Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnformasiya texnologiyalari institutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III. UŞAQLARIN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN QORUNMASI SAHƏSİNDƏ ÖLKƏLƏRİN SİYASƏTİ Virtual məkanda uşaqların müdafiəsi, onların təhlükəsizliyinin qorunması üçün yalnız valideynlər, məktəb, müəyyən qurumların gördükləri işlər kifayət etmir. Bir sıra dünya ölkələrində uşaqlara qarşı olan zorakılıqların, kibercinayətlərin və s. qarşısını almaq məqsədilə müxtəlif qanunlar, kodekslər, normativ aktlar tətbiq edilir. Milli Təhlükəsiz İnternet Mərkəzləri tərəfindən uşaqların İnternet mühitində təhlükəsiz qalması üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir, o cümlədən bu problemin geniş təbliği ilə məşğul olurlar. Cəmiyyətdə onlayn t əhlükəsizlik məsələlərinin qabardılması, problemin həlli yollarının axtarılması və maneələrin aradan qaldırılması məqsədilə fikir mübadiləsi aparmaq və təcrübələri paylaşmaq üçün konfranslar, forumlar keçirilir.
53
İnternet mühitində uşaqların təhlükəsizliyinin qorun masına aid normativ sənədlər və ölkələrin siyasəti Bəzi ölkələrdə, məsələn, Finlandiyada artıq qanunvericiliyə müvafiq olaraq vətəndaşların İnternetdən istifadə hüquqlarını tənzimləyən normalar mövcuddur Böyük Britaniyada da buna bənzər qanuna baxılır. Uşaqların İnternet mühitində təhlükəsizliyi ilə bağlı qanunların tətbiqi müəyyən dərəcədə qarışıqlıq yaradır. Bu mənada ki, o həm cinayət məcəlləsini, həm də digər məcəllələri bir neçə prizmadan əhatə edir: Sekstinq (seksual kontentli mesajlaşma) və kiber zorakılıq dəyişik xarakterli və dəyişik səviyyədə zərərverən mesajlaşmadır ki, bunu bir neçə ayrı-ayrı məcəllələrə aid etmək olar. Beləliklə, burada hər bir insidentə geniş miqyasda cinayət və qeyri-cinayət aktlarını aid etmək olar. Bu tip aktlar əksər hallarda azyaşlıların digər bir azyaşlıya tətbiq etdiyi aktlardır. Beləliklə, həm cinayətkarın, həm də qurbanın azyaşlı olması azyaşlılar üçün cinayət məcəlləsini, uşaq mühafizə proqramını və məktəb proqramını da əhatə edir. Mobil qurğular (cib telefonları və İnternet) üzərindən həyata keçirilir. Bu isə hazırkı qanunvericilikdə sadəcə
54
fərdlər tərəfindən istək olduqda bu tip məlumatlardan qorunma operatorlar və ya İnternet provayderləri tərəfindən təklif edilə bilər. Məhz yuxarıda sadalananlara görə bu tip kontentlərlə mübarizənin sadəcə cinayət qanunvericiliyi üzərindən aparılması gözlənilən effektivliyi verməyəcəkdir. Uşaqların elektron mühitdə aldığı ziyanların, psixoloji zərbələrin qarşısını almaq məqsədilə müxtəlif yanaşmalardan istifadə etməklə və onun qanunlarla tənzimlənməsi daha doğru olardı. Müxtəlif ölkələr bu siyasəti fərqli şəkildə həyata keçirir. Biz aşağıda bir neçə ölkənin bu məsələyə yanaşması ilə bağlı normativ sənədləri nəzərdən keçirəcəyik. Avropada şagirdlərin və məktəb şəbəkələrinin müd afiəsi üçün bir sıra inzibati və texnoloji tədbirlər tətbiq edilir ki, İngiltərə parlamenti hökumətin təklif etdiyi proqrama əsasən 2011-ci ilin sentyabr ayından başlayaraq ingilis məktəbliləri tədris proqramının çərçivəsində 5 yaşdan böyük olan uşaqlar üçün kibertəhlükəsizlik üzrə təlimlər aparılır. Eyni zamanda, uşaqların İnternet təhlükəsizliyi üzrə Britaniya Şurası yaradılmışdır. Bu cür təhlükəsizlik proqramı Avstraliyada da yaradılmışdır. 2006- cı ildə İtaliyada “Cinsi istismar və İnternetdə uşaq 55
pornoq rafiyası ilə mübarizəyə dair Qanun” qəbul edilmişdir. 27 iyul 2006- cı ildə ABŞ-da "Uşaq muhafizəsi və təhlükəsizliyi Qanunu" (Adam Walsh Child Protection and Safety Act) qəbul olunmuşdur. Məqsədi uşaqları istismar və zorakı cinayətlərdən qorumaq, uşaq pornoqrafiyasının qarşısının alınmasını bütün səviyyələrdə həyata keçirmək, cinsi istismarçıların uşaqlara əlçatarlığının qarşısını almaq, uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyini təmin etməkdir. Qanunvericiliyə əsasən, son 5 ildə bu tip cinayətdə iştirak etmiş şəxslərin barmaq izləri Cinayətlərin Milli məlumat bazasına daxil edilir [37]. 2011- ci ildə Ukraynada “Auditoriyası uşaqlar olan veb- resursların sahibləri üçün tövsiyələr” adlı sənəd qəbul olunmuşdur [38]. Sənəddə uşaqların yaşını və digər psixi- fizioloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, uşaq veb-resurslarının yaradılması zamanı əməl edilməsi vacib olan tövsiyələr nəzərdə tutulur. 2011- ci ildə Rusiyada “Uşaqların sağlamlığına və inkişafına zərər verən informasiyadan qorunması Qanunu” qüvvəyə minmişdir. Qanuna əsasən, uşaqlarda qorxu, vahimə, çaxnaşma yaradan informasiya qadağan olunmuşdur. 30 noyabr 2013- cü ildə “Uşaqların informasiya təhlükəsizliyi
56
konsepsiyası” forumu keçirilmişdir. 2006- cı ildə Fransada internet-provayderləri ilə razılaşmaya görə həddi-buluğa çatmayanların İnternetə daxil olması yalnız valideyn nəzarəti altında mümkündür. İnternetə filtrasiya tətbiq edilmişdir, belə ki, İnternetdən istifadənin təhlükəli tərəfləri haqqında məlumatlandırmaq məqsədilə qaynar xətt rolunu oynayan xüsusi saytlar vasitəsilə hökümət orqanlarına məlumat verilir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində bu problemlə bağlı rəsmi sənədlər qəbul edildir. Eyni zamanda İnternet mühitində uşaqların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə bağlı tədbirlər həyata keçirilir ( Əlavə 1.-də dünyanın bəzi ölkələrində uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair rəsmi sənədlər haqqında məlumat verilir).
