AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda

Birinci çərşənbə: “Əzəl çərşənbə”, “Müjdəçi çərşənbə”, “Muştuluqçu çərşənbə”, “Toz çərşənbə”, “Yel çərşənbə” və s.;

İkinci çərşənbə: “Kül çərşənbə”, “Külə çərşənbə”, “Su çərşənbəsi”, “Sular Novruzu”;

Üçüncü çərşənbə: “Gül çərşənbə”, “Torpaq çərşənbə”, “Yer çərşənbə”, “Ölü çərşənbəsi”, “Ata-baba günü çərşənbəsi” və s.;

Dördüncü çərşənbə: İlaxır çərşənbə (90, 15-16).

Beləliklə, müxtəlif tədqiqatçıların söylədiyi fikirlər və apardığımız təhlil əsasında 4 ilaxır çərşənbənin adları ilə bağlı aşağıdakı nəticəyə gəlirik:

a) 4 ilaxır çərşənbənin müxtəlif bölgələrdə fərqli adları vardır. Bu çərşənbələr heç bir bölgədə qədim Şərq 4 ünsür sistemi olan “ab-atəş-xak-bad” sxeminə uyğun olaraq ardıcıl şəkildə “Su çərşənbəsi”, “Od çərşənbəsi”, “Torpaq çərşənbəsi”, “Yel çərşənbəsi” kimi adlandırılmamışdır.

b) 4 ilaxır çərşənbənin el arasındakı adları içərisində qarışıq şəkildə “Su çərşənbəsi”, “Torpaq çərşənbəsi”, “Yel çərşənbəsi”, “Ağac çərşənbəsi” adlarına da rast gəlinir. Bu, Novruz bayramının xalq təsəvvüründəki fəlsəfəsi ilə bağlıdır. Bu fəlsəfənin kökləri birbaşa qədim türk mifologiyası ilə bağlıdır.

c) Novruz bayramının mifik fəlsəfəsinə görə, təbiət qışda ölür, yazda dirilir. Dirilmə oyanma şəklində olur. 4 ilaxır çərşənbə yazın, yeni ilin ərəfəsidir. Hər çərşənbədə bir ünsür oyanır və bunların oyanması ilə bütün təbiət dirilir və Yeni il başlanır. Bu, Novruzun fəlsəfəsidir və 4 çərşənbənin 4 ünsürlə bağlılığı Novruzun təbiət, dünya, ümumiyyətlə, varlıq aləmi haqqındakı fəlsəfəsini ortaya qoyur.

ç) Azərbaycan Novruz bayramında 4 çərşənbədə 4 ünsürün oyanması ənənəsi qədim türk mifik görüşləri ilə bağlıdır. Qədim türk mifologiyasında dünyanın yaradılışının əsasında 5 ünsür durur: torpaq, ağac, atəş, dəmir, su. Bu təsəvvür zamanla 4 ünsür haqqındakı qədim Şərq görüşlərinə qarışmışdır. Daha sonra 4 ünsür fəlsəfəsi hakim düşüncəyə çevrilsə də, 5 ünsür haqqındakı inanclar xalq düşüncəsində, folklorda, o cümlədən Novruzla bağlı təsəvvürlərdə yaşamaqda davam etmişdir.

İlaxır çərşənbələr müxtəlif mərasim ənənələri ilə zəngindir. Ev və çöllə bağlı çoxlu mərasimi xarakterli adət-ənənələr vardır. Ev adətləri ilə bağlı ən əsas adətlərdən biri ev təmizləmədir. Bəzi yerlərdə buna evatdı deyirlər. Bu ənənənin əsas mahiyyəti ev-eşik təmizliyi ilə başlıdır. Lakin bu adi günlərdə görülən təmizlik deyildir. Azərbaycan qadınlarının əsas ləyaqət ölçülərindən biri ev-eşiyi təmiz saxlamaqdır. Pinti, tənbəl, natəmiz qadınlar ilk növbədə elə qadınların özü tərəfindən qınanır və istehza, gülüş hədəfinə çevrilir. Lakin ilaxır çərşənbələrdə, əsasən, üçüncü çərşənbədə həyata keçirilən bu təmizlik mərasimi xarakterlidir. Bunun əsasında inanc durur. Burada aparılan təmizlik, əslində, təzələnmə, yenilənmə xarakterli mərasimi ənənədir. Evatdının əsas mahiyyəti ev-eşiyə aid nə varsa onun təmizlənərək təzələnməsindən ibarətdir. Bu prosesdə ev-eşiyə aid heç nə və heç kəs prosesdən kənarda qala bilməz. Evin paltar-palazı, yorğan-döşəyi, mir-mitili evdən çölə çıxarılır; yuyulan yuyulur, yuyulmayan günə verilir. Həyət-baca təmizlənir, səliqəyə salınır. Bütün bu prosesin əsasında iki mərasimi amil durur:

Birincisi, təmizlik – təzələnmə elə aparılmalıdır ki, həyət-bacanın, ev-eşiyin təmizlənməsi, səliqə-sahmanı, gözəlliyi, bir sözlə, yeni il – Novruz üçün hazır olması dərhal nəzərə çarpsın. Bu məsələdə heç bir əyər-əskiklik ola bilməz. Çünki Novruz bayramı təkcə ilin təzələnməsi deyil, bütünlükdə köhnə ili yaşamış hər kəsin və hər şeyin təzələnməsi deməkdir. İnsanlar öz yaşadıqları məkanı təmizləyib təzələdikləri kimi, ruhlarını da hər cür çirkinliklərdən təmizləyib, yeni ilə yenilənmiş, ruhən, mənən yenidən doğulmuş halda keçirlər.

