təşəkkürümü bildirirəm.

NAXÇIVANDA TOY MƏRASİMİ
Eldən-elə, dildən-dilə müdrik qocalarımız, nənə-baba­la­rımız vasitəsi ilə yayılan və yaddaşlarda yaşayan yerli adət və ənənələr, folklor nümunələri zaman-zaman unudulur, təh­riflərə və dəyişikliklərə uğrayır.

Toy adətlərimiz də bu cür dəyişikliklərdən kənarda qala bilməzdi. İndi az-az ailə tapılar ki, XX əsrin 0-60-cı illərdə olduğu kimi nübar xonçaları, xına gecəsi, gəlin hamamı, pal­tarbiçdi ilə toy etsin və ya milli bayramlarımızın hər birində özünəməxsus qayda-qanun ilə xonça aparsın. Yəni vaxt, za­man keçdikcə bu ənənələrin böyük qismi unudulur.

Şadlıq sarayları və restoranlarda keçirilən toy məclis­lərində keçmiş qayda-qanunlar unudulmaqla yanaşı, bəzən yeniləri də əlavə olunur. Məsələn, indi bəy-gəlin birlikdə toy tortunu kəsərək qaşıqla bir-birilərinə uzadırlar, və ya bir-birilərinin əlindən şampan şərabı içirlər, hansı ki, bu ənənə heç zaman bizim toylarda olmayıb.

1940-cı ildən sonra Naxçıvanda keçirilən toy adət-ənə­nəsi yaddaşlardan silinməsin deyə yaşlı nəslin nümayən­də­lə­rindən eşitdiklərimi, gördüklərimi qələmə aldım və oxucu­lara çatdırmağı lazım bildim.

Naxçıvanda toy adət-ənənələr, əsasən cizgilərini özündə saxlasa da, bəzi detallar istər-istəməz zaman-zaman dəyişir. Məsələn, əvvəllər gəlini atla, dəvə ilə, faytonla, hətta piyada aparırdılarsa, indi avtomobildə aparırlar. Və ya əvvəllər gə­linin paltarı mütləq qırmızı rəngli idisə, indi ağ rəngli gəlin paltarı geyinirlər və s.

Mən anam Şəfiqə xanımın danışdığı və onun gəlinlik döv­­rünü əhatə edən, qismən də öz gözlərimlə gördüyüm Nax­­­çıvan toylarından yazacağam.

Nənəmin və anamın dövründə Naxçıvanda küçə adları olmayıb, o zaman məhəllə adları olub, indi də xalqın yad­da­şında həmin adlar yaşayır. Məsələn, Naxçıvanda igid, mərd, dəliqanlı oğlanları ilə məşhur olan Şahab (həmin küçədən böyük bir bulaq axırdı. Şah elə şah, ab isə su deməkdir), Sar­vanlar, Əlixan, Gomayıl, Xıncov, Çuxur məhlə və s. kimi.

Qız bəyənmə. O zamana görə qızları oğlanın anası, ba­cısı əsasən hamamda, çeşmə başında görüb bəyənərdilər. Bə­zən də qızı gözəl əl qabiliyyətinə görə, qanacaq-mərifə­tinə gö­­rə seçərdilər. Lakin bu o demək deyil ki, oğlanların öz se­çimi olmazmış. Qohum-qonşu uşaqları ilə kiçik yaşların­dan bir yerdə böyüyən və həddi-buluğa çatdıqdan sonra ayrılan oğlanlar sonradan həmin qızları sevib evlənirmişlər.

Kiçik elçilik. Bu üsulların hansı biri olursa-olsun, oğla­nın anası, nənəsi, xalası və s. yığışıb qız evinə gedər, əvvəlcə havadan-sudan söhbət edər, yavaş-yavaş mətləb üstünə gə­lər­dilər. Qadınlar yalnız gəlmələrinin səbəbini söyləyərdilər ki, buna da «ağız aramaq» deyilir. Şübhəsiz ki, qız adamı hələ ki, fikrini demir, evin kişiləri ilə məsləhətləşəcəklərini bildirir­dilər. Əgər razılıq olarsa oğlan evinə xəbər çatdırar­dılar.

Oğlan adamı öz evlərinə qayıdanda bir nəfər ehtiyatla əyilib yerdən bir daş götürər və niyyət edib öz evlərində bir yerə qoyardılar. Əgər bu arada işləri yaxşı gətirsə, yaxın qohumlardan ölən-itən olmasa, qızın ayağı sayalı sayılardı. Əksi olsa, fikirlərini elə oradaca dəyişərdilər.

Böyük elçilik. Qız evinin razılıq xəbərindən sonra, ikinci dəfə ağsaqqal və ağbirçəklər elçi gedərdilər. Bu elçilik işinə çox həssaslıqla yanaşardılar, çünki, necə deyərlər, qız qapısı – xan qapısı hesab edildiyindən qız evinin bəzi şıltaq­lıqlarına dözərdilər.