B əzi ölkələrin Milli Təhlükəsiz İnternet M ərkəzlərinin təhlükəsizlik siyasəti Milli Təhlükəsiz İnternet Mərkəzinin (MTİM) yaradılması və apardığı siyasətlə bağlı dünya ölkələrində müxtəlif fəaliyyətlər mövcuddur və bir neçə ölkə misalında MTİM-lərinin təcrübəsini nəzərdən keçirək.
57
Avropada nümu nəvi MTİM-lərdən biri Birləşmiş Krallığın Təhlükəsiz İnternet Mərkəzidir, TİM funksiyalarını yerinə yetirir. Mərkəz 3 təşkilatla tərəfdaşlıq quraraq maraqlı layihələr həyata keçirir [39]: –
İnternetdən istifadəni öyrədir və müəllimlərlə işləyir; –
İnternet mühitində təhlükəsizliyin təmin edilməsini öz fəaliyyətində missiya kimi qəbul edir; –
fəaliyyət göstərir və kriminal kontentlərlə mübarizə aparır. İnternetin və texnologiyaların təhlükəsiz istismarı ilə bağlı böyük miqyaslı təbliğat həyata keçirərək, ölkədə uşaqlar üçün təhlükəsiz elektron mühitin yaradılması üçün peşəkarları işə cəlb edir, onlayn kriminal kontentlərə qarşı ölkə miqyasında əməliyyatlar aparır, ölkə miqyasında “Təhlükəsiz İnternet” gününün təşkilinə cavabdehlik daşıyır, uşaqlar, valideynlər, himayədarlar və müəllimlər üçün onlayn resurslar hazırlayır. Mərkəz maraqlı layihələr həyata keçirərək müxtəlif yaş qrupundan olan uşaqlara, valideynlərə və himayədarlara, eyni zamanda müəllimlərə təlimatlandırıcı məlumatlar verir. Ölkənin 4 İnternet provayderi ilə əldə edilmiş razılığa əsasən
58
təklif edilən “ailə nəzarəti” paketlərinin tətbiqetmə və onlara qoşulma üsullarını təbliğ edərək, qurğularda təhlükəsizlik məsələlərini, tövsiyələri və resursları istifadəçilərə təklif edir. Peşəkarların reputasiyasından bəhrələnir. Bu resurslara dəyişən İnternet mühitində cinsi istismar xarakterli yazışmalarla mübarizə, valideynlər üçün “Necə etmək olar?” təlimat videoları da daxil edilir. Avstriya MTİM-i Qeyri Hökumət Təşkilatı (QHT) olan Avstriya Tətbiqi İnternet İnstitutu tərəfindən yaradılıb [40 ]. Mərkəzdə TİM-in funksiyalarına daxil olan maarifləndirmə mərkəzləri, gənclik panelləri, yardım xətləri və qaynar xətt xidmətləri mövcuddur. Təhlükələrin qarşısının alınmasına dair müxtəlif fəaliyyətlər həyata keçirir. Onun fəaliyyətlərindən biri kimi 2013-cü ildə 3-6 yaşlı uşaqlar arasında İnternetdən istifadəyə dair aparmış olduğu sorğunu qeyd etmək olar. Müəyyən olunmuşdur ki, sorğuda iştirak edənlərin 52%-i artıq İnternet istifadəçiləridir. Mərkəz eyni zamanda, valideynlər, müəllimlər və himayədarlar üçün kitabçalar hazırlayır və uğurlu media kampaniyaları həyata keçirir. Eyni zamanda sosial mediadan istifadəyə dair müxtəlif vəsaitlər hazırlanıb paylanmışdır. Misal olaraq, həmin il məktəblərdə təşkil edilmiş 850-dən artıq təlimlərdə 59
16000 nəfərdən çox uşaq, 5000 nəfərdən artıq müəllim, valideyn, himayədar öyrədilməsini göstərmək olar. Almaniyada MTİM-i 2008-ci ildə yaradılmışdır [41]. Həm uşaqlar, həm də valideynlər üçün nəzərdə tutulmuş yardım xətti, iki qaynar xətt (Internet-Beschwerdestelle.de və jugendschutz.ne), maarifləndirmə mərkəzi – Klicksafe və Gənclərlə iş mərkəzi fəaliyyət göstərir. Valideyn, himayədar və müəllimlərlə və müxtəlif yaş qruplarında olan uşaqlarla iş aparır. Uşaqların hüquqlarını qoruyur. Nümunəvi MTİM-dən biridir. Rusiyada 2008- ci ildən
MTİM-i İnternet Texnologiyaları Regional İctimai Mərkəzi, "Angel Koalisiyası" və “Soprotivlenie” insan hüquqları hərəkatı konsorsiumu olan Rusiya QHT- lərinin dəstəyi ilə fəaliyyətə başlamışdır. Rusiya Mülki Palatası və Uşaq Ombudsmanı idarəsinin rəhbərliyi tərəfindən dəstəklənir [42]. Rusiya MTİM-nin arxitekturasına başqalarında olduğu kimi: y
ardım xətləri, qaynar xətlər, maarifləndirmə mərkəzi, gənclərlə iş xidmətləri daxildir. Mərkəzin veb səhifəsində uşaq və yeniyetmələrlə iş apararaq, kibertəhdidlərin müxtəlif növləri haqqında Rusiyanın aparıcı ekspert və analitikləri tərəfindən ətraflı şərhini verir və istifadəçilərə konsaltinq
60