İkincisi, təmizlik – təzələnmə zamanı köhnə, sınıq, sıradan çıxmış, yararsız nə varsa atılmalı, evdən uzaqlaşdırılmalıdır. Köhnə, yararsız paltar atılır, sınıq qab-qacaq tullanırdı. Təzə pal-paltar ilin hansı dövründə alınmasından asılı olmayaraq, ilaxır çərşənbədə – Novruz ərəfəsində üzə çıxarılırdı. Köhnə, sınıq, yararsız olan evdən atılmalı idi ki, insanlar yeni ilə tam təzələnmiş, yenilənmiş halda keçə bilsinlər. Əgər sınıq, yararsız bir şey evdə qalardısa, bu, yeni ildə sınıqlığa, yararsızlığa, uğursuzluğa səbəb olardı. Bütün bunlar aydın şəkildə göstərir ki, ilaxır çərşənbələrlə bağlı ev təmizlənməsi adi günlərdə olan təmizlik olmayıb, öz inanc əsaslarına malik mərasimi ənənədir.

C.Bəydilinin yazdıqları təzələnmənin türk etnosuna məxsus yaradılış fəlsəfəsi olduğunu göstərir. O yazır ki, türk millətinin öz həyat fəlsəfəsindən, təbiət düşüncəsindən doğmuş yaz bayramının hər gəlişi olduqca böyük coşqu ilə qarşılanmışdır. Çünki təbiətdəki dəyişiklik tarix boyu eləcə etnosun həyatında da bir dönüş, təzələnmə nöqtəsi olaraq düşünülmüşdür (40, s. 278). Hər il beləcə dünyanın yaradılışı bu bayramda canlandırılır. Əski dünya nizamı dağılır, yenisi yaranır. Zamanın köhnə ilin nəfəsi toxunan nəyi varsa, hamısı xaosun dərinliyində sanki əriyib yox olur... Bütün bunlar yaradılışın təzələnib yenidən Novruzda canlanmasını simvolizə edir. Yəni hər gələn il dünya sanki yenidən yaranır. Əslində isə hər gələn an yaradılışın başlanğıc anıdır. Və dünya hər an yenidən yaradılmaqdadır. Yaradılışın başlanğıc anından bu yana heç nə dəyişməyibdir. Özlüyündə bir rəmz olan Novruzda il təhvil olduğundan köhnə ildən çıxmaq üçün evlərdə yır-yığış elənər, uçuq-sökük təmir olunar, həyət-bacalar təmizlənər, hər yan əhənglənib ağardılar. Çünki kosmoloji səviyyədə həmin köhnə olanların hamısı bir vaxtlar xaosla eyniləşdirilmişdir (40, 279).

Əslində, ilaxır çərşənbələrlə bağlı bütün mərasimi adət-ənənələrin hamısı yenilənməyə – təzələnməyə ­­­­­­­­­xidmət edir. Belə ənənələrdən biri ağacqorxutma adətidir. Bu, ilaxır çərşənbələrin açıq formada magik mahiyyətli ənənələrindəndir. Ağacqorxutma ayrıca icra olunan adət-ayin olsa da, onu mahiyyətcə evatdı mərasimindən ayırmaq olmaz. Evatdıda ev-eşik təmizləndiyi, yeniləndiyi kimi, ağacqorxutma ayini də bağ-bağatın təzələnməsinə xidmət edir. Bəzən bağdakı bir ağac meyvə vaxtı bar vermir. Bu zaman xüsusilə axır çərşənbədə həmin ayin icra olunur. Bir nəfər əlinə balta alıb ağacın yanına gəlir və üzünü ağaca tutaraq deyir ki, əgər bu il bar verməsən, meyvə gətirməsən səni bu balta ilə kəsəcəyəm. Bəzi bölgələrdə başqa bir nəfər ağacı qorxudan baltalı şəxsi dayandıraraq deyir ki, kəsmə, mən zamin, gələn il bar verəcək.

Bu ayinin mahiyyətində yenilənmə durur. Ev-eşikdən köhnə, sınıq, yararsız əşyalar atıldığı kimi, bağ-bağatda da quru ağaclar kəsilir, qurumuş budaqlar budanır. Bar verməyən, lakin sağlam olan ağaclar isə qorxudulur. Qorxutmaqda məqsəd təkcə bar almaq deyil. Bir ağacın bar verməməsi onun mal-qara kimi qısırlığı, sonsuzluğu deməkdir. Qısırlıq, sonsuzluq isə böyük uğursuzluq sayılırdı. Bu qüsuru aradan qaldırmaq üçün insanlar ağacı qorxudub, onu yeniləyir, sağaldır, qüsurunu aradan qaldırırdılar.