Elçilik razılıqla bitərsə, ortalığa şirin çay gələrdi. Sözü gedən qızın «hə»si verildisə, ətrafa səs yayılırdı ki, filankə­sin qızının şirnisi içilib.

Naxçıvanda, adətən, qızı uzun müddətə nişanlı saxla­maz­lar. Deyərlər ki, qalan işə şeytanın barmağı qarışar. Odur ki, məsələni tezləşdirərlər.

Bəlgə. Naxçıvanda nişandan (böyük nişan) başqa çox az-az təsadüf edilən «bəlgə» aparmaq adəti də var. Bəlgəni o zaman aparırlar ki, qızın «hə»si verilir, lakin oğlan ya uzaq səfərdə olduğundan, ya hüzür düşdüyündən tezliklə toy et­mək olmur. O zaman qız evinə nişan üzüyü (buna xatircəm­lik üzüyü də deyilir), bir yaylıq və şirniyyat aparılır.

Nişanlılıq. Qızı nişanlı qaldığı müddətdə qarşıdan gələn Novruz, Qurban, Ramazan bayramlarında qız evinə tabax ge­dərdi. Qurbanda hökmən bəzəkli bir qoç, qıza hədiyyə və müx­təlif şirniyyat və meyvələr göndərilirdi. Novruzda isə əsasən paxlava, şərəkbura, bayram çöçəsi, qoz, fındıq, ba­dam, şirniy­yat, meyvə və quru meyvəyə üstünlük verilirdi. Nax­çıvanda nişanlı qızlara yeni çıxan meyvələrdən «nübar» apararlar. Yəni nişanlı qızlar toya qədər daim diqqət mər­kə­zində olurlar.

Əgər nişanlılıq müddəti qış aylarına düşərsə, dekabrın 22-də qız evinə xonçada çillə qarpızı və müxtəlif şirniyyatlar aparılır.

Ramazanda qızın yaşlı nənəsi və babası varsa, onlara da hədiyyə qoyulmaqla meyvə və şirniyyat tabaqları tutulurdu. Bu bayramlar silsiləsinə Xıdır Nəbi də daxildir. Toy, nişan keçirmək üçün oğlan evi qız evinə xərc verərdi. Bura başına xına çəkilmiş, buynuzuna qırmızı bağlanmış qoyun (bir və ya bir neçə dənə də olur), yağ, düyü, un, qənd, çay və s. daxildir.

Nişanda gəlinə gətirilən qızıllar xüsusilə qeyd olunardı. Onlar əsasən boyunbağı qismində çəçik, qarabatdax, sərmə, hel, ay-ulduz sırğa, nacağı və ya qaşlı sırğa, qolbaq və ya üzük­­dən ibarət olur. Çəçik üç-dörd cərgə düzülmüş boğaz­dan sinəyə qədər pullu boyunbağıdır. Bunun lap böyüklərinə sil­silə deyilir. Qarbatdax – qızıl və incə muncuqlardan dü­zülmüş boyunbağıdır. Sərmə – damcı şəklində hazırlanmış, içərisi nə­bati naxışlarla işlənilir. Hel – dairəvi və oval şəkil­lərində olan qızıl boyunbağıdır. Naxçıvana məxsus bir qızıl əşya nö­vü də boğazaltıdır. Boğazaltı adından göründüyü ki­mi, boğaz al­tın­dan başa qədər müəyyən uzunluqda olur. Baş­lıq­ları qızıldan çəngəl hazırlayırlar. Təmiz piltə qızılın biri digərinə halqa­larla bərkidilir. Ortası firuzə və yaqutla bəzə­dilir ki, bu nö­vünə işkəbel boğazaltı deyilir. Əsasən baş yay­lığının düşmə­məsi üçün istifadə olunan boğazaltı eyni za­man­da çənəaltı buxağı da çəkərək çox sallanmağa qoymur. İm­kanlı ailələr sadalanan qızılların hamısını imkansızlar isə, heç olmasa, bir üzük, bir boyunbağı, bir cüt də sırğa aparar­lar.

Nişanda qıza gətirilən ayna çox önəmlidir. Hamı çalışır ki, gözəl ayna seçib alsın. Buna çox adam bəxt aynası da deyir. Gəlin köçürən zaman aynanı qorumaq lazımdır ki, dü­şüb qırılmasın. Aynanın qırılması yaxşı əlamət hesab olun­maz. Bəzi yerlərdə aynanı qızın üzünə doğru tuturlar. Bu o deməkdir ki, qız da ayna kimi təmiz və ləkəsizdir. Qarşısın­dakı aynaya baxaraq ətrafdakı kəm baxışlardan sanki qoru­nur. Bəzən isə aynanı camaata doğru tuturlar ki, pis nəzərlər o adamın özünə qayıtsın və gəlinə göz dəyməsin.