xidmət göstərir. 2012-ci ildən Rusiya itkin düşmüş uşaqların məlumat bazasına inteqrasiya edilmişdir. www.nedopusti.ru saytı vasitəsilə axtarışda olan uşaqların elanı verilir. Yuxarıda qeyd olunan TİM-lərin hər biri TİMŞ-ə qoşulmuş 30 Təhlükəsiz İnternet Mərkəzi ilə əlaqəli işləyir. Onlar hər il fevral ayında “Təhlükəsiz İnternet günü”nü qeyd edir, Forumlarda iştirak edərək birgə informasiya və təcrübə mübadiləsi həyata keçirirlər. Hesabatlar hazırlayır və sosial sorğular keçirməklə daha yaxşı təhlükəsiz İnternet mühitinə nail olmağa çalışırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün TİM-lər uşaqların onlayn mühitdə təhlükələrlə qarşılaşmasının qarşısını almaq və təhlükəni vaxtında zərərsizləşdirmək missiyasını daşıyır. Eyni zamanda, maarifləndirici tədbirlər həyata keçirir. 3.3. Uşaqların təhlükəsizliyinə dair keçirilən konfranslar Uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyi məsələsi çox vaxt İnternet Təhlükəsizliyi konfranslarının tərkibində bir istiqamət kimi qoyulur. Onlayn mühitdən qaynaqlanan təhlükələrin yaratdığı problemlər və onların aradan qaldırılması yolları bütün konfranslarda öz əksini tapır. 61
“Təhlükəsiz İnternet Proqramı” çərçivəsində Təhlükəsiz İnternet Forumu tərəfindən 2004-cü ildən ba şlayaraq ənənəvi olaraq hər il təhlükəsizlik üzrə onlayn konfrans təşkil edilir. Forumun mövzuları uşaq təhlükəsizliyindən mobil telefonlara, qanunazidd kontentlərlə mübarizəyə, maarifləndirmənin artırılması mexanizmlərinə, yaş fərqləndirilməsinə və sosial şəbəkələrə, uşaq və onlayn təhlükəsiz təhsilə kimi genişlənir. 6-7 noyabr 2014-cü il tarixdə Brüsseldə ‘Growing Up Digitally” (“Rəqəmsal şəkildə böyümə”) adlı 11-ci Təhlükəsiz İnternet Forumu keçirilmişdir. Dünyanın təxminən 40 ölkəsindən 260 nəfərdən çox uşaq təhlükəsizliyi sahəsində maraqlı olan gənclər, alimlər, sənaye nümayəndələri, müəllimlər, QHT- lər, Avropa Komissiyasının nümayəndələri Foruma qatılmışdır. Konfransda uşaq onlayn təhlükəsizliyi ilə bağlı so n tendensiyalar, risklər və onların həlli yolları müzakirə edilmişdir [43]. 2010-
cü ilin fevralın 9-da, Beynəlxalq Təhlükəsiz İnternet günündə Moskvada "İnternetin inkişafı və Dostluq" Runet fondlarının dəstəyi ilə “Təhlükəsiz İnternet” adlı illik forum keçirilmişdir. 2012-ci il 6- 9 noyabr tarixlərində Bakıda keçirilən 62
İnternet İdarəçilik Forumunda (İİF) uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyi ilə bağlı problemə diqqət yetirilmişdir. 23 sentyabr 2013- cü ildə Mançestrdə "Child Protection in the Digital Environment Conference" ( Rəqəmsal mühitdə uşaqların müdafiəsi) konfransı keçirilmişdir. Konfransda cəlb olunma problemləri (uşaq, valideyn və himayədarların mübarizəyə cəlb olunması), tətbiqetmə, yeni proqramlar vasitəsilə çağırışlar, onlayn və oflayn mühitdə kibercinayətkarlara qarşı mübarizədə gənclərin birliyi, gənclərə tövsiyələrin və dəstəyin təmin olunması, onlayn mühitdə zərbə almış insanların cəmiyyətə qaytarılması problemlərini əhatə etmişdir. Konfrans CAPITA (onlayn təhlükəsizliklə bağlı konfransların təşkilatçısı) tərəfindən təşkil edilmişdir [44]. 12 noyabr 2013- ci il tarixdə Brüsseldə Forum Europe (www.forumeurope.com ) təşkilatçılığı ilə (The 2013 European Child Safety Online Conference ) “2013 Avropa Onlayn mühitdə Uşaqların təhlükəsizliyi” konfransı keçirilmişdir. Bir çox ölkədən iştirakçılar qatılmışdır. Qanunvericili k, valideyn və uşaqların rəqəmsal ədəbiyyatla təmin olunması, beynəlxalq strategiyaya (uşaq istismarı və qeyri-
qanuni kontentə qarşı) aid problemlər konfransın 63
mövzusunu əhatə etmişdir [45]. 3-4 mart 2014- cü ildə Avstraliyanın Sidney şəhərində "Child Online Safety and Protection Conference" ( Uşaq
Onlayn Təhlükəsizlik və Müdafiəsi) konfransı keçirilmişdir. Onlayn mühafizə üçün çərçivənin hazırlanması, İnternet təhlükələri və kibercinayətkarlıq, təhsil, onlayn monitorinq və data mərkəzlərin mühafizəsi və kibercinayətkarlığın psixoloji təsirləri konfransın mövzularına daxil olmuşdur [46].