Bu tipli yenilənmənin – təmizlənmənin əsas vasitələrindən biri üzərlikyandırma idi. Üzərliyin Azərbaycan inanclar sistemində nə qədər yayğın inanc olması hər kəsə məlumdur. Odur ki, bu barədə məlumatları təkrarlamayacağıq. Üzərlikyandırma Novruz mərasim kompleksində təmizlənmə – yenilənmə ilə bağlı icra olunan ayinlərdəndir. İnsanlar Novruz tonqalına üzərlik atar, bununla da ev-eşiyə, mal-qaraya, ev sakinlərinə yönəlmiş hər hansı mənfi nəzərin təsirini aradan qaldırarmışlar. Bunun üçün onlar üzərliyin tüstüsünü ev sakinlərinə, evə, mal-qaraya tərəf piləyərmişlər. Bu adət indi də çox yayğındır. Üzərlikyandırma təzələnmə – yenilənmənin mühüm ayinlərindəndir. Üzərlik vasitəsi ilə bəd nəzər, mənfi arzular, pis niyyətlər təmizlənir. Bu, bir növ, magik profilaktikadır.

İlaxır çərşənbənin və ümumiyyətlə 4 çərşənbənin dördünün də ən ayrılmaz və əvəzolunmaz atributu tonqalqalamadır. Xüsusilə ilaxır çərşənbədə tonqal qalanır, insanlar “ağırlığım-uğurluğum bu odda qalsın” deyib onun üzərindən tullanırlar. Bu, axır çərşənbənin ən mühüm və açıq magik xarakterli ayinlərindəndir. Bu zaman nəğmələr də oxunur. Həmin nəğmələr məzmun və mahiyyətcə odla, təmizlənmə ilə bağlı alqış-dualardır. Güllü Yoloğlu odun magik mahiyyəti haqqında yazır: “Araşdırmalar zamanı odun çeşidli funksiyaları da üzə çıxır:

od Günəşin yerdəki rəmzidir;

od birlik, mehribanlıq rəmzidir (ailə ocağı);

od canlı varlıqdır;

od gələcəkdən xəbər verə bilir;

od təmizləyici, paklaşdırıcı, saflaşdırıcı, qoruyucu gücə malikdir...

...Deyilənlərdən əldə olunan nəticə bir daha sübut edir ki, odun, ocağın, tonqalın önəmli yeri olan Novruz bayramı şamanizmin İslam aləmində yaşayan izlərindəndir” (115, 182-183).

Novruz tonqalı ilə bağlı Ağaverdi Xəlilin verdiyi izah diqqətçəkicidir. O yazır ki, tonqal günəşi simvolizə edir. O da öz növ­bəsində Tanq Tenqrini ifadə etməkdədir. Məsələnin ger­çək mərasimi mahiyyəti də bu münasibətlər kontekstində izah oluna bilər. İnsanların Tonqal ətrafına toplaşması, onun üzə­rin­dən tullanması, ilk öncə hər hansı bir şəkildə onunla təmas ya­ratmağa cəhd etməsi diqqəti çəkməkdədir. Əlbəttə, bu ar­xaik ritualdır; hətta rudimentlər səviyyəsində belə tərkibcə mü­rəkkəbdir. Çünki burada əcdad dünyasına yola salma və tonqalda Tenqriyə qurban vermə arxaik ritual hərəkətləri ger­çək­ləşməkdədir. Hər nə qədər tonqal üzərindən tullanarkən söy­lənən “Ağırlığım, uğurluğum burda qalsın” ritual deyimi “türklərdə odun arındırıcı” funksiyası ilə izah olunursa-olun­sun, bizcə, bu, çox bəsit və ritualın sakral mahiyyəti ilə uz­laş­mayan profan səviyyəli bir yanaşmadan uzağa getmir. Özünü oda atan, alovun içərisindən keçən “ritual personajı” özünü Tanq Tenqriyə qurban etmiş olur. Bu qurban vermə ritual və ya simvolik xarakter daşıyır. Özünü odda qurban verən fərd Tanq Tenqrini simvolizə edən Tonqalda onunla birləşir, bütövləşir, “o dünyada”, xaos məkanında olur, əcdad ruhları ilə, “tın”la təmas yaradır, orada sakrallaşır və yenidən oddan çı­xaraq “bu dünyaya”, kosmos məkanına qayıdır. Bizcə, pe­rifrastik formada işlənməsinə baxmayaraq, tərkibində iki se­man­temi birləşdirən ritual deyimi – “ağırlığın (fiziki) və uğurluğun (mənəvi)” odda, tonqalda qalması fərdin fiziki və mənəvi baxımdan özünü Tanrıya qurban verməsinin ifadəsidir. Tanq Tenqri ritualında əski türk toplumunun hər bir fər­di iştirak edir və sakral enerji ilə özünü zənginləşdirir. Hətta türklər mal-qaranı da iki tonqal arasından keçirərək onları da simvolik olaraq Tanrıya qurban verir və sakrallaşdırır. Bu ənə­nə bəzi konservativ mühitlərdə indi də qalmaqdadır (65, 67).