Toya qədər qız anası qızının yorğan-döşəyini hazırla­ma­lıdır. Yorğan-döşək salma mərasiminə oğlanın yaxın qohum­ları, anası, bacısı, bibisi gəlib döşək üstünə pul və şirinlik atarlar. Bunlar yorğan-döşək salana çatar. Toya qədər görü­ləcək işlərdən biri də çörək yapmaqdır. Naxçıvanda təndir yeraltı olur. Toy çörəyini yapmaq üçün xüsusi çörək yapan və köməkçilər dəvət olunur ki, buna da mədədçi deyilir. Həm oğlan evi, həm də qız evi toy üçün lavaş yapırlar. Ya­xın qo­hum­lar hər iki evə “çörək üstü”nə gedirlər və hədiyyə pul ba­ğışlayırlar. Bunlar isə çörək yapana və mədədçilərə qa­lır. Nax­çıvanda çörək bişirilən, təndir olan yerə təndirəsər deyirlər.

Danışıq. Üçüncü dəfə ən yaxın adamlardan 3-4 nəfər gedib toyun vaxtını müəyyənləşdirərdilər. Qəti qərardan son­ra oğlanın anası gəlini üçün illərdən bəri yığıb saxladığı əşyalara bir daha göz gəzdirər, çatışmayanları alar, son hazırlıqlar bitdikdən sonra yaxın qadınlardan birini çağırıb toyun, paltarbiçdinin, gəlin hamamının və duvaqqapmanın vaxtını deyər və dəvət olunacaq qonum-qonşunun adını bir-bir söyləyərdi. Dəvətliləri çağıran qadına «nəvə» deyilir.

Nəvə toya dəvət edilmiş hər kəsin bir-bir qapısını döyər və məsəl üçün, belə deyərdi: – Ay Fatma, Səkinə sizi ailənlə birlikdə oğlunun toyuna çağırır. Həftənin cümə axşamı pal­tar­biçməyə, cümə günü gəlin hamamına, şənbə günü xına ge­cəsinə, toya və duvağa gəlin. Evin kişisi yalnız toyda iş­tirak etsə də, qadınlar qalan mərasimlərin hamısına gedirlər. Nəvəyə isə hamı mütləq şirinlik bir şey bağışlayardı.

Toyun paltarbiçdisi. Paltarbiçdi böyük nişanla birlikdə olur. Oğlan evi qız üçün nə alıbsa hamısını (ayaqqabıdan başqa, ayaqqabı darlıq hesab edildiyindən əvvəlcədən gətir­məzlər) gətirir.

Qız evi yemək-içmək hazırlayır, yeyib-içəndən sonra oğlanın anasının göstərişiylə bir nəfər qadın qıza alınmış əşyaları bir-bir hamıya göstərir. Əşyaları göstərən qadın uca bir yerdə durduğundan hamı onu maneəsiz görür. İştirakçılar hər bir əşyanı gördükcə yerdən oğlan anasına alqış edib de­yirlər: – Sağ olsun, oğlan doğanı, afərin, maşallah və s. Sonra gəlin olacaq qızı gətirib otuzdururlar. Oğlanın bacısı qız üçün alınmış üzüyü yavaş-yavaş qızın barmağına keçirir və deyir: – Üzük girmir. Bu zaman qızın anası həm nişan taxanın, paltar göstərənin və əşyaları gətirənlərin hamısına hədiyyə verir ki, buna da xələt deyirlər.

Sonra gəlin üçün alınmış parçalardan gəlin paltarı bi­çilir. Duvaq günü geyinəcəyi və bir-iki dənə gündəliyə ge­yiləcək parçaları dərziyə verirlər ki, tiksin. Dərziyə həm oğ­lan, həm də qız anası xalat verir. Çağırılan qonaqlar və qo­humlar biçilən parçanın üstünə az miqdar da pul, şirniyyat qoyardılar.

O zaman üçün ən gözəl parçalar, zərxara, qumaş, küçə mənə dar gəlir, alışdım yandım, gülü məxmər, pombarxit he­sab olunurdu. Gəlinlik paltarı üçün qırmızı rəngli parça se­çilərdi. Toyun ən maraqlı və yadda qalan detallarından biri də odur ki, paltarbiçmədə oğlanın ən yaxın qohumları qıza tabaq (xonça yox) tutardılar. Tabaq xonçadan çox böyük olur. Bir stolun üstü tutacaq qədər, müxtəlif konfet, şirniy­yat, meyvə, çərəz və qıza hədiyyə qoyulur. Tabağa heyva və üzüm qoyulmaz. Deyərlər ki, heyva xəstəlik, üzüm isə göz yaşı əlamətidir. Məsələn, deyirlər ki, filankəs heyva kimi saralıb-solur.