23 sentyabr 2014- ci ildə Londonda (Child Protection in the Digital Envi ronment) “Rəqəmsal mühitdə uşaqların mühafizəsi” konfransı keçirilmişdir. Konfransda inkişafda olan sosial media tətbiqləri bazarının riskləri, kurikulum proqramına İnternet təhlükəsizliyin daxil edilməsi, İnternetdən uyğunsuz istifadə, kiberxuliqanlıq və onlayn cinsi istismarın idarə edilməsi məsələlərinə baxılmışdır. Konfransın təkilatçısı CAPITA şirkəti olmuşdur [47]. Bütün konfranslarda qoyulan məsələlər və problemlər gənc nəslin təhlükəsizliyinə yönəlmiş və onların həlli y ollarını araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. 64
ə elmi araşdırmalar və nəşrlər Dünya alimləri tərəfindən İnternet mühitində uşaqların təhlükəsizliyi problemi ilə bağlı araşdırmalar, demək olar ki, son 20 ili əhatə edir. Müxtəlif elmlər arasında sinergetik münasibətlər bu sahədə də özünü göstərir. Bu problem tibb, pedaqog
ika, hüquq, psixologiya və s. sahələr üzrə tədqiqat aparan alim və mütəxəssislərin elmi araşdırma obyektidir. İnternet mühitinin uşaqların sağlamlığına, psixologiyasına vurduqları zərəri, kompüterdən, oyunlardan asılılığı, onlayn mühitdə uşaqların hüquqlarının pozulmasını, İnternet üzərindən uşaqlara qarşı olan cinsi istismarı, kibercinayətləri, zərərli məlumatların və s. yaratdığı problemlərin həlli yolları göstərilir. Aşağıda adları çəkilən alimlərin tədqiqatlarında müxtəlif yanaşmalara rast gəlmək olur. D.A.Boq
danovanın tədqiqatlarını məktəbyaşlı uşaqların İnternet mühitində qarşılaşdığı təhlükələrdən xəbərdar olması üçün məktəbin və ailənin birgə aparacağı işlər təşkil edir. Eyni zamanda Rusiya məktəblərində uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyinin və hərtərəfli kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün Təhlükəsiz İnternet Mərkəzinin rolu qeyd olunur.
65
A.A Denisov un fikrincə onlayn-oyunlara aludəçilik təkcə güclü psixoloji amil deyil, həm də gözəl kompüter qrafikası və insanın ən müxtəlif tələbatlarının reallaşmasında geniş imkanlar nəzərdə tutur. Oyun zamanı tələbatın reallaşması sosial maneələr törətmir, yalnız şəxsiyyət tərəfindən öz fikirlərinə görə tənzimlənir. ABŞ Bredford Universitetinin psixoloqu, dünyada İnternet asılılığı üzrə tanınmış mütəxəssis, “İnternet Asılılığı Mərkəzi”nin yaradıcısı, Kimberly S. Young İnternetdən asılılığın kliniki və psixoloji problemləri, kibercinayətlər, İnternetdən müxtəlif asılılıqlarla bağlı çox sayda məqalələrin və kitabların müəllifidir. “3-6-9-12 Parenting Guidelines“ yaş qruplarında olan uşaqların İnternetdən asılılığının qarşısının alınması məqsədilə valideynlər üçün təlimatlar hazırlamışdır [48]. Valideynlərə kömək məqsədilə uşaqların kompüter oyunlarından asılılığın qarşısının alınması və vaxtın düzgün seçilməsi, yaşa uyğun vaxt bölgüsü və bir sıra məsləhətlər öz əksini tapmışdır [48]. Amerikalı müəlliflər, “Uşaq cinayətlərinə dair işlər üzrə araşdırma mərkəzi”-nin tədqiqatçıları hüquqşünas Janis Wolak, David Finkelhor, Kimberly J. Mitchell öz tədqiqatlarını uşaqların İnternet mühitində aldıqları zərbələr, 66
onlara qar şı cinayətlər, onlayn "canavarlar"ın azyaşlılara qarşı təhdidləri, İnternet təhlükələri ilə rastlaşan uşaqları cinayətə cəlb etmək istəyən insanlardan xilasetmə modelləri təşkil edir. Eyni zamanda onlayn cinayətkarların qurbanına çevrilmiş yeniyetmələr real həyatda görüşlərinin və şəxsi məlumatlarının yayılmasının qarşısının alınması üçün tövsiyələr hazırlanmışdır. Müəlliflər tərəfindən pedofillərin uşaqlara olan basqısı ciddi bir problem kimi araşdırılmış, onlara qarşı ciddi yanaşmalar olarsa, qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi, yaranmış təhlükə ilə bağlı müvafiq strategiyanın qa rşısının alınması göstərilmişdir. Hər üç müəllifin ayrı- ayrılıqda və birlikdə onlayn uşaq istismarı və onun həlli yolları ilə bağlı bir çox məqalələri vardır. Nottingham Trent Universitetinin psixoloqu Mark Griffits
in tədqiqat maraqlarını kiberpsixologiya, azartlı oyunlardan, v ideo oyunlardan asılılıq, ümumiyyətlə, İnternet asıllığının müxtəlif formaları təşkil edir. Türk iyə elmi mətbuatında uşaqların İnternetin zərərli təsirlərindən aldığı zərbələr, İnternet asılılığı, yaranmış təhlükələr, azyaşlı məktəblilərin kompüterin və İnternetin zərərli təsirlərindən qorunması, Türkiyə Cumhuriyyətinin Avropa EU- Kids təşkilatının üzvü olaraq layihə çərçivəsində
67
aparılan araşdırmalara Fatma Kubra Çelenin yazılarında rast gəlmək olur. Uşaqlara qarşı olan onlayn cinayətlər, şəkillər vasitəsilə İnternet üzərindən onların cinsi istismarı, oyunlardan və ya ümumiyyətlə, kompüterdən asılılıq, zərərli informasiyanın qəbulu və s. bu tipli problemlərlə bağlı məqalələr müxtəlif elmi jurnallarda şərh olunur. “Journal of Adolescent Health”, "Journal of Korean Academy of Child Health Nursing", "Computers in Human Behavior" (Elsevier), "Journal of Applied Developmental Psychology" (Elsevier), "TechTrends" (Springer), "Cyberpsychology & Behavior", Rusiyada nəşr olunan müəllimlər, valideynlər və psixoloqlar auditoriyası üçün
nəzərdə tutulmuş «Дети в
olar. 3.5. Az ərbaycanda uşaqların İnternetdə t əhlükəsizliyi probleminin həlli ilə bağlı görülən işlər Son illər İnternetdə uşaqların təhlükəsizlik problemi cəmiyyətin, dövlətin və səlahiyyətli şəxslərin diqqətini cəlb etməkdədir. İC-nin qurulması, İKT-nin bütün sferalara geniş tətbiq edilməsi istiqamətində sistemli fəaliyyət aparılır və bir sıra qanunlar, dövlət proqramları qəbul edilmişdir. 68
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 2 aprel tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında İC-nin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya"da İC-nin bərqərar olması, onun yaratdığı imkanlardan vətəndaşların, cəmiyyətin, dövlətin inkişafı üçün səmərəli istifadə edilməsi, ölkənin davamlı və dayanıqlı tərəqqisi İKT-nin dövlət idarəçiliyində hərtərəfli tətbiqi üçün bir çox istiqamətdə işlərin aparılması nəzərdə tutulmuşdur. Elektron mühitdə məlumatların qorunması, ölkənin informasiya məkanında təhlükəsizliyinin təmin olunması, İKT-yə inamın artırılması, bu sahəni tənzimləyən normativ hüquqi
bazanın inkişaf
etdirilməsi, məlumatlandırma və maarifləndirmənin həyata keçirilməsi Mill i Strategiyanın əsas məqsədlərindəndir. Milli Strategiyada “uşaqların qanunazidd və təhlükəli kontentdən qorunması üçün “təhlükəsiz İnternet” mexanizminin işlənilməsi və tətbiqi” informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əsas hədəflərdən biridir [49]. Ölkəmiz bütün sahələrdə olduğu kimi, uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyi probleminin həll olunması məsələsində də dünyada gedən proseslərdən geri qalmır və bu məsələ son illər ərzində cəmiyyətin, dövlətin və 69
səlahiyyətli şəxslərin diqqətini cəlb etməkdədir. Mətbuatda, İnternet səhifələrində bu mövzu ilə bağlı yazılara rast gəlmək olur.