Bu izahdan da göründüyü kimi, tonqalqalama Novruz mərasim kompleksinin magik xarakterli ayinlərindəndir. Belə mərasimlərdən biri danatma adətidir. Mərasim Novruz gecəsi icra olunur. İnsanlar səhərə qədər oyaq qalır, Günəşi qarşılayırlar. Mərasim özündə mifoloji inancları və magik ayinləri birləşdirir. Novruz bayramı mərasim kompleksi Od-Günəş ünsürü ilə sıx bağlıdır. Bu, acı, sərt, ölüm, aclıq, qıtlıq saçan qışın yola salınması, həyat verən, bolluq, ruzi-bərəkət gətirən yazın qarşılanması mərasimidir. Lakin yaz öz-özünə gəlmirdi. İnsanlar müxtəlif magik mərasimlərlə onu gətirir və qarşılayırdılar. Yazın ən mühüm atributu Günəş idi. İnsanlar Novruz gecəsi oyaq qalıb, səhər dan yeri söküləndə yeni ildə ilk dəfə doğacaq Günəşi gözləyirdilər. Bu, Günəşin hər günkü doğması yox, Yeni ildə el-obaya, dünyaya ilk gəlişi idi. Onu yaxşı – gülər üzlə, alqış-dualarla, sevinclə qarşılamaq lazım idi ki, o, böyük həvəslə gəlsin. Çünki soyuq qışdan sonra insanların, heyvanların, bitkilərin bütün həyatı Günəşin gəlişindən asılı idi. Bu gəlişin mifoloji-inanclarla, magik ayinlərlə bağlılığı danatma gecəsi icra olunan fallarda ifadə olunur. Bu gecə həm də bəxt gecəsi idi. Odur ki, qızlar su ilə fal açıb bəxtlərini yoxlayırdılar. Danatma iştirakçıların Günəş doğandan sonra su üstünə gedib əl-üzünü yumaları, suyun üstündən tullanaraq, “ağırlığım-uğurluğum bu sulara” deməsi ilə başa çatırdı.

Axır çərşənbənin əsas adətlərindən biri papaqatdı adətidir. Buna bəzi yerlərdə qurşaqsallama, şalsallama, baca-baca, yaxud nünnünü də deyilir. Məzmunu axır çərşənbə gecəsi evlərə papaq atıb, pay istəməkdir. Ramazan Qafarlı belə hesab edir ki, keçmişdə papaq yox, xurcun, torba, qurşaq atılmışdır: “Papaq qeyrət, namus, yaylıq abır-həya rəmzidir. Papaq və yaylıq insandan yuxarıda yerləşdiyi üçün Yaradana daha yaxındır. Papağın və yaylığın ayaqlar altına atılması, pay tələb edilməsi, əslində, aşağılıqdır. Qadının baş örpəyi ancaq savaşın, qan tökməyin qarşısı alınarkən araya atılırdı. Evin bacasından xurcun, torba sallamaq, yerə qurşaq sərməklə bağlı qədim adət ölkəmizin müstəmləkə çağlarında papaqla əvəz edilmişdir” (76).

Ağaverdi Xəlil yazır ki, Novruza aid olan bayram adətlərindən biri də müxtəlif şəkildə adlandırılan torba atmaqdır. Novruzla bağlı orta əsrlərə aid yazılı qaynaqlarda (o cümlədən Ömər Xəyyamın “Novruznamə”sində və Əbu Reyhan əl-Biruninin “Asar əl baqiyə” əsərində) bu adətlərin zərdüştilik dönəmində mövcud olduğu və onun xüsusi icraçılar – zərdüşt kahinləri tə­rəfindən yerinə yetirildiyi haqqında məlumat verilir. Sonrakı dövrlərdə “torba atmaq”, “qurşaq atmaq” və ya “şal sallamaq”la əvəzlənmişdir. Əlbəttə, burada məişət mə­də­niyyətindəki dəyişikliklər öz təsirlərini göstərmişdir. Məsələn: M. Şəhriyarın şeirində deyilir:

Ay nə gözəl qaydadı şal sallamaq,

Bayramlığı bel şalına bağlamaq.

Ən yeni dövrün “torba atmaq” mədəniyyətində “dəsmal atmaq” və “papaq atmaq” kimi yeni vasitələrdən istifadə edil­diyi müşahidə olunmaqdadır (65, 70).

Ş.Albalıyev papaqatdı adətinin çox dərin mifoloji köklərə bağlı olduğunu irəli sürərək bu məsələyə belə münasibət bildirir: “İlaxır çərşənbədə, yaxud Novruzda qapılara papaq atılması (adekvat olaraq yaylıq, ya torba atılması, ya şal sallamaq və s.) amilinə etiraz edirlər ki, papaq qeyrət rəmzi olduğuna görə papağı qapıya tullamazlar... Hər şeydən əvvəl, bilməliyik ki, bu kimi hallar mifoloji məzmun yükü daşımaqla alt qatda hansısa mənaya xidmət edir. Özü də unutmamalıyıq ki, bu cür hallar mərasimdə sistem təşkil edir. Bizdən tələb olunan odur ki, biz adi baxışda anormal görünən bu cür adətlərin daxili qatında gizlənmiş mifoloji elementləri tuta bilək, burdakı qeyri-adilik faktının arxasında gizlənmiş mənanı anlaya bilək (6, 56-57).

Yeri gəlmişkən, Neftçala-Salyan bölgəsi Novruz adətlərindən bəhs edən Aynurə Səfərova vurğulayır ki, bu bölgədə “papaq atmaq” ifadəsinin əvəzinə “qurşaq atmaq” ifadəsi işlədilir (104, 119). Yəni qədimdə insanlar qurşaq atıblar, lakin sonralar qurşaqdan geyim növü kimi istifadə olunmadığı üçün papaq onu əvəz edib.