Nişanla toy arasında bir kəbin mərasimi də var. Kəbin Naxçıvanda iki cür kəsilir. Bir dövlət nigahı, bir də dini ni­gah. Dövlət nigahı olmasına baxmayaraq, dini nigah mütləq olmalıdır. Çünki dini nigah halallıq və məhrəmlik hesab olunur. Əvvəllər azyaşlı qızlarla evlənən oğlanlar yalnız dini nigahla kifayətlənirdilər. Dini nigah oğlanın ikinci, üçüncü dəfə evlənməsinə mane olmur. Kəbin kağızların hər ikisi qızın anasına verilir. Nigah günü bəylə gəlinin hər iki tərəfin şahidliyi ilə kəbini kəsilir və mərasimi qız evinin hazırladığı kiçik qonaqlıqla yekunlaşır.

Toy hamamı. Nişan və paltarbiçmədən sonra oğlan evin­­də üç gün toy çalınardı. Oğlanın qohumlarından 5-10 nəfər həftənin cümə günü gedib qızı gəlin hamamına aparar­dılar. Həmin günə oğlan evi hamamı 2-3 saatlığa bağlatdı­rardı.

Oğlan evindən qız üçün hamam boxçası gedərdi. Boxça artıq qalmış cürbəcür ipəkdən, qumaşdan qurama olurdu və içərisində gəlin üçün qətfə, fitə, ləçək, alt və üst paltarları, torbada isə bütün hamam ləvazimatları: sabun, kisə, lif, ürü­şül, daraq, daban daşı və s. olardı.

Adını çəkdiyim əşyalardan bəzisi yeni nəsil üçün anla­şılmaya bilər. Məsələn, lif-sabunlanmaq üçündür, ürüşül isə heyvanın haram iliyindən və üyüdülmüş yüksək keyfiyyətli mərmərdən hazırlanan kosmetik vasitədir. Onu hamamda yaş sifətə azacıq sürtməklə üzün dərisini təmizləyir və sifətə bir təravət gətirir.

Fitə – metr yarım qırmızı parçadır ki, bahalısı ipəkdən, ucuzlusu çitdən olur. Keçmişdə hamamda fitəsiz çimmək çox böyük ayıb hesab edilərdi. Yetkinlik yaşına çatmış qız­lardan tutmuş qoca qarılara qədər hamı fitə ilə özünü örtüb, böyüklərdən və az yaşlı uşaqlardan abır saxlayardılar.

Hamamda qadınlar çalıb-oxuyar, deyib gülərdilər, ən yaxın adamlardan biri, əsasən yengə gəlini fitə ilə örtüb bir tərəfdə oturub onu çimizdirər və ona evlilik həyatına dair bəzi məsləhətlər verərdi. Gəlini çimizdirdikdən sonra ona təzə alt və üst paltarı geyindirər, yad baxışlardan qorunsun deyə başına böyük qırmızı yaylıq salar və evə qədər apa­rardılar. Qız evində gələnlərə isti samavar çayı və quymaq ikram edilərdi. Oğlanı isə toy günü səhər-səhər sağdış-sol­duşunun müşayətilə bəy hamamına aparardılar.

Xına gecəsi (xınayaxdı). Şənbə günü (yəni xına gecəsi) günorta vaxtı oğlanın anasının göndərdiyi məşşattə (gəlini bəzəyən) iki-üç nəfərlə qız evinə gəlir, bəzək əşyalarını gə­tirirlər. Bura daxildir: xına, rasıx, ətir, ənlik, kirşan və s. Mə­şattə qızın cehiz döşəyini açır, yerdə sərir. Əvvəlcə üstü­nə bir oğlan uşağı uzandırır (yəni gəlinin ilki oğlan uşağı olsun deməkdir) sonra gəlin döşəkdə uzanır və toy gününə qədər saçından, birçəyindən, qaşından bir tük belə götürülməyən qızın qaşlarını, üzünü alardılar. Ona tel və birçək kəsilərdi.

Qız evi verilən xərcə xırda əlavələr edib, toyu yola ve­rir, qızın cehizini yığıb-yığışdırmağa, son tamamlama iş­lərini görməklə məşğul olurlar!

Naxçıvan toylarının keçmişdən indiyə qədər ən maraqlı və yadda qalan günü "Xına gecəsi" keçirilən gündür.

Həmin gün axşama doğru oğlan anası bir kasa xına isladar. Ümumiyyətlə, xına müsəlman aləmində müqəddəs hesab olunur. Məhəmməd peyğəmbər deyir ki, xına cənnət nişanəsidir. Üç halda müsəlman aləmində xına qoyarlar. Gə­linə xınanı ona görə qoyarlar ki, ərinə qurban – adax deyilib. Əsgər gedən oğlana ona görə xına yaxarlar ki, vətənə qurban olsun. Toyda və qurban bayramında qıza gedən quzuya xına yaxarlar ki, bu da qurban mənasındadır. Xına ilə bərabər qıza rasıx da (qaşa çəkilir) hazırlanır. Rasıx xına gecələrinin olmazsa olmazıdır. Rasığı qaşa çəkirlər. Mazı deyilən bir bitki var, onu azacıq su töküb daşa sürtürlər, dəmir ərsini də odda qızdırıb bu suya basırlar. Əmələ gələn qatı balaca qab­lara töküb xüsusi çöplə qaşa çəkirlər, quruduqdan sonra yu­yurlar. Bu rəng on günə qədər qaşda qalır. Xına gecəsi oğlan evi xonça düzəldib qız evinə gedər. Hələ giriş qapısına çatmamış, gəldiklərini bildirmək üçün hakuşka gedərlər. Ha­kuşka bəzən atmaca xarakteri daşıyırdı. Hakuşkaların bə­zi­lərinin məzmunu gəlin-qaynana münasibətinə aid olur. Mə­sələn: Qaynana adından kimsə deyir:

Evimə ozan gətirmişəm, hakuşka,

Pərgarı pozan gətirmişəm, hakuşka.