2008- ci ildə Azərbaycan İnternet Forumu, Təhsil Nazirliyi və Microsoft şirkətinin Azərbaycandakı nümayəndəliyi tərəfindən “Uşaqların İnternetdə Təhlükəsizliyi” adlı layihə həyata keçirilmişdir. Layihənin məqsədi uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyi və onların zərərli informasiya dan qorunması ilə bağlı müəllimlər, valideynlər və uşaqlar üçün metodiki-informasiya dəstəyi göstərməkdən, ictimaiyyətin diqqətini bu problemə cəlb etməkdən ibarət olmuşdur. Qeyd olunan qurumlar tərəfindən birgə həyata keçirilən layihə çərçivəsində “Uşaqların İnternetdə Təhlükəsizliyi” [50] adlanan kitab nəşr olunmuşdur. Kitabda müasir dövrdə tədris vasitəsinə çevrilən İnternetdəki təhlükələrin olması haqqında məlumatlarla yanaşı, valideynlər, müəllimlər və uşaqlar tərəfindən hansı addımların atılmasının vacibliyi haqq
ında tövsiyələr verilmişdir . 2012-
ci ildən İnternet-servis-provayderi “Sazz”, AzEduNet (Azerbaijan Educational Network) təhsil şəbəkəsi ilə birgə “Məktəblilər üçün təhlükəsiz İnternet” layihəsi
70
həyata keçirir. Layihənin məqsədi uşaqları elektron mühitdə arzuolunmaz kontentdən – zorakılığı, ekstremizmi, ədəbsiz leksikanı özündə saxlayan resurslardan müdafiə etməkdir. Azərbaycan Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin (RYTN) dəstəyi ilə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təhsil müəssisələrində filtrasiya sistemi tətbiq edilmiş, cəmiyyətdə informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı maarifləndirici tədbirlər və bəzi məktəblərdə treninqlər keçirilmişdir. Azərbaycan İnsan
Hüquqları Müvəkkilliyinin tövsiyələrinə uyğun olaraq BMT-nin “Uşaq hüquqları” Konvensiyasının qəbul olunmasının 25 illiyinə həsr olunmuş "Hər bir uşağın qayğısına qalaq!" aylığına qoşulmuşdur. 2014-
cü ilin oktyabrın 20-dən noyabrın 20-dək davam edən bu aylıq çərçivəsində ölkədə uşaqların hüquqlarının, o cümlədən İnternetdə, kiberməkanda təhlükəsizliyin qorunmas ı ilə bağlı bir sıra tədbirlər keçirilmişdir [51]. Müəyyən qurumlar tərəfindən bu tədbirlər davam etməkdədir, məqsəd Azərbaycanda yaşayan uşaqların İnternet mühitində olan təhlükələrdən xəbərdar olması və kiberməkanda olan cinayətkarlarla qarşılaşmasına mane olmaqdan ibarətdir.
71
Gənclik dövrü şəxsiyyətin formalaşdığı, cəmiyyətdə düzgün mövqe tutub, ölkəsinə layiqli vətəndaş kimi yetişdiyi bir dövrdür. Müxtəlif təhdidlərin təsiri ilə bu proses düzgün olmayan şəkildə gedərsə, İC-nin formalaşmasına mənfi təsir edəcəkdir. İnternetdə uşaqlar real həyatda olduğundan daha müdafiəsizdirlər, valideynlərin onları necə müdafiə etməyi bilməsi çox vacibdir. Valideynlərin üzərinə düşən ilk vəzifə özlərinin kompüter savadlılığını və İnternetin resurslarından istifadə bacarığını artırmaqdır. Uşaqları İnternetdəki təhlükələrdən qorumaq üçün onların istifadə etdikləri kompüterlərə ailə “nəzarət sistemləri”, antivirus proqramları yazılmalı, uşaqların müəyyən kontentlərə çıxışı məhdudlaşdırılmalıdır. İnternetdə işləmək üçün vaxt məhdudiyyətləri qoyulmalı, onların kompüter qarşısında saatlarla vaxt keçirməsinin qarşısı alınmalıdır. Valideynlər tərəfindən övladlarına kompüterin faydaları və onun təhlükəli və arzuolunmaz cəhətləri izah edilməlidir. İnternetdəki təhlükələrdən qorunmaq üçün ailə-məktəb- dövlət kompleks şəkildə fəaliyyət göstərməli və bununla bağlı müxtəlif tədbirlər həyata keçirilməlidir. Məktəblərdə bu
72
problemi uşaqlara təbliğ etmək məqsədilə şuralar yara dılmalı, onlara İnternetdə özlərini necə aparmaları barədə tövsiyələr verilməlidir. Bunlara aşağıda sadalanan tədbirləri aid etmək olar: –
–
KİV ilə İnternetdəki təhlükələrin gənc nəslin nümayəndələrinə vurduğu psixoloji zərərlə bağlı təbliğatın aparılması; –
–
İNSAFE təşkilatı ilə əməkdaşlığın yaradılması; –
Uşaqların İnternetdə təhlükəsizliyinin təmin olunmasına dair saytın yaradılması; –
Bu sahədə ixtisaslaşan elmi kadrların hazırlanması; –
yara dılması; –
üçün maarifləndirici broşürlərin hazırlanması; –
müəllimlər üçün
İnternetin təhlükəsizlik məsələlərinə dair vəsaitlərin, kitabç aların, bukletlərin hazırlanması və kursların təşkili; –