İlahə Salmanlının Lənkəran bölgəsində keçirilən Novruz bayramı adətləri haqqındakı məqaləsindən aydın olur ki, bölgədə “papaqatdı” adəti “dəsmalatdı” adlanır. O yazır ki, çərşənbə axşamı cavanlar qonşu evlərə “dəsmalatdı edərdilər”. Ev sahibi də dəsmala bayram sovqatı (düyü, kəllə qənd) qoyub yiyəsinə verərdi. Bəzən dəsmalın sahibini tanıyardılar. Bu evdə nişanlısı olduğuna görə o qızın əl tikmələrindən də (araqçın, pul kisəsi, tütün kisəsi və s.) əlavə edib bəy oğlana pay hazırlayardılar (101, 112).

Beləliklə, papaqatdı adəti ilə bağlı çoxsaylı folklor məlumatları və öz müşahidələrimiz əsasında deyə bilərik ki, papaqatdı adətinin iki mənası var:

Birincisi, üzdə olan, hamı tərəfindən icra olunan bayrampayı yığmaq adəti. Bunu, adətən, uşaqlar, o cümlədən nişanlı oğlanlar icra edirlər.

İkincisi, magik mahiyyətli bəxtsınama adəti. Bunu, adətən, sevdiyi qızların evinə papaq, qurşaq atan oğlanlar icra edirdilər. Atılan papaq, qurşaq tanınmalı idi. Oğlanlar verilən paydan qızın anasının, özünün, yaxud bu sevgidən xəbəri olan digər kimsələrin bu sevgiyə münasibətini öyrənirdilər. Ona görə də bəxtlərinə axır çərşənbə gecəsi hansı xəbərin çıxacağını böyük həyəcanla gözləyirdilər. Cavab papağa, qurşağa qoyulan əşyalardan bəlli olurdu. Şirin şeylər, payın bol qoyulması və s. bunu bildirirdi. Cənubi Azərbaycanlı tədqiqatçı Əbdüləli Mücazi də göstərir ki, çox oğlanlar nişanlı olmazdan qabaq sevdiyi qızın özünü təkcə görüb danışa bilmədiyinə görə və ondan bir “hən almağ”a (“Hə” cavabı almağa – S.Q.) imkan olmadığında bu şalları o bacadan sallayardılar ki, qızın özündən və anasından da bir razılıq alsınlar (82, 182).

İlaxır çərşənbənin ayinləri çoxdur. Bunlardan bəziləri səməni ilə bağlıdır. Onlardan biri səməni nəziri adətidir. Qəlbində bir niyyəti olan adam böyük tabaqlara buğda töküb göyərtdirirdi. Sonra cücərtiləri əzib şirəsini çıxarır, şirəyə bir az su əlavə edib, iki-üç gün qaynadırdılar. Ona qoz-fındıq ləpəsi qatır, sonra xonça sinilərinə töküb yayırdılar. Xonçaları evə aparmayıb, həyətdə saxlayırdılar. Gecə yatmayıb niyyətin qəbul olması haqqında dua edirdilər. Səhər bişmişin dadına baxırdılar. Əgər bişmiş şirin çıxırdısa, demək, nəzir-niyyət qəbul olunmuşdur (90, 169).

Bu adət mifik mahiyyətlidir və ayini xarakter daşıyır. Bunu aşağıdakı cəhətlər göstərir:

a) Səməni nəzirini niyyət-dilək tutub hazırlayırdılar;

b) Hazırlanmış bişmişi evə aparmayıb, səhərə qədər çöldə saxlayırdılar: çünki nəzir olaraq bişirilmiş bu yeməyin qəbul olub-olmaması hələ səhər-səhər dadından bilinəcəkdi. Əgər şirin çıxmasa, demək qəbul olunmayıb və qəbul olunmamış nəziri evə aparmaq olmazdı.

c) İnanca görə, bişmişin şirin çıxması onun tərkibindən yox, nəzirin qəbul olunmasından asılı idi. İnsanlar səhərə qədər bişmişin şirin alınmasından ötrü dua edirdilər.

Səməni ovsunu adəti də magik xarakterlidir. Bu ayin uşağı olmayan qadınlardan ötrü icra olunurdu. Ayinin qaydası belədir: Oğul-qız böyütmüş qadın göyərdilmiş səmənini ilaxır çərşənbə günü uşağı olmayan və bununla da çilləyə düşmüş sayılan qadının başı üstə saxlayır. O, bulaqdan, çaydan gətirilmiş “çərşənbə suyu”ndan bu səməninin üstündən çilləli qadının üstünə axıdır. Yenə də oğul-uşaq böyütmüş başqa bir qadın çilləlinin üstünə axıdılan bu suyu əlinə aldığı qayçı ilə doğraya-doğraya: “A səmənini göyərdən, bu gəlini də göyərt”, – deyir və yaxud:

Arpa, buğda dənidi,

Göyərən səmənidi,

Kəsdim, gəlin, çilləni,

Övlad vermək dəmidi,

• 
  ovsun sözlərini deyir (90, 169-170).
  

Burada əsas bitki (ağac) və su kultlarının izlərini görürük. Göyərdilmiş səməni yaradılışı və qadın başlanğıcını, su isə kişi başlanğıcını – dölləndirməni rəmzləndirir. Ayin-ovsunun əlamətdar cəhəti onun ilaxır çərşənbədə icra olunmasıdır. Yeni il – yeni həyatın başlanğıcı deməkdir. İnsanlar səməni ovsunu ilə yeni tale yaratmaq, köhnə, pis taleyi dəyişdirmək istəyirdilər.