Gündüz olan işləri, hakuşka,

Gecələr yazan gətirmişəm, hakuşka.

Yaşıllar, ay yaşıllar

Ağaca dırmaşıllar.

Bu zamanın qızları

Ər üstdə dalaşırlar.

Əzizim badamçalar,

Bar verməz badamçalar.

Bu zamanə qızları

Əqrəb tək adam çalar.

Gəlinin qohumları da söz altda qalmaz və deyərlər:

Yedin noğul qaynana,

Doğdun oğul qaynana.

Oğluvu əlindən aldım,

Çatla, boğul, qaynana.

Damda dirək qaynana,

Tövlədə kürək qaynana.

Oğlun evə gələndə,

Hamıdan zirək qaynana.
Maşın gəlir bərk gəlir,

İçi dolu qənd gəlir.

Mən şirin çay içəndə,

Qaynanama dərd gəlir.

Bu bir zarafat olduğunu və inciklik düşməsin deyə, qo­hum-qonşular başqa bir bayatı deyər və iştirakçılar bir ağız­dan hakuşka deyərlər:

Hakuşka gedək ikimiz,

Gülabətin yükümüz.

Məxmər döşək, gül yastıq,

Arasın açaq ikimiz.
Aftafa burma-burma,

İçində sarı xurma.

Məktub yazıb yolladım,

Üç gündən artıq durma.

Xəncəri işlə yolla,

Üstün gümüşlə yolla.

Mənə üç alma göndər,

Birini dişlə yolla.

Zirzəmilər dərində,

Yerimi sal sərində.

Bir dəstə gül olaydım,

Sevgilimin əlində.

Araba bizim olaydı,

Təkəri qızıl olaydı.

Yar yanıma gələndə,

Gecələr uzun olaydı.

Ay doğdu pərli-pərli,

Eyvanı qoşa nərli.

Girəydim yar qoynuna,

Çıxaydım tərli-tərli.

Oğlan, adın Əlidi,

Köynəyin düyməlidir.

Özün əcəb oğlansan,

Ancaq anan ölməlidir.

Şəftəliyəm, kalam mən,

Dilim yoxdu, lalam mən.

Qonşuda bir qız sevdim,

Pulum yoxdu alam mən.

Moskiviçin yaşıldır,

Nə xod gedən maşındır.

Məni bu dərdə salan,

Sənin çatma qaşındır.

Ayım-ulduzum, ay qız,

Dibəkdə duzum, ay qız.

Aldım qardaşıma səni,

Oldum baldızın, ay qız.

Stol üstə vaz nədir?

Vaz nədir, kağız nədir?

Əgər məni sevirsən,

Yanındakı qız nədir?

Kostyumunun dəstinə,

Ətir səpim üstünə.

Neyləyim, arvadın var,

Məni də al üstünə.

Oğlan, adın Talıbdı,

Gün dağlarda qalıbdı.

Aldığın o üzüklər,

Barmağımda qalıbdı.

Əzizim, qızıl alma,

Tabağa düzüm alma.

Babalın qoy boynuma,

Bədəsil qızı alma.

Köynəyi yaşıl, oğlan,

Əcəb yaraşır, oğlan.

Məhləmizə gələndə,

Anam dalaşır, oğlan.

Badyada qaymaq gərək,

Qablara yaymaq gərək.

Yad yerə gedən qızın,

Gözlərin oymaq gərək.

Samavarım qızıldı,

Min bir yerdən sızırdı.

Mən sevdiyim oğlanın,

Qabaq dişi qızıldı.

Sandıq üstə sandığım,

Sandığa dayandığım.

Heyf, çəkdiyim zəhmətə,

Yad oğluna yandığım.

Köhləni xallı-xallı,

Ayağı qoşa nallı.

Vədə verib gəlmədin,

Nigaran qoydun xalxı.

Pəncərəndə gül ollam,

Gül ollam, bülbül ollam.

Bilsəm məni sevirsən,

Qapınızda qul ollam.

Ay gedir batan yerə,

Mələklər yatan yerə.

Min yol qurban gedərəm,

Yar ayaq atan yerə.

Hər bayatının sətir başında hamı birlikdə qaval və ya nağarının müşayəti ilə ritm tutaraq, hakuşka deyir.

