Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL
CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA 1905-1911- Cİ İLLƏR MİLLİ-DEMOKRATİK HƏRƏKATI İRAN TARİXÇİLƏRİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ Cənubi Azərbaycanda milli oyanış, demokratik və milli hərəkatın meydana gəlməsi və inkişafı, bu mütərəqqi prosesin genişlənərək bütün İrana yayılması keçən əsrin 20-ci illərindən etibarən İran tarixçilərinin vaxtaşırı müraciət etdiyi bir mövzu olmuşdur. Həmin məsələlərin tədqiqi və dəyərləndirilməsi günü- müzdə də davam etməkdədir. Güneydə demokratik hərəkatın ilk mərhələsini 1905-1911-ci illər Məşrutə hərəkatı təşkil edir. 1905-1911-ci illərdə Qacarlar dövlətində baş vermiş inqi- labi hadisələr öz tarixi əhəmiyyətinə görə XX əsrin əvvəllərində Yaxın və Orta Şərqdə ən böyük antifeodal və antiimperialist xalq hərəkatı olub Asiyanın digər ölkələrinə də inqilabi təsir göstərmişdir. (Məşrutə inqilabı haqqında ətraflı bax 1 ). İnqilab konstitusiyanın – məşrutənin elan edilməsi və Asiya ölkələrində ilk və uzun müddət davam etmiş parlamentin – məclisin yaradıl- masına gətirib çıxarmışdı. Məşrutə hərəkatı İranda patriarxal qu- ruluşu laxlatmaqla yanaşı İranda xarici dövlətlərin ağalığına qar- şı milli mübarizənin də genişlənməsinə səbəb olmuşdu. Buna görə də Məşrutə hərəkatı bütün dünya tarixçilərinin həmişə diqqət yetirdikləri tarixi problemlərindən biri olmuş və olaraq qalmaqdadır. İranda və Cənubi Azərbaycanda Məşrutə hərəkatının tarixi İran tarixçilərinin də daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Cənubi Azərbaycanda Məşrutə hərəkatının gedişi 1 Иванов М.С. Иранская революция 1905-1911 гг., М.: 1957; Mustafayev V. Cənubi Azərbaycan. Milli Şüur (20 ci əsrin birinci yarısında), Bakı, 1998. Алиев С.М. История Ирана. ХХ век, М.:, Ин-т Востоковедения РАН: Крафт+, 2004, с.57-71. (648 с.) Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında 113 haqqında ilk əsər 1908-1909-cu illər Təbriz üsyanının iştirakçısı olmuş Məhəmməd Bağır Vicueyi tərəfindən yazılmışdır. 1 Onun “Azərbaycan inqilabının və Təbriz üsyanını tarixi” əsərində hə- min hadisələrin xronoloji təsviri verilmişdir. Göstərilən mövzunun ilk və bütün dövrlər üçün istiqamət- verici tədqiqatçısı, İran tarixşünaslığının “xaç atası” (kursiv bi- zimdir – E.M.) Seyid Əhməd Kəsrəvi Təbrizi olmuşdur. 2 İran ta- rixşünaslığında Məşrutə hərəkatının tarixinin araşdırılmasında Ə.Kəsrəvinin geniş və çoxcəhətli diapozona malik olan tədqiqat- ları mühüm yer tutur. Onun “İran məşrutə inqilabının tarixi” adlı 3 cildlik əsərinin 3 mühüm hissəsi Cənubi Azərbaycanda inqilabi hadisələrə həsr edilmişdir. Ə.Kəsrəvinin kitabında Azərbaycan- da həmin dövrdə baş vermiş hadisələr haqqında çoxlu faktiki və sənədli materiallar vardır. Hər bir inqilabi hərəkatda olduğu kimi, Məşrutə hərəkatı- nın da hərəkətverici qüvvələri haqqında məsələ mühüm əhəmiy- yət kəsb edən mövzudur. Buna görə təsadüfi deyildir ki, Ə.Kəs- rəvi də əsərində birinci növbədə bu məsələyə diqqət yetirmişdir. O, inqilabın birinci mərhələsindən danışarkən əsərinin “Giriş” hissəsində göstərir ki, əvvəlcə inqilaba xalqın bütün nümayəndə- ləri – tacirlər, ruhanilər, sənətkarlar, şəhər və kənd yoxsulları qoşulmuşdular. Lakin bu təbəqələrin mənafeləri uyğun gəlmədi- yindən hansı mərhələdəsə onlar ayrılmalı idilər. 4 Ə.Kəsrəvi ru- hanilərin inqilabda roluna qiymət verərkən göstərir ki, əvvəlcə nüfuzlu ruhanilərin bir hissəsi xalq arasında şəriətin və şiə idea- 1 Vicueyi M.B.Tarix-e enğelab-e Azərbaycan və bəlvaye Təbriz, Təbriz, 1908. 2 Kəsrəvi Ə. Tarix-e hicdəh sale-ye Azərbaycan ya sərneveşt-e qordan və delİran. celd-e əvvəl və celd-e dovvom, Tehran, Əmir Kəbir, çap-e nohom 2537; Kəsrəvi Ə. Tarix-e məşrute-ye İran. celd-e əvvəl və celd-e dovvom, çape çahardəhom, Tehran, Əmir Kəbir 2537; Kəsrəvi Ə. Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Məhəmmədəli Humayun Katuzianın redaktəsi və müqəddiməsi ilə, Tehran, Nəşr-e Mərkəz, 1376. 3 Kəsrəvi Ə. Təbrizi. Tarix-e məşruteye İran, 3 ciliddə,Tehran, 1940-1944 4 Kəsrəvi Ə. Tarix-e məşruteye İran, s. 245. |