Əlbəttə, ilaxır çərşənbələrlə bağlı adət-ənənələr tarixən çox zəngin olmuş, zaman keçdikcə onlardan bəziləri daim müasirləşən həyatın təsiri ilə unudulmuş, bəziləri də şəklini dəyişərək yenilənmişdir. Həmin ənənələrin inanc əsaslarına diqqət verilməsi iki əsas cəhəti üzə çıxarır:

Birincisi, ilaxır çərşənbənin adət-ənənələri mifik görüşlərlə bağlıdır. Onlarda qədim türk mifologiyasında dünyanın, kainatın, bütün varlıq aləminin və ümumiyyətlə, həyatın yaranmasının əsasını təşkil edən ilk ünsürlərin (Su, Od/Günəş, Bitki/Ağac, Torpaq, Hava və s.) izlərini görmək olur.

İkincisi, ilaxır çərşənbənin adət-ənənələri magik xarakter daşıyır. Onların, demək olar ki, hamısında magiya – sehr və ovsunla bağlı ayinlər icra olunur. Bütün bunlar göstərir ki, ilaxır çərşənbələr, o cümlədən bütünlükdə Novruz bir mərasim kompleksi kimi xalqımızın qədim dünyagörüşünü, ilkin mifoloji-magik ənənələrini öyrənməkdən ötrü çox zəngin və əvəzsiz qaynaqdır.

2.1. Sosial birlik və paylaşma ənənələri. Novruz bayramı cəmiyyət insanlarının bütün həyatını əhatə edən nəhəng bir mərasim kompleksidir. İnsanlarının həyatının elə bir sahəsi yoxdur ki, Novruz bayram kompleksindən qıraqda qalsın. Cəmiyyətlə bağlı nə varsa – hamısı Novruz ərəfəsində – ilaxır çərşənbədə təmizlənir, paklanır, təzələnir və yeni ilə, yeni ilin ilk gününə – Novruza artıq yenilənmiş (yenidən doğulmuş) vəziyyətdə daxil olur. Bu yenilənmə sosial münasibətlər sahəsində özünü xüsusi göstərir. Novruzda təkcə zaman, həyət-baca, ev-eşik, bağ-bağat təzələnmir, il ərzində insanlar, tayfalar, qonşular , nəsillər və s. sosial qruplar arasında baş vermiş konfliktlər həll edilir. Bunun əsasında inanc durur. İnanca görə, əgər küsülülər barışmasalar, düşmənlik yeni ildə də davam edəcək və o, özü ilə uğursuzluq və bəla gətirəcək. Ona görə də insanlar Novruzda həm özləri barışmağa, həm də başqalarını barışdırmağa çalışırlar. Bu barışmaq məsələsinə ümumi halda nəzər salarsaq, bunun cəmiyyətin daxili özünütənzimləmə, özünüyeniləmə mexanizmi olduğunu görərik. Füzuli Bayat yazır ki, Yeni gün/Novruz bayramının hər il qutlanması yaşlanan, ölən təbiəti yenidən diriltməklə həm də etnosun əbədiliyi düşüncəsini önə çəkmiş olur. Yeni gün/Novruz bayramı, sadəcə, fərdlərin deyil, millətin dirçəlişi, yenilənməsi olduğundan bərabərlik, birlik bayramıdır. Oyanan təbiət ana insanların və heyvanların, quşların və balıqların ruzisini gətirməklə Yeni gün/Novruzu bolluq, bərəkət, artım bayramına çevirir. Yeni gün/Novruz bayramını keçirənlər təbiətdəki bərabərlik kodunu cəmiyyət müstəvisi üzərinə gətirməklə ona sosial bir anlam vermişdir. Fəlsəfi olaraq gecə ilə gündüzün bərabərliyi sosial bərabərlik, sosial nizam kimi təbiətdən cəmiyyətə daşınmış, sosial tarazlıq bərpa edilmişdir (38, 34). S.Rzasoy da yazır ki, Novruz bayramı onu təşkil edən bütün ünsürlərin sosial-psixoloji harmoniyasında reallaşır. Bayramda təbiət, cəmiyyət və zaman arasında qlobal harmoniyanın yaranması əsas şərtdir. Biri-biri ilə küsülülükdə, ziddiyyətdə, konfliktdə olan insan, qonşu, ailə, kənd və s. etnik vahidlər hökmən barışmalı, sülh yaranmalıdır. İl ərzində cəmiyyətin sosial strukturunda yaranmış bütün disharmoniya Novruz bayramında aradan qaldırılaraq sakral sosial-psixoloji harmoniya ilə əvəz edilir. Həmin harmoniya istisnasız olaraq sosial-siyasi sistemin bütün struktur səviyyələrini əhatə edir. Bu baxımdan, Novruz bayramının sosial-psixoloji əsasında hər cür ziddiyyətləri, konfliktləri aradan qaldıran sülh ideyası durur (98, 88-89).