Xına gecəsi hakuşka getməklə bitmir, eyni zamanda məc­lis əhli əlinə-ayağına xına qoyar, qaşlarına rasıx çəkər­di­lər, səhərə qədər yuxusuz qalıb, deyə-gülə toyun dolmasını bükər, düyüsünü arıtlayar, ət çəkər, eyni vaxtda lətifələr söy­ləyər, deyib gülərdilər. Bu zaman yorğunluqdan gedib yatan­ları yorğan-döşəyə tikər, saç-saça hörər, üz-gözlərini gülünc vəziyyətdə boyayardılar. Səhər oyananlar yorğan-döşəkdən qalxa bilməz, saç-saça bağlandıqlarından başlarını qaldırdıq­ları zaman bir-birini incidər, gülüşə səbəb olardılar. Əsl qəh-qəhə isə ayna qabağında sir-sifətlərini görüncə qopardı.

Xına gecəsi məzəli olsun deyə, qoca qarılardan biri ca­van gəlin kimi geyinər, üz-gözünü bağlayar, barmaqlarına üskük taxar və xına yaxan, dolma bükən, deyib-gülən qadın­ların yanına gələrdi. Hamı onun rəqs etmək fikrində olduğu­nu başa düşərdi. Qadınlardan biri indi də qulaqlarımda səs­lənən qədim bir hava ilə "gəlini" yarı xoş, yarı zor ortalığa çəkər, yerdə qalanlar da bir-neçə dəqiqəlik iş-gücü buraxıb əl çalardılar. "Gəlin" barmaqlarındakı üsküklər bir-birinə vu­raraq çox məzəli şəkildə oynayardı. Qaval çalan qadın belə oxuyurdu:

Bu torpağın adı Ənzəli,

Çopur Ağəli!

Bir addım da tullan irəli,

Ay mənim balam!

"Gəlin" bir az da ortaya gəldikdə, nəğmənin davamını oxuyardı:

Oyna, bənövşəli xanım,

Əlləri şüşəli xanım.

Sonuna qədər yadımda qalmayan bu rəqslər bitər-bitməz qadınlardan biri yalançı "gəlin"in baş yaylığını açır və bu zaman rəqs edənin kim olduğu aşkar olur, gülüş səhərə qədər davam edərdi.

Ortalığa çəkilmiş "gəlin" rəqs edə-edə deyirdi:

Qaynanam öləndə özüm ağlaram,

Şiş götürüb dabanından dağlaram.

Eşşək kimi samanlıqda bağlaram.

Qaynana, qaynana, xanım qaynana,

Tumanıvı geyim gedim meydana.

Rəqs edən "gəlin" yaşlı olduğundan qayınana-gəlin mü­nasibətinə nə qədər sataşsa da, ondan heç kim inciməz. Ək­sinə, gülüşərdilər. Bəzən "hakuşka"dakı sözlər həddi-hüdudu aşardı:

Damdan düşəsən, qaynana,

Dam kimi şişəsən, qaynana.

Sidik yolun tutulsun,

Hardan işəyəsən, qaynana.

Toy günü. Toy günü oğlan evi çalğıçılarla birlikdə qız evinə gəlir, gəlini geyindirib, son dəfə öz toyunda oyna­dırlar. Gəlinin başına çoxlu pul atılır, sonra onu yenidən ota­ğa qaytarıb gedirlər. Gəlin evə qayıtdıqdan sonra məşattə son tamamlama işlərini görür. Xüsusi isidilmiş maşa ilə gə­linin teli birçəyi burulur, yaxşı dursun deyə, ona ərik ağa­cının şirəsindən hazırlanmış xüsusi «lak» sürtürlər. Gözünə sürmə, qaşına rasıx (rasıx xına gecəsi gəlinin əlinə xına qo­yu­larkən qaşına çəkilir, yuyulduqdan sonra uzun müddət get­mir) üzünə azacıq ənlik və kirşan çəkilir. Gəlini bəzə­yə­nin başıbütöv (yəni əri və uşağı olan) qadın olması şərtdir.

Gəlinlik paltarının üstündən qırmızı yaylıq salınır və üzə­rinə parlaq cığ-cığalar sancaqlanır. Qızın anası bir lavaş (yu­xa) arasında yağla bal gətirib qızına verir və tapşırır ki, bəy­lə bölüb yesin. Bu o deməkdir ki, münasibətləri yağla bal kimi olsun. Corabının içinə azacıq qənd parçası qoyarlar ki, getdiyi evə şirinlik gətirsin, evdən çıxanda isə ardınca bir ovuc düyü atarlar ki, toyda iştirak edən qızların da baxtı açılsın.

Oğlan evi səs-küylə gəlini aparmağa gəlir. Gəlinin qar­şı­sında güzgü, ayağının altında «ata ocağı» anlamına gələn neft lampası yanır. Qohum-əqraba qızın yanına yığışır, oğ­lanın qardaşı gəlinə yaxınlaşır və əlindəki kəmərlə qızın be­lini bağlayır.