Təhlükələrin yaratdığı zərərli nəticələri göstərən 73
video- çarxların hazırlanması; –
Kurikulum proqramına İnternetin təhlükələri barədə dərslərin salınması; –
edilməsi, məktəblilər arasında bu problemlərə həsr olunmuş müxtəlif müsabiqələr, görüşlər, seminarlar keçirilməsi müsbət nəticələrə gətirib çıxara bilər. Valideyn
lər, məktəblər və bu işdə səlahiyyətli olan şəxslər uşaqları İnternetdə olan təhlükələrdən mühafizə etmək və yaxud yaranmış təhlükələrin qarşısını almaq məqsədilə müxtəlif vasitələrlə bu problemin düzgün həllinə öz töhfələrini verə bilərlər. Gənc nəsil yüksək kompüter biliklərinə malik, düzgün istiqamətlənmiş, İC-nin tələblərinə cavab verə
biləcək elektron vətəndaş kimi
formalaşdırılmalıdır. Uşaqların virtual məkanda olan təhlükələrdən qorunması vacib və aktual məsələlərdən biridir. Azərbaycan Respublikasında İC-nin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiyanın əsas istiqamətlərindən biri kimi informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və xüsusilə bu sahədə “uşaqların qanunazidd və təhlükəli kontentdən qorunması üçün “təhlükəsiz internet” mexanizminin 74
işlənilməsi və tətbiqi” bu problemə dövlətin diqqətinin yönəldiyini göstərir. Cəmiyyətin hərtərəfli inkişafı İC-nin yaratdığı bütün imkanlardan bəhrələnməyə əlverişli şərait yaradır.
75
İnternetdə təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair rəsmi s ənədlər № Ölk ə Q əbul edilən sənəd İl 1.
ABŞ
Uşaq mühafizəsi və t əhlükəsizliyi Qanunu 2006 2.
ABŞ
İnternetin seksual yırtıcılardan islah edilm əsi Qanunu 2008 3.
Argentina Uşaq və yeniyetmələrin haqqlarının tam şəkildə mühafiz əsi qanunu 2005 4.
Avropa Birliyi İnternetdə uşaq pornoqrafiyası ilə mübariz əyə dair şura q ərarı
2000
5.
Avropa Birliyi Uşaq pornoqrafiyası və cinsi istismarla mübariz əyə dair çərçivə q ərarı
2003 6.
Avropa Şurası Uşaqların cinsi istismar v ə isitifadədən mühafiz əsi haqqda Konvensiya 2007
7.
Avstriya Kriminal hüququn d əyişidirilməsi qanunu 2004 8.
Birl əşmiş Krallıq Cinsi istismara dair Qanun
2003 9.
Birl əşmiş Krallıq Uşaq pornoqrafiyasının qarşısının alınmasına dair Qanun 1996
76
10.
Birl əşmiş Mill
ətlər Təşkilatı Uşaq hüquqlarına dair konvensiya 1990
11.
Birl əşmiş
Mill ətlər Təşkilatı Uşaqların silahlı konfliktl ərə cəlb edilm
əsinə dair Uşaq Hüquqları Konvensiyasına əlavə protokolu 2002 12.
Braziliya İnternetdə uşaq pornoqrafiyası ilə bağlı Qanun 2008
13.
Koreya Respublikası G ənclərin seksual istismarının qarşısının alınmasına dair qanun 2000 14.
Estoniya Uşaq mühafizəsi Qanunu 1993 15.
İrlandiya Uşaq alveri və pornoqrafiyasına dair Qanun 1998
16.
İsveçrə Zorakı pornoqrafiyanı t əmsil edən obyektlərlə federal mübariz ə qanunu 2002 17.
İtaliya Cinsi istismar v ə İnternetdə uşaq pornoqrafiyası ilə mübariz
əyə dair Qanun 2006
18.
Kanada Uşaq mühafizəsi kriminal kodeksin ə dəyişiklik 2002 19.
Kosta-Rika Azyaşlıların seksual istismarına dair qanun 1999 20.
Panama M ərkəzi Amerika, Panama v ə Dominikan Respublikasında, Azyaşlıların kommersiya m əqsədi ilə istismarının qarşısının alınmasına dair 2004
77
qanuna
əlavə 21.
Rumıniya Pornoqrafiya il ə mübariz ə və qarşısının alınması Qanunu 2003 22.
Tayvan Azyaşlıların və uşaqıarən seksual istismarı ilə mübariz əyə dair Qanun 1999 23.
Venesuala İnternet video və digər multimedia vasit ələrində uşaqların və yetkinlik yaşına çatmamışların mühafiz
əsi Qanunu 2006
24.
Yeni Zellandiya Filml ər, videolar və n əşrlərin t əsnifləşdirilməsi Qanunu 1993
78
1.
“Phishing” texnologiya sı – bədniyyətli insanlar tərəfindən istifadə edilən metoddur, istifadəçi s axtakarlıqla düzəldilmiş e-poçt məktubunu açmağa həvəsləndirilir, e-poçtda olan linkə basmaqla aktivləşdirilən zərərli proqramlar istifadəçinin şəxsi məlumatlarını öyrənir.
2. Awareness Centre (Maarifl əndirmə Mərkəzləri) – s əlahiyyətli insanları, valideyn, himayədar və mü əllimləri gənc insanların İnternetdən istifadəsi zamanı yaranacaq potensial risklərlə bağlı m
3.
Child abuse – uşaq istismarı. Psixoloji, emosional və cinsi cəhətdən uşağa zərər verə biləcək fəaliyyətlərdir. 4.