Novruzda cəmiyyətin yenilənməsi, sosial tarazlığın əldə edilməsi sosial birlik və paylaşma şəklində baş verir. Bu birlik və paylaşma təkcə diriləri deyil, ölüləri də əhatə edir. Heç kəs, o cümlədən ölənlər qıraqda qalmır. Ölənlər (əcdadlar) “Məzar üstə getmə”, “Qara bayram”, “Yasdançıxarma” kimi adətlər vasitəsi ilə Novruzda yaranan sosial birlik və paylaşmaya qoşulurlar. “Məzar üstə getmə” (qəbiristanlıq ziyarəti) Azərbaycanın əksər bölgələrində axır çərşənbə günü olur. İnsanlar qəbiristana gedir, öz doğmalarının məzarlarını səliqəyə salır, qəbirlərin üstündə şam yandırır, mollalar, yaxud ərəb əlifbasını bilən namaz qılanlar ölənlər üçün “Yasin” oxuyurlar. Bundan sonra ölənlərini ziyarət edərək rahatlanan insanlar evə dönüb, Novruz mərasim kompleksinin ən möhtəşəm mərasimi olan ilaxır çərşənbə bayramını edirlər.

Hazırda qəbiristanlığı ziyarət islami ünsürlərlə (molla, “Quran”dan oxunan “Yasin”, yaxud digər surələr və s. ) zənginləşsə də, bir sıra arxaik elementlər bu adətin mifoloji görüşlərlə bağlı tərəflərinin üzərinə işıq salır. Bəzi bölgələrdə bayram nemətlərindən xonça düzəldilir və qəbirin üzərinə qoyulur. Bu, hazırda ehsan kimi izah olunur. Lakin dirilərdən heç kəs həmin nemətlərə toxunmur və insanlar həmin xonçaları qəbirlərin üzərində qoyub, qəbiristanlığı tərk edirlər. Bu, həmin xonçaların öz qədim kökləri etibarilə dirilər üçün nəzərdə tutulan ehsan deyil, ölülərin yeməsi üçün nəzərdə tutulan bayram payı olduğunu göstərir. Qədim mifoloji təsəvvürlərə görə, insanlar ölərkən, sadəcə olaraq, bir dünyada (dirilərin dünyasından) o biri dünyaya (ölülərin dünyasına) yollanırlar. Azərbaycan dilində hər hansı ölən insan haqqında deyilən “dünyasını dəyişdi” ifadəsi bu təsəvvürün dildə yaşayan izlərindən biridir.

Novruz bayramında evinə təzə yas düşmüş, daha dəqiq deyilsə, qırxı çıxmış, lakin ili çıxmamış, hələ yasda olan ailələr də bayramdan kənarda qala bilməz. Onlar bayram keçirməlidir. Əgər keçirməsələr, bu, uğursuzluq, bədbəxtlik yaradar: dalbadal ölümlər olar və daim yas içində qalarlar. Lakin yaslı ailələrin keçirdiyi bayram başqalarının keçirdiyindən fərqlənir və “Qara bayram” adlanır. Qara bayram sosial birliyə xidmət edir. Ailə bu bayramı təkcə keçirmir. Bütün qonum-qonşular, el-oba Novruzdan, yaxud Qurban bayramından bir neçə gün əvvəl yas olan evə gəlir, ehsan verilir, “Quran” oxunur, qəbir üstünə gedilir. El bununla da yaslı ailəni sosial birlikdən, elin bayram əhval-ruhiyyəsindən kənarda qoymur: ailənin kədərini paylaşdığı kimi, bayramı da onlarla paylaşırlar. Qara bayramın sosial birlik və paylaşma ideyası ilə bağlılığı onun başqa bir adında “Yasdançıxarma” adətində ifadə olunmuşdur. Yasdançıxarma elə Qara bayramdır. Bu addan göründüyü kimi, insanlar yaslı ailəni şəxsi qəm-kədər, depressiv psixologiya içərisində qalmağa qoymur, həmin ailəni Novruzla yaranan yeni sosial tarazlıq harmoniyasına qoşurlar.

Novruzda sosial birlik və paylaşma ideyasını təcəssüm etdirən adətlərdən biri Azərbaycan cəmiyyətində sosial rifah halının yaxşılaşması ilə indi izləri çox az qalmış “Mürvət toyu” adətidir. Adətin məzmun və mahiyyəti bundan ibarətdir ki, el-oba Novruz bayramında bir yerə yığışıb, hər hansı yetimin, kimsəsizin toyunu edir. Bu zaman toyun bütün xərcini el-oba çəkir. Bu adət elin birliyinin, sosial paylaşma və yardımlaşma ideyasının parlaq təzahürüdür. Novruz bayramında insanlar özlərini təkcə bir fərd, yaxud ailə olaraq təzələmir, insanın mənsub olduğu cəmiyyət də bütövlükdə təzələnməli, sosial tarazlıq əldə edilməlidir. Yəni babalarımızın düşüncəsinə görə, insanın xoşbəxtliyi cəmiyyət üzvlərinin hamısının xoşbəxtliyindən asılıdır.