Allah-taaladan xeyir-dua istəyərək Allah, Məhəmməd ya Əli deyib üç dəfə kəməri gəlinin başından salır, ayağın­dan götürür və deyir:

Anam, bacım, qız-gəlin,

Əli, ayağı düz, gəlin.

Yeddi oğul istərəm,

Bircə dənə qız, gəlin.

Gəlinin beli kip bağlanır, bu kəmər sanki təmizliyin, paklığın, bakirəliyin simvoludur, onu yalnız bir nəfər – bəy aça bilər. Bel bağlamanın bir anlamı da belini bizə bağla, yəni bizə etibar elə deməkdir.

Qızın belini bağlayanda qız evi xalat verir, qızın babası, atası və ya əmisi onun əlindən tutub ata ocağı anlamına gə­lən lampanın ətrafında yeddi dəfə fırladırlar və həmin lam­panı yengə götürüb qızla bərabər bəy otağına aparıb qoyur. Yəni gəlin ata evindən ər evinə bir nur, istilik, aydınlıq gə­tirir deməkdir.

Qızın atası, yaxın qohumları ona xeyir-dua, öyüd-nə­sihət verirlər və Quranın, çörəyin altından keçirdirlər.

Qapıdan çıxmaq istəyəndə qızın qardaşı və ya qohum­larından biri qapını əlləri ilə tutur (buna qapı kəsmə deyilir) və deyir ki, gəlini vermirik. Əlbəttə ki, bu da toya bir şirinlik qatmaq üçün edilən zarafatdır. Oğlanın atası, əmisi və ya digər qohumları qapı kəsənin də xalatını verir.

Qızını gəlin köçürən ana çox vaxt özündə-sözündə ol­mur, onun nə dərəcədə diqqətli olub-olmadığını həmin günü evdən «oğurlanan» kiçik əşyalar sübut edir. Naxçıvanda gə­lin evindən qənd qabı, duz qabı, kiçik yastıq və s. götürmək ənənəsi var. Odur ki, oğlan adamı gələnə qədər qız evi ça­lışıb gözə dəyən xırda-para nə varsa gizlədərdi. Yoxsa, saba­hı gün öz əşyaları ilə oğlan evində rastlaşar və gülüş hə­dəfinə çevrilə bilərdi.

Nəhayət, oğlan evi halla-halla ilə gəlini ata, dəvəyə, faytona və s. mindirər, yol yaxınsa çalğıçıların müşayəti ilə qarşısında güzgü, çıraq tutaraq piyada aparardılar.

Gəlinin qohumlarından biri dəmir qabla qaşıq götürüb, yol boyu döyəcləyərdi ki, şər qüvvələr uzaqlaşsın. Bir baş­qa­sı isə əlində bir toyuq tutar, çığırda-çığırda oğlan evinə apa­rardı. Bu isə o deməkdir ki, bəylə gəlin övladlı, uşaqlı ol­sunlar.

Oğlan evində imkanı olanlar gəlinin ayağı altında qur­ban kəsərdilər. Bəy evin damına çıxar gəlinə şirniyyat, doğ­ranmış alma atar, ətrafdakılar isə gəlini mümkün qədər bu «zərbə»lərdən qorumağa çalışardılar. Atılan şirinliyin məna­sı o deməkdir ki, qadını əllə vurmazlar, şirniyyatla «döyər»­lər. Bəy bu zarafatı ilə sanki birinci gündən gəlinin gözünün «odunu» alır.

Qapıdan içəri girən kimi kandarda üzü üstə qoyulmuş boş nimçəni gəlin ayağı ilə vurub sındırır və bununla bütün şər qüvvələri qovmuş olur. Gəlin üçün oturmağa yer gös­tərilsə də o, uzun müddət oturmur. Bu zaman oğlanın bütün qohumları müxtəlif hədiyyələr verirlər ki, buna da «diza­yağı» deyilir. Bundan sonra gəlinin oturacağı yerə əvvəlcə bir oğlan uşağı otuzdurub götürürlər və gəlin oturur. Gəlin oturduqdan sonra oğlanın anası bir məcmeyi şirniyyatı, xırda pulu onun başından tökür və ətrafdakı gənclər, uşaqlar sü­rət­lə onu yerdən yığırlar, gələnlər hamı bu toy şirnisindən evi­nə, yaxın qohumuna da pay aparır ki, onlara da toy qismət olsun.