Content Filtration (M əzmun Filtrasiyası) – İnternetdə mübahis əli hesab edilə biləcək kontentlərin görünm əsini və onlara çıxışı məhdudlaşdırılmasıdır. M əzmun
filtrasiyası kütləvi istifadəçilərin t əhlükəsizliyini təmin edən şirkətlər və həmçinin uşağın onlayn t əhlükəsizliyini təmin edən valideynlər t ərəfindən tətbiq edilən proqram təminatıdır. 79
5. COP (Child Online Protection) – uşaqların İnternetin z ərərli təsirlərindən qorunması məqsədilə 13 noyabr 2008-ci ild ə Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı (BTİ) bu məsələ ilə bağlı “Kiberməkanda uşaqların müdafi
əsi” adlı təşəbbüs irəli sürmüşdür. Əsas hədəf uşaqlara təhlükəsiz və güvənli bir elektron mühitin yaradılması məqsədilə beynəlxalq ictimaiyyətin diqq
ətini bu məsələyə cəlb edərək tərəfdaşlar tapmaqdan ibar ətdir. 6.
Criminal behaviour – kriminal davranış.
7.
Cyber Bullying (kiber xuliqanliq v ə ya kiber zorakılıq) – İnternet, elektron poçt, mobil telefon və digər elektron texnologiyalar vasit əsilə
insanların h ədələnməsi, qorxudulması və narahat edilməsidir. 8.
ət və ya xakerlik) – Kompüterl ər, smartfon telefonlar və digər yüksək texnologiya qurğuları vasitəsilə edilən qeyri-qanuni f əaliyyətlərdir. Kiber cinayətə hər hansı bir şəbəkədə xüsusil ə İnternet şəbəkəsində həyata keçirilən fırıldaqçılıq, oğurluq, kredit kartı hesablarının oğurlanması və s. aiddir. 9.
i stifad
əçiləri İnternetdəki t əhlükələrdən, kiberzorakılıqlardan qorumaq məqsədini 80
daşıyır. Layihə maarifləndirmə istiqamətli materiallar yayır.
10. EU Kids Online – Avropa Birliyin ə üzv olan ölk ələrdə aparılmış tədqiqat layihəsidir. 11.
Grooming – g əncləri İnternet üzərindən seksual istismar ed ən insanların davranışlarıdır. 12.
Yardım xətləri) – İnternetdə təhlükəsizliyin t əmin olunması ilə bağlı gənc insanlara, valideynlərə, mü əllimlərə və himayədarlara fərdi qaydada məlumat verir.
Hotline (Qaynar x ətlər) – cəmiyyətdən qanunazidd kontentl ər (terrora cəlbetmə, vandalizm və nifrət d əstəkləyən materiallar, narkotik vasitələrin istifadəsi v ə s.) və uşaqların cinsi istismarı ilə bağlı konkret faktlar haqq ında məlumatları qəbul edir. Qaynar xətlər bu tip faktları araşdırır, onlar həqiqətə uyğun olduqda bu materialların əslini tapırlar.
14.
INHOPE (International Association of Internet Hotlines) – Beyn əlxalq Qaynar Xətlər Assosiasiyası dünyada İnternet qaynar xətlər şəbəkəsinin fəaliyyətini genişləndirir və dəstəkləyir. Qanunazidd məzmunlu kontentl
ərin qarşısını alır.
81
15. İnsafe – Avropada əhalini İnternetdə olan təhlükələr bar
əsində məlumatlandırmaq məqsədilə Təhlükəsiz İnternet Mərkəzləri Şəbəkəsi (TİMŞ) yaradılmışdır.
16.
İoT (Internet of Things) – əşyaların İnterneti (Əİ) rəqəmsal texnologiyaların gündəlik həyatımıza nüfuz etməsinin təzahürüdür. Bir-biri ilə
əlaqəli kompüterlərin eyni zamanda əşyalar ilə bağlılığını göstərir. 17.
Online (onlayn) – Real zaman müdd ətində qlobal şəbəkədə aktivlik.
18. Parental Control – valideyn n əzarəti proqramları.
19.
Pedofiliya – yetkin insanların uşaqlar üzərində psixoseksual hərəkətidir. 20.
Physical abuse – uşağı pis vərdişlərə yönləndirmə (spirtli içki, narkotik, dava- dalaş, terrora təhrik və s.) 21.
əhlükəsiz İnternet M ərkəzləri –TİM) – proqram Avropa Birliyinə daxil olan ölk ələrdə yaradılan mərkəzlər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu m ərkəzlər gənclərin İnternetdən və mobil qurğulardan təhlükəsiz və məsuliyyətli istifadəsini t əmin etməklə səlahiyyətləndirilmişdir.
82
22. Safer İnternet Forum (Təhlükəsiz İnternet Forumu) – «T əhlükəsiz İnternet Proqramı» tərəfindən ənənəvi olaraq h ər il keçirilən konfransdır. 23.
Proqramı” 1999-cu ildə Avropa Komissiyası tərəfindən hazırlanmışdır. Proqramın məqsədi artmaqda olan t əşəbbüsləri dəstəkləmək, keyfiyyətli kontent istehsalını stimullaşdırmaq və uşaqların cinsi xarakterli şəkillər vasit
əsilə istismarının qarşısını almaqdan ibarət idi.
24. Sanitization – metodun mahiyy əti həssas məlumatların geniş publikadan gizlədilməsidir.
25. Sexual abuse – uşağı təhdid etmə, məcburi cinsi davranışa təhrik etmək. Fiziki cəhətdən zəif uşaqlar hədəf ola bilər. 26.
seksual kontentli və dəyişik səviyyədə zərərverən mesajlaşmadır. 27.
“İnsafe” tərəfindən təşkil edilən, 2004-cü ildən başlayaraq hər il fevral ayının ikinci çərşənbə axşamı günü keçiril ən tədbirdir. 28.
uşaqlarını qorumaq üçün həyati fəaliyyət.
83
29.
paylaşmanı təmin edən onlayn gündəliklər. 30.
Youth Panel (G ənclik Panelləri) – Maarifləndirmə M ərkəzlərinin tərkibində fəaliyyət göstərir. Nisbətən böyükyaşlı və İnternetdə olan təhlükələr haqqında m əlumatlı üzvləri vasitəsilə daha azyaşı olanların İnternetin təhlükələrindən qorunması üçün öyrədci xarakterli bir qrupdur.