Göründüyü kimi, Novruz hamını bir-birinə qırılmaz tellərlə bağlayır. Lakin cəmiyyət bir bütövdür, onun daxilində dostluqlar olduğu kimi, konfliktlər də olur. Yəni Novruz bayramı ilə təzələnmiş, yenilənmiş, bütövlənmiş sosial bağlar – əlaqələr pozula, insanları bir-birinə bağlayan tellər qırıla bilir. Bu zaman Novruzun sosial birliyi təmin edən adətləri köməyə gəlir. Bunlardan biri “Barışıq” adətidir. Bu, çox mühüm adətdir və insanlar buna böyük əhəmiyyət verirlər. İl ərzində insanlar, ailələr, nəsillər, kəndlər, obalar arasında konfliktlər, hətta qan düşmənlikləri yarana bilir. Bu konflikt aradan qaldırılmırsa, cəmiyyətdə bədbəxtliklərə, hətta sosial birliyin pozulmasına, el-obanın parçalanmasına, köçlərə və s. səbəb ola bilir. Novruz konfliktlərin aradan qaldırılıb, sosial birliyin bərpa edilməsindən ötrü cəmiyyətə hər il fürsət verir. Çünki insanların hamısının, o cümlədən küsülü, yaxud düşmən olan tərəflərin düşüncəsinə belə bir inanc hakimdir ki, əgər küsülülər, düşmənlər Novruzda barışmasa, bu halda həmin konflikt onların iradəsindən, istəyib-istəməməklərindən asılı olmayaraq, 7 il davam edəcəkdir. Bu isə 7 il sosial gərginlik, düşmənlik içərisində yaşamaq deməkdir. Adətən, barışıq təklifi günahkar tərəfdən gəlir. Ağsaqqallar işə qarışır və konflikt tərəflərini barışdırmaqla sosial tarazlığı bərpa edirlər.

Novruzun əsas mərasimi cəhətlərindən biri “Bayramlaşma” adətidir. Bu, çox geniş tərkibli mərasim aktıdır. Adətin məzmun və mahiyyəti insanların bir-birini təbrik etməsindən ibarətdir. Lakin bu, sadəcə, təbrik yox, duaetmə ayinidir. İnsanlar bu zaman bir-birinə “Bayramın mübarək olsun” deyirlər. “Mübarək” ərəb sözüdür, mənası “bərəkət” deməkdir. Beləliklə, “Bayramın mübarək olsun” demək “Bayramın bərəkətli olsun” deməkdir. Bununla insanlar bir-birinə dua-alqış edib, xeyir-bərəkət arzu edirlər.

“Bayramlaşma” adəti fərdlərin (ayrı-ayrı insanların), sosial qrupların (ailələrin, qonşuların, nəsil ağsaqqallarının), yaş qruplarının (kiçiklərin böyükləri), klandaxili fərdlərin (qohumların) və s. bir-birini təbrik etməsi şəklində olur. Valideynlər ərdə olan qızlarına, qardaşlar bacılarına qonaq gedib bayramlarını təbrik edirlər. “Bayramlaşma” insanlar arasında olan əlaqələri təzələyib daha da möhkəmləndirir.

Bayramlaşmanın “Bayrampayı”, “Bayramlıq” kimi şəkilləri vardır. Bayrampayı istəkdən asılı olaraq cəmiyyət üzvlərinin hər birinə aid ola bilər. İnsanlar bayram vaxtı bir-birinin evinə gedərkən, yaxud bayramda xüsusilə aktual məsələ olan xəstə ziyarətinə gedərkən özləri ilə bayram ərzaqlarından bayrampayı götürürlər. “Bayramlıq” isə nişanlılar arasında olur. Bayramda oğlan evi hökmən qız evinə bayram şirniyyatı və qıza aid olan hədiyyələrdən ibarət bayramlıq aparmalıdır. Bu adətlər də cəmiyyət daxilindəki müxtəlif ünsürləri bir-birinə bağlamaq və sosial paylaşma ideyasına qulluq edir.

Bayrampayının formalarından biri “Bayram paltarı” adətidir. İnsanlar Novruz bayramında təzə paltar geyməyə üstünlük verirlər. İnsanın paltarları il ərzində geyilib sıradan çıxır. Bu zaman təzə paltarlar alınır. Keçən əsrin 60-cı illərinə qədər xüsusilə kənd yerlərində təzə paltarı alıb sandıqda saxlayıb, Novruzda geyərdilər. Bu adətin əsasında təzələnmə – yenilənmə durur. Lakin alınan paltar eyni zamanda bayram hədiyyəsi sayılırdı ki, bu da sosial paylaşma ideyasına xidmət edirdi.

Novruzda sosial birlik və paylaşma ideyasına xidmət edən adətlərdən biri də “Evgördü” adətidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda bugünün özündə təzə tikilmiş evi, yaxud təzə alınmış mənzili görməyə getmək kimi çox geniş yayılmış adət var. İnsanlar təzə evə gedir, ev sahibini təbrik edir, ona hədiyyə verirlər. Ev sahibi də gələnləri dadlı yeməklərə qonaq edir. Əgər bir ailə təzə evə Novruza yaxın köçürdüsə, bu halda insanlar həmin ailəni Novruz bayramında təbrik etməyə gedirdilər. Bu vaxt təzə evə köçməyin sevinci bayramın sevincinə qarışır, ikiqat bayram yaşanırdı. Bu da ailələr, qohumlar, qonşular arasında sosial birliyi daha da möhkəmləndirirdi.

Beləliklə, Novruz bayramı bir mərasim kompleksi kimi özündə sosial birlik və paylaşma ideyasını təcəssüm etdirən ənənələri də yaşadır. Novruz təzələnmə – yenilənmədir. Yenilənmə təkcə zamana və məkana deyil, eyni zamanda sosial münasibətlərə də aiddir. Novruzda küsülülər, konfliktdə olanlar barışdırılır, cəmiyyətdə sosial tarazlıq yaradılır. Sosial birliyin yaradılmasının əsas vasitəsi paylaşmadır. İnsanlar cəmiyyətdə sosial harmoniya yaratmaq üçün Novruzda maddi və mənəvi dəyərləri hədiyyə olaraq paylaşırlar.