Bununla toya gələnlər dağılışır, gəlini bəy otağına apa­rırlar. Yengə müba­rək xəbəri qız evinə götürəcəyi məqamı, sağdış-solduş isə «qələbə»ni qeyd etmə­yi gözləyir. Yengəyə həm qız anası, həm də oğlan anası pul, hədiyyə verərdi. Bakirə qız gəlin olduqda ilk hədiyyəni oğlan özü verir. Allah göstərməsin ki, qız həmin gecə bakirə olmasın. Bu halda qızı böyük rüsvayçılıq gözləyir. Lap qədimdə bakirə olmayan qız­ları toy gecəsinin səhəri saçlarını qırxıb eşşəyə mindi­rə­rək küçə-küçə gəzdirərmişlər. Gəlin köçəndə qızın anası və qohumları oğlan üçün bəy tabağı tutardılar. Bəy tabağında bəy üçün qoyulmuş xüsusi hədiyyələr: köynək, alt paltarı, corab, dəsmal, qətfə, şirniyyat və meyvə olardı.

Duvaqqapma. Naxçıvanda qız evi qabaqcadan gedib gə­lin otağı bəzəmir, toyun səhəri duvaqqapma olur. Həmin gün gəlinin cehizləri gəlir. Oğlan evi həmin gün üçün ye­mək-içmək hazırlayır. Oğlanın qohumları toyun sonuncu günü gəlini duvaq paltarında gətirib oynadır və bir stula əy­ləşdirirlər. Başına əlavə balaca bir qırmızı yaylıq salırlar. Ba­şı bütöv qadınlardan biri bar verən (əsasən tut) ağacın bu­dağından ikisini kəsib götürür, onunla gəlinin başındakı du­vağı bükə-bükə deyir:

Gəlin deyər yoxdur atam.

Qoyunu quzuya qatam.

Əli sənin böyük atan (oğlan atası).

Gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin,

Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin.

Gəlin deyər yoxdur anam,

Kəsilməmiş qalıb xınam,

Səkinə sənin böyük anan.

Gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin

Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin.
Gəlin deyər, yoxdur bacım

Alıblar başımdan tacım.

Baldızındır sənin bacın,

Gəlin xoş gəldin, xoş gəldin.

Bəyə tuş gəldin, tuş gəldin.

Və beləliklə oğlanın bütün qohum qəbiləsini sayar (hə­min gecə gəlin olan qız üçün bəy, bəyin atası, anası hədiyyə verərlər) və əlavə edərdi:

– Gəlin gəldi nə gətirdi? Üç dənə şey gətirdi. Biri uzun, biri yoğun, biri qısa. Uzun – ömrü, yoğun – var-dövləti, qısa – dilidir. Sonuncu küncləri də budaqla bükər və həmin yay­lığı ağaca atarlar. Oğlan uşaqlarından biri yaylığı (duvağı) götürüb qaçar, ev yiyəsi həmən uşağa pul, hədiyyə verib, du­vağı geri alardı. Duvaqqapma günü qız anası dilli-dilavər bir qadından xahiş edərdi ki, qızının cehizlərini göstərsin. Qadın zarafat edə-edə, ona, buna sataşa-sataşa qızın cehizlərini təq­dim edərək deyir:

– Ay camaat, baxın, bu gəlinin xalçasıdır, salacaq tut kölgəsinə əri ilə oturub söhbət edəcək, bu gəlinin qab-qaşı­ğı­dır. Anası, bacısı gələndə, yemək bişirib, qabaqlarına qoya­caq. Qız adamı güllükdən tox, oğlan adamı ac gedər. Sağ olsun qız doğanı.

Bu da qayçısı və bıçağıdır. Baldızlar çox danışsa, dilini bununla kəsəcək. Baldız axı çuvaldızdır və s. və i.a.

Toyun üçüncü günü bəy və gəlin qızın atası tərəfindən qonaq çağırılır. Buna əlöpmə deyirlər. Əlöpmədə gəlin və bə­yə hədiyyə qoyulur. Bu qonaqlıq eyni zamanda bəyin bu evə sərbəst gəlib getməsi naminə də edilir. Buna da aya­qaçdı deyirlər. Oğlan evi də qız tərəfi qonaq çağırdıqdan son­ra yeni evlənmiş şəxslər hamı kimi yaşamağa başlayırlar.

Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulana qədər kəbin mə­rasimləri mövcud VAVQ idarələrində deyil, məsciddə mol­la tərəfindən kəsilirdi. Kəbindən başqa insanlar siğə deyilən müddətli (bir illik, beş aylıq, hətta üç günlük) evli­liklər də həyata keçirirdilər. Ən maraqlı izdivaclardan biri də elə bu siğə yolu ilə bağlanan nigahlar idi. O zamankı dini deyimlərə görə əri olmayan dul qadınlar ölərkən onun tapşır­ma duası evin süpürgəsinə oxunarmış. Bu da qoca və dul qa­dınları çox qorxudurdu. Qoca yaşlarında yenidən oğul uşaq­larını nəzərə almadan ərə getməyi isə özlərinə yaraş­dır­maz­dılar. Odur ki, qohumda-qonşuda olan azyaşlı oğlan uşaq­la­rına siğə oxutdurardılar. Guya “ərə getdilər” və ad­la­rının üs­tündə bir “kişi” adı oldu. Bununla da qarılar o dün­yalarını tə­min etmiş olurdular.