84
1.
Çelen F.K., Çelik A., Seferoğlu S.S., Çocukların İnternet Kullanımları ve Onları
Bekleyen Çevrim-İçi Riskler//Malatya Akademik Bilişim, 2011, 2-4 Şubat, səh. 645-652. 2.
Durst. Safeguarding young people from cyber pornography and cyber sexual predation: a major dilemma of the internet// Child Abuse Revue, -27/16/- Iss/№3/ pp.153-170. 3.
www.times.freq.ru 4.
www.towave.ru 5.
Chou
C., Condron L., Belland J.C., A Review of the Research on Internet Addiction//Educational Psychology Review, 2005, vol. 17, Iss. 4, pp. 363-388. 6.
probleml əri və onlarla mübarizə yolları//Ekspress- informasiya, 2009, s əh. 8-43. 7.
clinical disorder//Cyber Psychology & Behavior, 1998, vol. 1, pp. 237–244. 8.
Unification. – Javnost – The Public. Journal of the European 85
Institute for Communication and Culture. 1999, vol. VI (4), pp. 53-65. 9.
Богданова Д.А., Федосеев А.А. Внимание – Интернет // Открытое образование. – № 2, 2010. – С. 89-99. 10.
Impact of the Media on Children and Young People with aparticular focus on computer games and the internet //Centre for the Study of Children, Youth and Media, Institute of Education,University of London, December 2007, pp. 1- 77. 11.
12.
https://securelist.com/files/2015/03/Kaspersky_Lab_KS N_report_Children 13.
www.itu.in 14.
15.
www.insafe.org 16.
www.inhope.org 17.
www.saferinternet.org/safer-internet-day 18.
www.saferinternet.org/news-events 19.
www.eukidsonline.net 20.
www.esafetykit.net 21.
Review B. Children and New Technology: http://www.education.gov.uk/publications/eOrderingDownlo ad/DCSF-00334-2008. 86
22. Griffiths M., Hunt N., Dependence on computer games by adolescents//Psychological Reports, 1998, vol.82, pp. 475–480. 23.
K., Masalehdan A., Noll J., Boring A.M., Sex differences in brain maturation during childhood and adolescence //Cerebral Cortex, 2001, vol.11, pp.552–557. 24.
http://netaddiction.com/wp- content/uploads/2014/06/Screen-Smart-Guidelines. 25.
İmamverdiyev Y.N., Sosial şəbəkələrin analizi: anlayışlar, modellər və tədqiqat problemləri //İnformasiya c əmiyyəti problemləri, №2, 2010, səh. 9-20. 26.
http://fortune.com/2011/05/20/zuckerberg-kids-under- 13-should-be-allowed-on-facebook 27.
Best-Social-Networks-Kids: http://www.popsugar.com/moms 28.
Top-10-social-networks-for-kids: http://facebook- parental-controls-review.toptenreviews.com/.html 29.
www.fanlala.com/club/tv/pair-kings/news 30.
31.
www.gianthello.com 32.
Əliquliyev R.M., Mahmudov R.Ş., Əşyaların interneti: mahiyy əti, imkanları və problemləri//İnformasiya cəmiyyəti 87
probleml əri, №2(4), 2011, səh. 29-40. 33.
Pascual-Espada J., Design service-oriented collaborative virtual objects within Internet of things//Journal of Ambient Intelligence and Smart Environments, 2012, Vol. 4, №5, pp.483–484. 34.
https://www.indiegogo.com/projects/hereo-the-first-gps- watch-designed-for-young-kids#/story 35.
Marches A., Duncan P., Plovman L., Sabeti S., Three questions about the Internet of things and children//TechTrends, 2015, Vol.59, №1 pp.76-77. 36.
www.teddytheguardian.com 37.
OC/Home%20page/Summary-Adam_Walsh_Act 38.
Mahmudova R., Tarverdiyev L., Uşaq və yeniyetmələrin İnternetin zərərli təsirlərindən qorunması problemləri. "İnformasiya təhlükəsizliyi problemləri üzrə" I Respublika elmi-praktik i konfransı, 2013, səh.46-49. 39.
www.saferinternet.org/united-kingdom 40.
41.
www.saferinternet.org/germany 42.
www.saferunet.ru 43.
www.scoop.it 44.
www.safenetwork.org.uk 88
45. www.eu-ems.com 46.
47.
www.iwf.org.uk 48.
netaddiction.com 49.
Az ərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya, 02 aprel 2014-cü il// www.president.az 50.
Mahmud
ova R.Ş., Allahverdiyeva S.S., Elektron mühitd
ə gənc nəslin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi probleml
əri/ «Elektron dövlət quruculuğu problemləri» I Respublika elmi- praktiki konfransının əsərləri, 2014, s əh.185-188. 51.
www.mincom.gov.az
89
Intenet. Express-information. Information Society series. "Information Technologies" Publishing House, 2016, 91 pp. Express information highlights the threats faced by children in the Internet, their classification, and protection of children from them. The publication comments on available international approaches and challenges in this field. Taking into account the age of the children in online environment, the Internet of Things, social networks designed for children and other issues are identified. New recommendations and suggestions are expressed.
информация. Серия «Информационное общество». Издательство «Информационные технологии», 2016, 91
с. В экспресс-информации рассмотрены угрозы, с которыми сталкиваются дети в
классификация угроз и пути защиты от них. Комментируются подходы и инициативы, существующие в международном сообществе по этой проблеме. В online среде внимание детей с учетом их возрастных особенностей обращается к проблемам идентификации интернет вещей, социальных сетей и пр., предназначенных детям. В результате предлагаются нoвые рекомендации и предложения.
90
Sabir ə Səfəralı qızı Allahverdiyeva AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun sektor müdiri allahverdiyevasabira@gmail.com
91
Texniki redaktorlar: Anar S
əmidov
Zülfiyy ə Hənifəyeva Korrektor: Könül V əliyeva
Kompüter t ərtibatı: Göz
əlova Rəna
92
Çapa imzalanmışdır: 10.02.2016. Çap vərəqi: 60x84, Sifariş №75, sayı 100 nüsxə
93
Document Outline
Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|